Polska za czasów Kazimierza II Sprawiedliwego
Kazimierz II Sprawiedliwy
Rycina przedstawiająca Kazimierza II Sprawiedliwego w dziele
Alessandra Guagniniego
Sartmatiae Europeae descriptio z 1578 roku
Kazimierz II Sprawiedliwy (ur.
1138
, zapewne przed
28 października
, zm.
5 maja
1194
w
Krakowie
) – książę
wiślicki
w latach
1166
-
1173
,
książę sandomierski
od
1173
, od
1177
książę krakowski
(z włączonym do księstwa do
1182
Kaliszem
i
Gnieznem
), od
1186
książę mazowiecki
i
kujawski
(możliwe, że
Kujawy
otrzymał dopiero syn Kazimierza – Leszek Biały w
1199
)[]. Syn
Bolesława III Krzywoustego
z rodu
Piastów
. Przydomek: "Sprawiedliwy" nie jest mu współczesny, pojawił się dopiero w
XVI wieku
.
Młodość
Kazimierz był najmłodszym synem
księcia polskiego
Bolesława III Krzywoustego
i jego drugiej żony –
Salomei z Bergu
(czwartym, który dożył wieku dorosłego, a piątym, wliczając syna Bolesława z pierwszego małżeństwa –
Władysława II Wygnańca
).
Kazimierz II Sprawiedliwy urodził się w
1138
, raczej krótko przed śmiercią ojca, ale możliwe też, że wkrótce po niej.[1] W przeciwieństwie do starszych braci –
Bolesława IV Kędzierzawego
,
Mieszka III Starego
i
Henryka
, Kazimierz nie otrzymał własnej dzielnicy, ale znalazł się (jako małoletni) pod opieką matki Salomei na terytorium jej
wdowiej oprawy
w
Łęczycy
. Tam, nie mając żadnego wpływu na bieg wydarzeń, obserwował toczącą się w drugiej połowie lat 40.
XII wieku
wojnę domową pomiędzy pragnącym zjednoczyć ojcowiznę – Władysławem Wygnańcem i rodzonymi braćmi Kazimierza – Bolesławem i Mieszkiem.
W
1144
zmarła matka księcia, w związku z czym opiekę nad Kazimierzem przejął Bolesław Kędzierzawy i chociaż pod rządami brata mógł czuć się bezpiecznie, to nie miał gwarancji otrzymania w przyszłości zaopatrzenia w jakąkolwiek dzielnicę[]. Co więcej, kiedy Kazimierz najpóźniej w
1154
osiągnął wiek pełnoletni[], nie tylko nie otrzymał takowego zaopatrzenia, a nawet spotkał go wkrótce (w
1157
) dodatkowy zawód[] w związku z przegraną przez
Piastowiczów
kampanii, podczas wojny z
Fryderykiem Barbarossą
. Wówczas najmłodszy z braci został wysłany do
Niemiec
jako zakładnik mający zabezpieczać lojalność Bolesława i Mieszka wobec cesarza.
Nie wiadomo nic o losach Kazimierza na dworze Barbarossy. Do kraju książę powrócił na pewno przed
21 maja
1161
, bowiem tego dnia świadkował na dokumencie swoich dwóch braci: Bolesława Kędzierzawego i Henryka sandomierskiego. Nadal napotkał zdecydowany sprzeciw tego pierwszego, co do otrzymania przez niego własnej dzielnicy[].
Książę na Wiślicy
Sytuacja zmieniła się w
1166
, kiedy na wyprawie przeciwko
Prusom
zginął bezpotomnie Henryk sandomierski i w testamencie uczynił swego najmłodszego brata jedynym spadkobiercą. Bolesław Kędzierzawy zadecydował jednak inaczej i spadek po Henryku podzielił na trzy części – największą ze stołecznym
Sandomierzem
zostawił sobie, drugą (bliżej nieokreśloną) oddał Mieszkowi Staremu i tylko trzecią część z
Wiślicą
otrzymał Kazimierz Sprawiedliwy.
Niezadowolenie Kazimierza z decyzji seniora próbowali wykorzystać możni, skupieni wokół syna (Świętosława) oraz zięcia palatyna
Piotra Włostowica
,
Jaksy z Miechowa
, którzy w
1172
, obawiając się przejęcia tronu po chorym Bolesławie Kędzierzawym przez znanego z autorytarnych zapędów Mieszka Starego, usiłowali namówić jego młodszego brata do stanięcia na czele buntu. Z nieznanych powodów Kazimierz jednak odmówił uczestnictwa w spisku i bunt nie miał szans na powodzenie.
Wierność względem braci została nagrodzona po śmierci Bolesława Kędzierzawego w
1173
, kiedy Mieszko Stary oddał najmłodszemu z rodzeństwa resztę przyznanego ongiś przez testament Henryka Sandomierskiego księstwa, nieprawnie uprzednio zatrzymanego przez seniora.
Bunt przeciwko rządom seniora
Silne rządy Mieszka Starego dosyć szybko stały się powodem niezadowolenia wśród obawiających się o swoje wpływy możnych. Tym razem akcja przygotowana w
1177
w całej Polsce miała realne szanse na zwycięstwo. Bunt, oprócz niezadowolonych możnych małopolskich kierowanych przez
biskupa krakowskiego
–
Gedkę
, poparli: syn Mieszka –
Odon poznański
, obawiający się wydziedziczenia na rzecz młodszych, przyrodnich braci, najstarszy z ówczesnych
Piastów
–
książę wrocławski
,
Bolesław I Wysoki
– liczący z pewnością na objęcie tronu senioralnego oraz, z bliżej nieznanych powodów, Kazimierz Sprawiedliwy.
Walka o władzę miała dosyć dziwny przebieg – Mieszko całkowicie zaskoczony w Małopolsce przez buntowników, wycofał się do
Poznania
, gdzie jeszcze przez dwa lata toczył ciężkie walki z synem Odonem. Ostatecznie pokonany udał się na wygnanie za granicę. Bolesław Wysoki nie zdołał jednak przybyć do Krakowa, gdyż uwikłał się w wojnę z bratem
Mieszkiem Plątonogim
i synem
Jarosławem
, a wkrótce pokonany, musiał prosić Kazimierza Sprawiedliwego o pomoc. Wobec powyższych wypadków zwycięski na placu boju pozostał Kazimierz, który nie angażując zbyt wielu sił opanował ziemię krakowską. Następnie nowy książę krakowski, nie ryzykując wojny z
księciem raciborskim
Mieszkiem, zdecydował się na zawarcie układu, na mocy którego Bolesław Wysoki odzyskał władzę nad
Dolnym Śląskiem
, w zamian za co Kazimierz wydzielił Mieszkowi Plątonogiemu ze zdobytej Małopolski kasztelanię
bytomską
i
oświęcimską
, które odtąd dzieliły losy
Śląska
(formalnie była to darowizna Kazimierza dla chrześniaka – jedynego syna księcia raciborskiego –
Kazimierza opolskiego
).
Książę zwierzchni Polski
Rebelia przeciwko seniorowi z
1177
zakończyła się więc pełnym sukcesem Kazimierza Sprawiedliwego, który nie tylko opanował ziemię krakowską (wraz z przynależnymi wówczas do tej dzielnicy
Sieradzem
i
Łęczycą
), ale zdołał również rozciągnąć zwierzchnictwo na Śląsk (gdzie władzę dotychczasowego księcia sandomierskiego uznali: Bolesław Wysoki, Mieszko Plątonogi,
Konrad Laskonogi
i Jarosław Opolski), na
Wielkopolskę
(Odon) – na
Mazowsze
i
Kujawy
(
Leszek
, książę
Mazowsza
i
Kujaw
, który przyjął wyznaczonego z Krakowa opiekuna sprawującego za niego rządy – wojewodę Żyrona) oraz na
Pomorze Gdańskie
(namiestnik
Sambor I
).
Zdobycie władzy nad krajem przez Kazimierza w
1177
wymagało jeszcze akceptacji zjazdu możnych i polskiego episkopatu, zwłaszcza że wiadome było z góry, iż poparcie bratanków jest tylko warunkowe, a w razie jakiegoś potknięcia wykorzystają oni sytuację do zrzucenia zależności. Również Mieszko Stary intensywnie działał na rzecz swojego powrotu – najpierw w
Czechach
, następnie w
Niemczech
i na
Pomorzu
. Do realizacji ambitnego planu zapewnienia dziedziczności tronu krakowskiego rodowi Kazimierza i zarazem likwidacji wprowadzonej przez
Bolesława Krzywoustego
zasady senioratu doszło w
1180
na
wiecu zwołanym w Łęczycy
. Tam episkopat Polski z
arcybiskupem gnieźnieńskim
Zdzisławem
na czele oraz książęta: Odon poznański, Bolesław Wysoki oraz Leszek mazowiecki, zaakceptowali ostatecznie jego postulaty. Jednakże Kazimierz musiał zgodzić się na ostateczne spisanie przysługujących mu praw wobec ludności wsi i to zarówno kościelnych, jak i książęcych. Wszelkie nadużycia władzy miały być zdecydowanie ukrócone. Poważnym ustępstwem Kazimierza było również ograniczenie prawa ius spolii, tj. możliwości przejmowania dóbr po zmarłym biskupie (władca zrezygnował z prawa do każdej nieruchomości, zostawiając sobie ewentualność obejmowania majątku ruchomego).
W niespełna rok po zjeździe łęczyckim, w pierwszej połowie roku
1181
, Mieszko III Stary, korzystając z pomocy namiestnika Pomorza Gdańskiego
Mściwoja I
, opanował wschodnią Wielkopolskę z Gnieznem i Kaliszem i zdołał nakłonić swojego syna Odona do podporządkowania się (wtedy też, według części historyków, syn Mieszka oddał ojcu stołeczny Poznań, zadowalając się niewielkim księstwem nad rzeką
Obrą
). W tym samym czasie również Leszek mazowiecki zdecydował się oddalić wpływy Kazimierza i zawezwał na swój dwór syna Mieszka Starego – Mieszka Młodszego, jako namiestnika, który po nim miał przejąć rządy na Mazowszu i Kujawach.
Polityka zagraniczna
Z nieznanych przyczyn Kazimierz w ogóle nie reagował na zaszłe na północy wydarzenia, zabezpieczając tylko swój stan posiadania w Małopolsce. Do konfrontacji, ale tylko na gruncie dyplomatycznym doszło dopiero w
1184
na dworze władcy niemieckiego Fryderyka Barbarossy, gdzie książę krakowski – chcąc zneutralizować działania Mieszka zmierzające do odzyskania władzy nad krajem – złożył hołd lenny i zapłacił wysoki trybut.
Najważniejszą sprawą podczas panowania Kazimierza, obok relacji z Mieszkiem Starym, była kwestia polityki względem księstw ruskich. Pierwszym zadaniem, przed którym stał książę krakowski było zneutralizowanie wpływów jednej z linii dynastii
Rurykowiczów
, tzw. Monomachowiczów, którzy poprzez małżeństwo najpierw Bolesława Kędzierzawego z Wierzchosławą, następnie Mieszka Starego z Eudoksją, byli silnie związani z poprzednim seniorem dynastii Piastów. W tym też celu Kazimierz jeszcze w
1179
wydał swoją nieznaną z imienia córkę za księcia
Wsiewołoda Czermnego
, pochodzącego z linii, która właśnie opanowała tron kijowski kosztem Monomachowiczów.
Do pierwszej poważnej interwencji księcia w sprawy ruskie doszło w
1180
, kiedy Kazimierz w sporze pomiędzy
Wasylkiem
władającym w
Brześciu
i
Drohiczynie
oraz Leszkiem mazowieckim z jednej, a Włodzimierzem (księciem
mińskim
) z drugiej strony, poparł tych pierwszych. Wojna zakończyła się sukcesem Włodzimierza, który opanował Brześć, podczas gdy Wasylko utrzymał się w Drohiczynie, który zapisał następnie Leszkowi.
Wojna ta nie rozstrzygnęła ostatecznie sprawy przynależności Brześcia, który został opanowany wkrótce zgodnie z interesem Kazimierza przez jego siostrzeńca Światosława. W
1182
doszło do kolejnej rewolty, tym razem przeciwko władcy zbuntowali się jego poddani. Zorganizowana przez księcia krakowskiego interwencja (podczas której Kazimierz pokonał odsiecz Wszewłoda bełzkiego), chociaż przywróciła Światosława na tron, nie przyniosła trwałego rozwiązania, gdyż władca drohiczyński został wkrótce otruty. Również tym razem dzięki interwencji w 1183 roku Kazimierza władcą Brześcia został brat Światosława – Roman.
W
1187
zmarł książę
halicki
Jarosław Ośmiomysł
, co rozpoczęło długotrwałe walki o następstwo po nim. Początkowo władzę nad księstwem objął jego młodszy syn, Oleg, wkrótce jednak zginął zamordowany przez bojarów, a rządy przejął drugi syn – Włodzimierz. Rządy Włodzimierza również były dalekie od stabilności, a sytuację zapragnął wykorzystać książę włodzimierski – Roman, który z pomocą Kazimierza usunął dotychczasowego księcia. Wygnany Włodzimierz udał się po pomoc na
Węgry
do Beli III, który zdecydował się wysłać do Halicza swoje wojska. W wyniku konfrontacji tym razem Roman znalazł się na wygnaniu w Krakowie (Włodzimierz z zemsty najechał wówczas Małopolskę). Niebawem Bela III zmienił zdanie i postanowił przyłączyć Halicz do Węgier, usuwając Włodzimierza z księstwa i mianując namiestnikiem swego syna Andrzeja.
Do ponownej wojny doszło dopiero dwa lata później, kiedy Kazimierz na polecenie cesarza Fryderyka (do którego dotarł z hołdem i prośbą o pomoc Włodzimierz) z powrotem przywrócił jego władzę nad Haliczem.
Polityka wewnętrzna
Zaangażowanie Kazimierza w sprawy ruskie próbował wykorzystać w
1191
Mieszko Stary, podstępem opanowując gród na
Wawelu
. Nie będąc pewnym wierności miejscowych możnych książę wielkopolski udał się następnie do dziedzicznej dzielnicy po posiłki, pozostawiając w Małopolsce syna
Bolesława
lub Mieszka Młodszego (wśród historyków istnieją na ten temat rozbieżności). Konflikt ten został ostatecznie zakończony w sposób pokojowy, gdyż Kazimierz po powrocie z Rusi prawie bez walki odzyskał stolicę, odsyłając bratanka Mieszkowi.
Wcześniej, bo jeszcze w
1186
zmarł książę mazowiecki i kujawski, syn Bolesława Kędzierzawego – Leszek mazowiecki. Przed śmiercią chorowity Leszek zdecydował się zapisać swoje dziedzictwo Kazimierzowi Sprawiedliwemu. Powodem tego stanu rzeczy, mimo wcześniejszej obietnicy przekazania księstwa potomstwu Mieszka Starego, była buta wysłanego do
Płocka
Mieszka Młodszego, który na Mazowszu i Kujawach zachowywał się jakby był już prawowitym władcą tych dzielnic. Śmierć Leszka i opanowanie Mazowsza (Kujawy, według części historyków, zajął już wówczas Mieszko Stary) uczyniła Kazimierza Sprawiedliwego na powrót najpotężniejszym władcą Polski (zachwiane to zostało wcześniej powrotem Mieszka do Wielkopolski w
1181
).
Ostatnim akordem zwycięskich zazwyczaj rządów Kazimierza była zorganizowana na początku
1194
wyprawa przeciwko gnębiącym Mazowsze niszczycielskimi najazdami
Jaćwingom
. Wyprawa zakończyła się pełnym sukcesem, a książę opromieniony sukcesem triumfalnie powrócił do Krakowa. Tutaj niespodziewanie w dniu
5 maja
1194
, jak pisze
Długosz
: "gdy zadawał właśnie pewne pytanie biskupom o zbawienie duszy, wychyliwszy maleńki kubek – na ziemię się osunął i ducha wyzionął". Najprawdopodobniej pochowany został w
katedrze krakowskiej
[2].
Podczas swych siedemnastoletnich rządów w całej Małopolsce Kazimierz dał się poznać jako dobry polityk. Był również bardzo hojny dla Kościoła. Dużo zawdzięczają mu zwłaszcza
cystersi
z klasztorów w
Wąchocku
,
Jędrzejowie
,
Koprzywnicy
i
Sulejowie
oraz
bożogrobcy
z
Miechowa
,
kanonicy regularni
z
Czerwińska
i
Trzemeszna
oraz
joannici
z
Zagości
. Ufundował też
Płytę wiślicką
,
kolegiatę św. Marcina w Opatowie
, kościoły w Sandomierzu, Kazimierzu Dolnym i św. Floriana w Krakowie (książę Kazimierz próbował rozwinąć w Krakowie kult św. Floriana, którego relikwie ściągnął biskup krakowski Gedko).
Małżeństwo i potomstwo
Kazimierz Sprawiedliwy był żonaty z córką księcia znojemskiego z dynastii
Przemyślidów
Konrada II
–
Heleną znojemską
. Nie znana jest dokładna data ślubu, umownie datuje się ją na lata między
1160
a
1165
(przy czym prawie na pewno nie później niż w
1166
)[3]. Ze związku tego pochodziło siedmioro znanych dzieci:
- córka (ur. między
1162
a
1167
, data śmierci nieznana) – żona księcia ruskiego
Wsiewołoda Czermnego
(zm. 1212 lub 1215),
wielkiego księcia kijowskiego
,
- Kazimierz (ur. między
1162
a
2 II
(?)[4]
1168
, zm.
1 III
1168
) – imię otrzymał po swoim ojcu.
- Bolesław (ur. między
1168
a zapewne
1171
, zm.
16 IV
1182
lub
1183
) – imię otrzymał najprawdopodobniej po swoim dziadzie
Bolesławie III Krzywoustym
, chociaż istnieje możliwość, że dostał je na cześć stryja –
Bolesława IV Kędzierzawego
[5]. Zginął na skutek nieszczęśliwego wypadku, przywalony przez ścinane przez siebie drzewo. Możliwe, że został pochowany w
katedrze krakowskiej
[6].
- Odon – zmarły w dzieciństwie domniemany syn Kazimierza Sprawiedliwego[7],
-
Adelajda
(ur. prawdopodobnie pod koniec lat 70. lub na początku 80.
XII wieku
, zm.
8 XII
1211
) – fundatorka
kościoła św. Jakuba w Sandomierzu
pochowana w tymże kościele.
-
Leszek Biały
(ur. zapewne w
1184
lub
1185
[8], zm.
24 XI
1227
) –
książę krakowski
(
1194
-
1227
, z przerwami),
-
Konrad I
(ur. najprawdopodobniej
1187
lub
1188
[9], zm.
31 VIII
1247
) –
książę mazowiecki
(
1199
/
1200
-
1247
).
Przypisy
- ↑ K. Jasiński, Rodowód pierwszych Piastów, s. 265
- ↑ Takie miejsce pochówku przekazał Jan Długosz. Według (K. Jasińskiego, Rodowód pierwszych Piastów, s. 265) jest to wiadomość bardzo prawdopodobna.
- ↑ Istnieje jednak również bardzo mało prawdopodobna możliwość, której jednak nie można całkowicie wykluczyć, że Helena była drugą żoną Kazimierza Sprawiedliwego. Brak jednak na ten temat wzmianek w źródłach, stąd pozostaje ta hipoteza jedynie konstrukcją logiczną, co tym bardziej zmniejsza jej wiarygodność. Zob. K. Jasiński, op.cit., s. 267.
- ↑ Prawdopodobna data wystawienia tzw. dokumentów jędrzejowskich, w których świadkował Kazimierz. Zob. K. Jasiński, Rodowód Piastów małopolskich i kujawskich, Poznań–Wrocław 2001, s. 14.
- ↑ K. Jasiński, Rodowód Piastów małopolskich i kujawskich, s. 15.
- ↑ K. Jasiński, Rodowód Piastów małopolskich i kujawskich, s. 16.
- ↑ K. Jasiński, Rodowód Piastów małopolskich i kujawskich, s. 247.
- ↑ K. Jasiński, Rodowód Piastów małopolskich i kujawskich, s. 23-25.
- ↑ K. Jasiński, Rodowód Piastów małopolskich i kujawskich, s. 30-32.
Zobacz też
Bibliografia
-
Jasiński K.
, Rodowód pierwszych Piastów, Poznań 2004.
-
Jasiński K.
, Rodowód Piastów małopolskich i kujawskich, Poznań–Wrocław 2001, .