Sparta (
gr.
Σπάρτη Sparte, Λακεδαίμων Lakedaimon, Lacedemon) – starożytne miasto oraz terytorium
polis
w południowej
Grecji
, na półwyspie
Peloponez
, główny ośrodek miejski
Lakonii
.
Nowożytną Spartę zamieszkuje około 18,1 tys. ludzi (stan z roku
2005
). Miasto jest stolicą
prefektury
Lakonia
. W jego granicach leży też bizantyńskie i średniowieczne miasto
Mistra
, wymieniane przez
listę światowego dziedzictwa UNESCO
, chętnie odwiedzane przez turystów.
Sparta w starożytności
Początki Sparty ustala się na XII-XI wiek p.n.e., kiedy
Dorowie
zaczęli się osadzać w Lakonii. Przybyli na tereny Lakedaimonu około 1000 roku p.n.e. W
IX wieku p.n.e.
łączą się cztery osady (obai), min. Pitana, w dolinie rzeki
Eurotas
tworząc miasto Spartę. W latach późniejszych dołączona zostaje piąta wioska, Amyklaj. W
VIII
-
VII w. p.n.e.
Sparta wyłoniła się jako znacząca potęga militarna. W latach 730-710 p.n.e. Spartanie zajęli sąsiednią krainę
Mesenię
, a jej ziemie podzielono między Spartan z wyłączeniem grupy tzw. partheniai, czyli urodzonych ze Spartanki i ojca nie-Spartanina. Około roku
706 p.n.e.
właśnie partheniai opuścili Spartę i w południowej Italii założyli
kolonię
(apoikię) –
Tarent
. Meseńczycy pozostali na swojej ziemi jako uprawiający ją chłopi, oddając Spartanom połowę plonów. W
660 p.n.e.
Messenia zbuntowała się przeciw Spartanom, rozpoczynając
II wojnę meseńską
. Dzięki zastosowaniu
falangi
Spartanom udało się rozbić powstanie w
640 p.n.e.
W roku
550 p.n.e.
Spartanie założyli
Związek Peloponeski
, który obejmował wiele polis w południowej Grecji.
Starożytny, spartański teatr z
Tajgetem
w tle.
Za twórcę Sparty jako bytu politycznego uważa się prawodawcę
Likurga
. Nie wiadomo, czy jest on postacią historyczną, bowiem już w czasach starożytnych uchodził za postać niemal mityczną. Żywot Likurga pióra
Plutarcha
zawiera krótki tekst traktujący o ustroju Sparty. Jest to tak zwana
Wielka Rhetra
napisana w dialekcie doryckim. Likurg miał jakoby otrzymać owe prawa od
wyroczni delfijskiej
, co znacznie podnosiło ich prestiż. Prawa Likurga miały zakończyć okres walk i niepokojów w Sparcie (około VIII w. p.n.e.).
Na czele spartańskiego państwa stało dwóch dziedzicznych królów (archagetai) z dynastii
Agiadów i Eurypontydów
, którzy spełniali funkcję dowódców armii oraz pełnili pewne obowiązki natury religijnej, lecz mimo to nie mieli wielkiej władzy. Zgromadzenie wojowników (apella), obywateli spartańskich, miało formalnie najwyższą władzę w państwie. W praktyce decyzje były podejmowane pod wpływem królów lub Rady Starszych, czyli
geruzji
, która liczyła 30 członków (w tym dwóch królów). Do geruzji powoływano szanowanych obywateli, którzy mieli ukończone 60 lat. Geruzja miała wyłączne prawo inicjatywy ustawodawczej. Społeczeństwo spartańskie podzielone było na trzy
fyle
: Hylleis, Dymanes oraz Pamphyloi, które wedle wszelkiego prawdopodobieństwa dzieliły się na
fratrie
.
Najważniejszymi urzędnikami byli
eforowie
, w liczbie pięciu, którzy pełnili urząd kolegialnie. Wybierano spośród wszystkich obywateli polis. Eforowie mogli kontrolować nawet samych królów.
Spartanie samych siebie nazywali
homoioi
– równi, jednakowi. Rodowici Spartanie – pełnoprawni obywatele, którzy zresztą stanowili mniejszość ludności państwa, zajmowali się w znacznej części szkoleniem wojskowym i przygotowaniem do prowadzenia wojen. Od siódmego roku życia spartańskich chłopców poddawano rygorystycznym ćwiczeniom fizycznym i wojskowym (
agoge
), które miały z nich uczynić wybornych wojowników (
hoplitów
). Spartanie nie mieszkali w swych posiadłościach ziemskich, lecz wiedli wspólnotowe życie w mieście Sparta, gdzie toczyło się życie polityczne oraz wojskowe. Istotnym elementem życia Spartiaty były wspólne posiłki –
syssitia
.
W wyniku wielkiej reformy rolnej (wprowadzenie przypisywane Likurgowi) ziemia należąca do Sparty została podzielona na 9 000 działek (kleroj). Następnie ziemię przekazywano Spartiatom wraz z przypisanymi do niej
helotami
, którzy zajmowali się uprawą roli jakkolwiek byli pozbawieni praw obywatelskich i osobiście poddani Spartiatom. W zamian razem z całą rodziną mieli być w stałym pogotowiu bojowym.
W
wojnach perskich
na początku
V w. p.n.e.
Sparta (miasto o pow. 300 ha i 8 tys. mieszkańców) była połączona sojuszem z
Atenami
–
Termopile
. W połowie stulecia doszło jednak do konfliktu między tymi najsilniejszymi greckimi
polis
. Wojnę tę, zwaną
peloponeską
wygrała Sparta, dzięki czemu zdobyła hegemonię w
Helladzie
. Zarówno Ateny jak i Sparta na przemian były opłacane przez Persję. Sparta utraciła hegemonię na rzecz
Teb
w
371 p.n.e.
W następnych latach znaczenie Sparty malało. Głównym powodem był spadek liczby obywateli w wyniku wojen, przez co Sparta nie mogła wystawić tak silnej armii jak dawniej. W
146 p.n.e.
, podobnie jak cała Grecja, weszła w skład imperium
Rzymskiego
.
Państwem spartańskim zachwycała się oligarchia ateńska oraz filozofowie na czele z
Platonem
. Zachwycała ich prostota życia, jasność prawa oraz wysokie morale społeczeństwa mające swój wyraz w poświęceniu się całkowicie ideałowi wielkości Sparty. Do dziś jej historia jest klasycznym w swej oryginalności wycinkiem historii Hellady.
Zobacz także
Bibliografia
- Praca zbiorowa pod redakcja Aleksandra Krawczuka,
2005
, Wielka Historia Świata Tom 3 Świat okresu cywilizacji klasycznych, str. 59-60, Oficyna Wydawnicza FOGRA, .
- Ryszard Kulesza, "Wojna peloponeska", Wydawnictwo Attyka, Warszawa 2006.
- Ryszard Kulesza "Sparta w V i IV wieku p.n.e."
Linki zewnętrzne