Polska część Puszczy Białowieskiej
Łutownia
w okolicy szlaku Dębów Królewskich
Puszcza Białowieska – rozległy kompleks leśny, pozostałość dawnych puszcz: Białowieskiej,
Ladzkiej
, Świsłockiej i Szereszewskiej, położony w
województwie podlaskim
oraz na
Białorusi
. Powierzchnia całej puszczy przekracza 1500 km2 (z czego w granicach Polski 620 km2). Jest pozostałością ostatnich na niżu Europy
lasów naturalnych o charakterze pierwotnym
w strefie lasów liściastych i mieszanych. Na jej terenie znajduje się
Białowieski Park Narodowy
(BPN). Obszar puszczy wchodzi w skład Nadleśnictw Białowieża, Browsk i Hajnówka. Puszcza leży w dorzeczu
Narewki
i
Leśnej
.
Flora
Spośród roślin najliczniejszą grupą są rośliny naczyniowe, jest ich 1070 gatunków, z czego tylko 664 można uznać za naturalne składniki ekosystemów leśnych. Flora drzew liczy 26 gatunków w tym 21 liściastych i 5 szpilkowych. Występuje 19 gatunków
paproci
, 6 –
widłaków
, 7 –
skrzypów
, 54 –
wątrobowców
i ponad 200 gatunków
mchów
. Wiele mszaków i porostów przetrwało tylko w Puszczy Białowieskiej ponieważ są związane z martwym drewnem lub korą i pniami starych drzew.
Najliczniejsze rodziny roślin naczyniowych w Puszczy Białowieskiej to:
W Puszczy Białowieskiej zachowały się ostatnie na niżu europejskim fragmenty lasów o
charakterze pierwotnym
. Dominują w niej
lasy grądowe
(40%-47%) i lasy mieszane (33%). Drzewostan tworzą głównie
świerk pospolity
(26%),
sosna zwyczajna
(24%),
olsza czarna
(17%),
dąb szypułkowy
(12%) oraz
brzozy
: brodawkowata i omszona (11%). Występują również:
jesion wyniosły
,
lipa drobnolistna
,
klon zwyczajny
i
grab pospolity
. Drzewa liściaste rzadko występują w puszczy jako jednogatunkowe drzewostany, z reguły tworzą
las mieszany
. Obecnie leśnicy starają się przebudowywać drzewostany na rzecz lasów dębowych z udziałem lipy, klonu i wiązu.
W puszczy przetrwało wiele gatunków, które gdzie indziej wyginęły, a wiele pospolitych drzew przybiera tam formy niespotykane nigdzie indziej, np.
lipy
przypominające pokrojem dęby czy wierzby dorastające do 22 m. Jeden z dębów zwany „
Dębem Cara
" dorósł do 42 m wysokości i 224 cm grubości.
Liczbę gatunków
grzybów
występujących na terenie puszczy szacuje się na ponad 3 tys., wśród nich są liczne tzw. relikty puszczańskie (relikty
lasu pierwotnego
), tj. gatunki ściśle związane z martwym drewnem i specyficznym mikroklimatem starych drzewostanów niezniekształconych przez gospodarkę leśną. Występuje też ponad 400 gatunków
porostów
(grzybów lichenizowanych). W związku z zanieczyszczeniem powietrza liczba ich cały czas się zmniejsza.
Fauna
W puszczy stwierdzono obecność ponad 12 tys. gatunków zwierząt, a szacuje się, że rozpoznano faunę tylko w 50%! Występuje tam 58 gatunków
ssaków
, 250
ptaków
, 7
gadów
(m.in.
żółw błotny
i
gniewosz plamisty
), 13
płazów
, 32
ryb
, ponad 9000
owadów
, 331
pająków
, 20
pijawek
.
Bezkręgowce
stanowią ponad 95% liczby gatunków zwierząt w Puszczy Białowieskiej. Podobnie jak w przypadku grzybów, również owady bogate są w relikty puszczańskie, co możliwe jest dzięki unikalnym jak na warunki europejskich lasów nizinnych, zasobom martwego drewna, usuwanego niestety powszechnie w lasach gospodarczych. W Puszczy mają również swoje skrajnie zachodnie stanowiska gatunki tzw. borealne, tj. związane ze strefą północnych lasów szpilkowych (
tajgi
). Do owadów nie występujących w Polsce nigdzie poza Puszczą Białowieską należą m.in. ginące już chrząszcze:
bogatek wspaniały
Buprestis splendens i rozmiazg kolweński Pytho kolwensis, ściśle związane z martwym drewnem i zagrożone przez intensywną gospodarkę leśną poza granicami Obszaru Ochrony Ścisłej
Białowieskiego Parku Narodowego
. W lasach puszczy białowieskiej bytuje jedyna aktualnie obserwowana na świecie populacja chrząszcza
opiętka białowieskiego
[1] . Do najcenniejszych ptaków należą sowy, wśród nich gnieżdżący się jedynie sporadycznie
puszczyk mszarny
Strix nebulosa oraz aż 9 gatunków dzięciołów, m.in.
dzięcioł trójpalczasty
Picoides tridactylus, bezwzględnie wymagający dla swojej egzystencji martwych świerków jako miejsca żerowania.
Ssaki są najlepiej rozpoznaną grupą fauny. „Wizytówką" puszczy jest
żubr
; jego wolne stado przekracza 400 sztuk. Występują tam też takie ssaki, jak:
wilk
,
ryś
,
wydra
,
borsuk
, nietoperze i gryzonie. Wśród nietoperzy na szczególną uwagę zasługuje zamieszkujący dziuple w starych drzewostanach
borowiaczek
Nyctalus leisleri, zaś wśród gryzoni -
smużka
Sicista betulina reprezentująca w faunie element borealny. Jedyne stanowisko w Polsce ma tu - również pochodząca ze strefy tajgi - maleńka
ryjówka średnia
Sorex caecutiens, występująca tu wraz z czterema innymi gatunkami z rodziny
ryjówkowatych
. Kiedyś prawdopodobnie występowały
tarpan
i
tur
.
Dzieje puszczy
Wyodrębnianie terenów puszczy
Jeden z kurhanów w kwadracie 387C
We wczesnym
średniowieczu
, do
XIII wieku
, Puszcza Białowieska nie stanowiła wyodrębnionego kompleksu leśnego i łączyła się z puszczami okolic Grodna i Polesia. Docierało tam rozproszone osadnictwo z
Litwy
,
Mazowsza
(np. mazowieckie wsie Termiski i Budy) oraz
Jaćwingowie
, o czym świadczą do dziś bałtyckie nazwy miejscowe. W
XV wieku
dokonano podziału puszcz, przydzielając je do dworów książęcych. Obecna Puszcza Białowieska została rozdzielona między dwory w
Bielsku
,
Kamieńcu
i
Wołkowysku
. Stąd też pojawiły się nazwy: Puszcza Bielska, Kamieniecka i Wołkowyska. Północny fragment Puszczy Kamienieckiej zaczęto nazywać Puszczą Białowieską (od nazwy dworu
Białowieży
). Rozwój osadnictwa spowodował zagładę Puszczy Bielskiej (jedyna jej pozostałością jest obecna, mała Puszcza Ladzka). Puszcza Wołkowyska rozpadła się na mniejsze jednostki: (m.in.) Puszczę Świsłocką, Mścigobowską i Jałowską. Puszcza Jałowska przestała istnieć w wyniku osadnictwa, a prywatną Puszczę Świsłocką (należącą do rodziny Tyszkiewiczów ze
Świsłoczy
) przyłączono w
1832
do Puszczy Białowieskiej.
Tak więc obecna Puszcza Białowieska składa się z ocalałych fragmentów dawnych puszcz Białowieskiej, Ladzkiej i Świsłockiej.
Początkowo Puszcza Białowieska należała do województwa trockiego. W
1513
znalazła się w granicach nowo utworzonego województwa podlaskiego, z którego w
1566
wydzielono województwo brzesko-litewskie. Po unii lubelskiej (
1569
) województwo podlaskie przyłączono do Korony. Tak więc zachodnim skrajem Puszczy Białowieskiej biegła granica między Polską a
Wielkim Księstwem Litewskim
.
W czasach panowania króla Zygmunta III Wazy w roku
1589
, po rozdzieleniu dóbr królewskich od publicznych, Puszczę Białowieską zaliczono do tzw. królewskich dóbr stołowych.
Puszcza w rękach królewskich
Polowanie i osiedlanie się w puszczy było zabronione dla miejscowej ludności, a żeby korzystać z jej dóbr (np. barci, siana z polan, drewna), trzeba było zdobyć specjalne uprawnienie, tzw. wchod. Od
XV wieku
istniała specjalna służba leśna zwana osoką strzegąca lasów i kontrolująca wchody.
Polscy królowie począwszy od
Władysława Jagiełły
chętnie polowali w Puszczy Białowieskiej. Wg przekazów Jana Długosza, król Władysław Jagiełło polował w puszczy w grudniu 1409 roku przed wojną polsko-krzyżacką i przybył do niej z
Kamieńca Litewskiego
. Drugi raz Jagiełło przebywał w puszczy razem z królową
Zofią
w styczniu 1426 roku, z powodu zarazy jaka panowała w Królestwie Polskim. Długosz wspomina, że w czasie polowania na niedźwiedzia król złamał nogę. Już w tym czasie musiał istnieć w puszczy dwór myśliwski, który mógłby pomieścić w zimie kilkusetosobowy orszak pary królewskiej.
Za czasów
Zygmunta Starego
zbudowano nowy dwór myśliwski, w którym król przebywał w drodze na koronację z Wilna przez
Krynki
i
Rudnię
do Krakowa przez
Mielnik
w grudniu 1506 roku. W
1538
król ten wydał specjalne prawo dotyczące organizacji polowań królewskich i zabraniające wszelkich innych łowów w Puszczy Białowieskiej. Wchodząc do puszczy nie wolno było mieć ze sobą psa ani broni. Za zabicie grubej zwierzyny groziła kara śmierci.
Król Zygmunt August przebywał w puszczy w dniach od 18 do 25 stycznia 1546 roku. W czasie tego pobytu król prowadził ożywioną działalność kancelaryjną. Przybył do puszczy z Wilna przez
Wołkowysk
i
Mścibów
(Mściborzów) i wyjechał kierując się przez Rudnię do Krynek drogą Browską.
Król
Stefan Batory
przebywał w puszczy od 6 do 10 stycznia 1581 roku, do której przybył jadąc przez Krynki, Kołodzieżną, Narewkę i odjechał drogą w kierunku na Kleszczele. Batory przebywał w puszczy także we wrześniu 1584 roku, ponieważ wtedy napisał list do kanclerza, w którym jako miejsce wystawienia wymieniono Białowieżę. Źródła historyczne wspominają też, że w puszczy polował hetman
Jan Zamoyski
, który otrzymał na to specjalne jednorazowe zezwolenie.
Od czasów
Jana Kazimierza
w puszczy rozwijał się drobny przemysł. Powstały rudnie eksploatujące darniową rudę żelaza i budy produkujące smołę i potaż. Do obsługi fabryczek sprowadzano ludność z Mazowsza i Podlasia. Ich osady dały początek puszczańskim wsiom.
Do tradycji wielkich królewskich polowań powrócono w czasach saskich. Legenda głosi, że
August II
chadzał w pojedynkę na niedźwiedzia i w
1705
omal nie zginął podczas takiej „przechadzki" po lesie.
August III
przyjeżdżał na łowy wraz z dużą świtą i gośćmi z zagranicy. Rozbudował dwór myśliwski na terenie dzisiejszego Parku Pałacowego i (założony przez
Stefana Batorego
) zwierzyniec. Świadectwem jednego z wielkich polowań jest obelisk z
1752
o treści:
„Dnia 27 Septembra 1752 Najaśniejsze Państwo August III Król Polski Elektor Saski, z Królową Jeymością i Królewiczem ichmościem Xawerem i Karolem tu mieli polowanie żubrów i zabili:
- 42 żubry, to jest
- 11 wielkich, z których nayważniejszy ważył 14 cetnarów 50 funtów
- 7 mniejszych
- 18 żubrzyców
- 6 młodych
- 13 łosiów, to jest
- 6, z których nayważniejszy ważył 9 cetnarów 75 funtów
- 5 samic
- 2 młodych
- 2 sarn
- Suma 57 sztuk"
Obelisk z piaskowca upamiętnia jedno z największych polowań królewskich w Puszczy Białowieskiej, które odbyło się 27 września 1752 roku. Uczestniczył w nim król August III Sas wraz z rodziną i dworem.
Za czasów
Stanisława Poniatowskiego
administratorem puszczy był słynny
Antoni Tyzenhauz
. Znacznie rozwinął on przemysł puszczański i zwiększył ilość spławianych towarów. M. in. wybudował kanał łączący
Narew
i
Narewkę
. W dniach od 30 sierpnia do 2 sierpnia 1784 roku w dworze w Białowieży przybywał król Stanisław August Poniatowski. Z tej okazji bratanek króla podskarbi wielki litewski Stanisław Poniatowski wyremontował przed przyjazdem króla istniejący dwór i zbudował dwie oficyny.
Puszcza w rękach carskich
Po
rozbiorach
cesarzowa
Katarzyna II
i jej następca
Paweł I
zaczęli rozdawać dobra puszczańskie dygnitarzom, którzy eksploatowali je rabunkowo. Ale następni carowie, uświadomiwszy sobie rozmiar strat spowodowany paroletnim rosyjskim zarządem, w
1802
zaczęli odnawiać służbę osoczniczą. W
1820
wydano zakaz polowań na żubry i wstrzymano wyręby. W
1811
znaczną część lasu zniszczył szalejący 4 miesiące pożar. Katastrofy dopełnił przemarsz wojsk
napoleońskich
, podczas którego rozgrabiono dwory królów polskich.
Podczas
powstania listopadowego
do walki włączyła się niemal cała służba leśna. Oddziały puszczańskie liczyły ponad 500 ludzi i przeprowadziły kilka udanych akcji. Podczas
powstania styczniowego
w puszczy działały oddziały
Wróblewskiego
.
Mniej więcej od połowy
XIX wieku
w puszczy rozpoczyna się okres nowoczesnej gospodarki leśnej. Wznowiono wyręby. W latach
1843
-
1846
cały las podzielono na regularne prostokątne oddziały leśne rozdzielone przecinkami i duktami. Wtedy też puszczą ponownie zainteresowali się carowie. W
1860
zorganizowano pierwsze wielkie polowanie carskie. W
1888
puszcza przeszła z zarządu państwowego do zarządu dóbr carskich. W
1894
, dla wygody carów wybudowano linię kolejową z
Hajnówki
do Białowieży. Pod koniec XIX wieku sprowadzono z Syberii i Kaukazu oraz Europy ogromne ilości zwierzyny: łosi, danieli i jeleni, zamieniając puszczę w olbrzymi zwierzyniec. Odbiło się to niekorzystnie na stanie lasu i przyniosło zmiany zauważalne przez leśników do dziś. Ostatnie carskie łowy odbyły się w
1912
.
XX wiek
I wojna światowa
przyniosła największe chyba w historii straty dla puszczy. Trzy i pół roku znajdowała się ona pod okupacją niemiecką i przeszła okres rabunkowej gospodarki na wielką skalę (z szacowanej zasobności Puszczy - 32 mln m³ drewna wycięto 5 mln m³). Niemcy wybudowali ponad 300 km torów kolejki leśnej. Wzniesiono wielkie tartaki w Hajnówce, Białowieży i
Gródku
. Wojsko niemieckie przetrzebiło też zwierzynę.
Po wycofaniu się z puszczy niemieckich władz wojskowych w grudniu
1918
w lasach pozostało wielu żołnierzy-maruderów, natchnionych rewolucją w Rosji i nie podlegających żadnej władzy. Polowali oni bez umiaru. Grabili też fabryki i tartaki, których wyposażenie zazwyczaj wykupywali żydowscy kupcy z
Białegostoku
. Okres anarchii wykorzystywali też miejscowi. Na przełomie
1918
i
1919
strzały w puszczy było słychać dniem i nocą. W kilka miesięcy żubry (ostatni padł w kwietniu 1919) i łosie zostały całkowicie wytępione (przed wojną było ponad 700 żubrów). Przeżyły nieliczne jelenie. W lutym 1919 Puszczę Białowieską zajęły wojska polskie. Na dobre polska administracja objęła puszczę we wrześniu
1920
, po
wojnie bolszewickiej
[2].
Uporządkowywanie lasu trwało 3 lata. W
1924
administracja puszczy zawarła dziesięcioletni kontrakt z angielską firmą „
Century
" na eksploatację drewna. Jednak Anglicy bezlitośnie wycinali lasy, co spowodowało zerwanie z nimi umowy w
1929
. W tymże roku rozpoczęto proces restytucji żubra (okazy zakupiono w ogrodach zoologicznych w Niemczech, w Szwecji a także przywieziono z Pszczyny). W
1939
w puszczy było 16 żubrów, które przetrwały szczęśliwie
II wojnę światową
.
Podczas
wojny obronnej Polski w 1939 roku
, po walkach w rejonie
Domanowa
w rejon Puszczy weszły oddziały
Podlaskiej Brygady Kawalerii
i
Suwalskiej Brygady Kawalerii
, które
18 września
dotarły do Białowieży. Następnie jej oddziały zbierały się w rejonie wsi
Eliaszuki
i
Doktorce
.
20 września
[3] w okolicach Białowieży gen.
Zygmunt Podhorski
ps. “Zaza” powołał ze zgromadzonych oddziałów Suw.BK i Podl.BK improwizowaną jednostkę kawalerii
Dywizję Kawalerii "Zaza"
złożoną z
Brygady Kawalerii "Plis"
pod dowództwem płk. Kazimierza Plisowskiego i
Brygady Kawalerii "Edward"
pod dowództwem płk. Edwarda Milewskiego. Część oddziałów przeszła później na południe tworząc
SGO "Polesie"
walcząc później pod
Kockiem
, a część w kierunku
Wołkowyska
walcząc później w
obronie Grodna
.
Kolejna wojna przyniosła podobne straty dla puszczy jak wcześniejsza. Władza radziecka wywiozła na wschód całą polską ludność, zastępując ją lojalnymi, ale niedoświadczonymi pracownikami leśnymi. Z kolei po 1941 roku władze niemieckie chciały wysiedlić całą ludność puszczy (z obawy o partyzantkę). Z inicjatywy Goeringa powstał projekt utworzenia wielkiego rezerwatu - państwowego obszaru łowieckiego. Dokonywano także
pacyfikacji
wsi puszczańskich.
Od lipca
1941
w lesie działały grupy partyzanckie, przeważnie radzieckie. Jednak stała penetracja puszczy przez Niemców nie pozwalała im działać dłużej. W Białowieży umieszczono specjalny sztab do zwalczania partyzantki. W licznych egzekucjach mordowano mieszkańców podejrzanych o pomoc „leśnym żołnierzom"[2].
W lipcu
1944
puszczę zajęły oddziały
Armii Czerwonej
. Wycofujący się hitlerowcy zdążyli jeszcze wysadzić w powietrze pałac w Białowieży. Decyzję o przyłączeniu części Puszczy Białowieskiej do
ZSRR
podjął osobiście
Stalin
po dyskusji z delegacją PKWN. Wedle anegdoty początkowo chciał zagarnąć całą puszczę, ale polscy komuniści przekonali go argumentem „Ale gdzie my będziemy teraz polować?!". Istnieje jeszcze przynajmniej jedna wersja, mówiąca, że argumentem była butelka wódki.
Ochrona przyrody
Białowieski Park Narodowy
Puszcza wraz z otaczającymi terenami została w
1986
uznana za Obszar Chronionego Krajobrazu o powierzchni 860 km². Różnymi formami ochrony objęto ponad 50% powierzchni. Istnieje 20 rezerwatów przyrody o powierzchni 3208 ha, 2 ostoje zwierząt chronionych, 94 strefy ochronne gniazd
bociana czarnego
i
orlika krzykliwego
. Do krajowego rejestru programu zabezpieczenia puli genowej wpisano 401 drzew. Ponad 1100 drzew uznano za
pomniki przyrody
.
Wokół ochrony Puszczy Białowieskiej istnieje wiele kontrowersji. Podnoszone są postulaty o objęciu ochroną całej puszczy. Samorządy lokalne nie zgadzają się na ten krok obawiając się wielu ograniczeń w gospodarowaniu i codziennym życiu. Wielu ludzi (szczególnie naukowców) i stowarzyszeń nie zgadza się też z aktualną presją gospodarczą na przyrodę Puszczy, polegającą m.in. na wycince drzew (prowadzonej również w starych drzewostanach o charakterze zbliżonym do naturalnego) oraz odstrzale zwierzyny.
Aktualnie przez Polskie Towarzystwo Ochrony Pierwotnej Przyrody wdrażane są projekty dla Puszczy Białowieskiej:
- ochrona bagiennych lasów Puszczy Białowieskiej,
- ochrona populacji orlika krzykliwego w Puszczy Białowieskiej,
- Mapa Satelitarna Puszczy Białowieskiej
Przygotowywany jest projekt restytucji
głuszca
w Puszczy Białowieskiej ze stroną białoruską, bowiem praktycznie ten cenny gatunek wyginął w części polskiej Puszczy, a gnieździ się nadal w części białoruskiej. "Zaszczepienie" tego kuraka planowane jest w strefie przygranicznej - w rez. Starzyna oraz w Obrębie Ochronnym Hwoźna (BPN).
Wybrane Pomniki Przyrody w Puszczy Białowieskiej:
Znane osoby związane z Puszczą
-
Janusz Korbel
- działacz ekologiczny, dziennikarz, fotograf, architekt
-
Simona Kossak
- przyrodnik, popularyzator nauki, mieszkała w leśniczówce Dziedzinka koło Białowieży
-
Igor Newerly
- pisarz, urodzony na terenie Puszczy Białowieskiej, motyw puszczy przewija się w jego twórczość
- Czesław Okołów - naukowiec i autor publikacji na temat Puszczy
-
Adam Wajrak
- dziennikarz i pisarz mieszkający w Puszczy, populatyzator przyrody
-
Jacek Wysmułek
- twórca szlaków "
Żebra Żubra
" i "Szlaku Królewskich Dębów"
Przypisy
- ↑ Głowaciński Z. (red), Nowacki J. (red.). „Czerwona Ksiega Zwierząt Polski. Bezkręgowce.” (2004). Instytut Ochrony Przyrody PAN w Krakowie i Akademia Rolnicza im. A. Cieszkowskiego w Poznaniu.
- ↑ 2,0 2,1 Żubr - ocalony "imperator puszczy". „
Przebudźcie się!
”. nr 10, ss. 11-13 (październik 2008).
Strażnica - Towarzystwo Biblijne i Traktatowe
.
ISSN
12341169
.
- ↑ Ludwik Głowacki,Działania wojenne na lubelszczyźnie w roku 1939",wyd.Lubelskie 1986 s. 264
Bibliografia
Linki zewnętrzne
Zobacz też