Adam Witold Maria Ciołkosz,
ps.
Kremerowski (ur.
5 stycznia
1901
w
Krakowie
, zm.
1 października
1978
w
Londynie
) –
instruktor harcerski
,
porucznik
piechoty
Wojska Polskiego
, publicysta, jeden z przywódców
Polskiej Partii Socjalistycznej
w kraju i na
emigracji
,
poseł
na
Sejm
II i III kadencji w
II RP
.
Młodość
Adam Ciołkosz urodził się w
Krakowie
w rodzinie o tradycjach
demokratycznych
i niepodległościowych. Jego ojciec
Kacper
był aktywnym społecznikiem i działaczem politycznym, matka Maria z Idzikowskich była córką
powstańca styczniowego
. W 1903 rodzina Ciołkoszów przeniosła się do
Tarnowa
. Tu Adam ukończył
gimnazjum
, a następnie studiował na Wydziale
Prawa
Uniwersytetu Jagiellońskiego
.
Jeszcze w latach gimnazjalnych w 1911 wstąpił do I Drużyny Skautowej im. Zawiszy Czarnego, później sam założył I Drużynę Harcerską w
Zakopanem
, prowadzoną następnie przez
Andrzeja Małkowskiego
. Podczas
I wojny światowej
przebywał wraz z rodzicami i młodszym bratem Zbysławem w Wiedniu, gdzie też przyczynił się do zorganizowania Drużyny Harcerskiej im. Jana Sobieskiego. W latach 1917–1918 sprawował obowiązki komendanta "Dzielnicy Tarnowskiej" przyczyniając się do dynamicznego rozwoju miejscowego ruchu skautowego. We wrześniu 1918 utworzył ze starszych harcerzy Pogotowie Narodowe, które wspólnie z
POW
rozbroiło posterunki austriackie w Tarnowie w nocy z 30 na 31 października 1918. Kilka dni później, 13 listopada 1918 z grupą 26 harcerzy wyruszył do
Lwowa
, gdzie wziął udział w walkach o miasto.
Służba wojskowa
Rok później, po złożeniu matury mianowany został
podporucznikiem
. Podczas
wojny polsko-bolszewickiej
zorganizował cztery kompanie karabinów maszynowych w 205 pułku piechoty, wziął udział w walkach o
Grodno
,
Wilno
i w obronie Warszawy. W
bitwie nad Niemnem
dowodząc półbatalionem został ranny.
Następnie w 1921 walczył w
III powstaniu śląskim
(dowodząc pociągiem pancernym) m.in. w bitwie o Górę Św. Anny. Za zasługi w powstaniu otrzymał
Śląską Wstęgę Waleczności i Zasługi
.
W okresie poprzedzającym
plebiscyt na Warmii i Mazurach
popularyzował i organizował ruch harcerski na tych ziemiach. Był komendantem
Naczelnej Komendy Organizacji Harcerskiej na Warmię i Mazury
. Uczestniczył również w akcji
plebiscytowej na Warmii i Mazurach
, gdzie przejściowo został aresztowany w
Kwidzynie
.
Po zakończeniu działań wojennych ukończył naukę na
Uniwersytecie Jagiellońskim
oraz Szkołę Nauk Politycznych w
Krakowie
.
W 1924 był
oficerem
rezerwy
3 Pułku Piechoty Legionów
w
Jarosławiu
. Dziesięć lat później w stopniu porucznika ze starszeństwem z 1 czerwca 1919 zajmował 778 lokatę na liście starszeństwa oficerów pospolitego ruszenia piechoty, pozostawał na ewidencji Powiatowej Komendy Uzupełnień Tarnów z przydziałem mobilizacyjnym do Oficerskiej Kadry Okręgowej Nr V.
Ruch socjalistyczny
Od czasów studenckich Adam Ciołkosz związany był z ruchem
socjalistycznym
. W 1921 wstąpił do
Polskiej Partii Socjalistycznej
i został przewodniczącym Sekcji Akademickiej PPS. W tym samym czasie był jednocześnie działaczem
Związku Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej
(m.in. członkiem jej Komitetu Wykonawczego, przedstawicielem w Międzynarodowym Biurze Młodzieży i redaktorem pisma ZNMS "Głos Niezależny"). Jesienią 1921 zapoczątkował w Krakowie
Wolne Harcerstwo
jako ruch odnowy oficjalnego harcerstwa. Redagował pisma "Płomienie" oraz "Listy do Starszych Harcerzy". Opuscił organizację w związku z dywersją
Komunistycznego Związku Młodzieży Polskiej
, chcącą przekształcić ruch harcerski w komunizujące struktury polityczne.
Od 1924 Ciołkosz został redaktorem socjalistycznego dziennika "
Naprzód
". Rozpoczął tez działalność jako sekretarz Zarządu Głównego Towarzystwa Uniwersytetu Ludowego i. Adama Mickiewicza w Krakowie.
W wieku 27 lat został wybrany z listy PPS-u posłem w
wyborach parlamentarnych w 1928
. W Sejmie wybrano go sekretarzem Związku Parlamentarnego Polskich Socjalistów. W następnych
wyborach parlamentarnych w 1930
zdobył mandat z unieważnionej później listy
Centrolewu
. 18 czerwca 1930 dokonano na niego napadu przez "nieznanych sprawców". W nocy z 9 na 10 września 1930 został aresztowany za
antysanacyjną
działalność i osadzony w
twierdzy w Brześciu
. Informacja o aresztowaniu Ciołkosza spowodowała w Tarnowie rozruchy tłumione przez policję. Zwolniony za kaucją w 24 grudnia 1930. Pomimo aresztowania został wybrany posłem do Sejmu. Lista
Centrolewu
w Tarnowie uzyskała rekordowy wynik 65 tys. głosów.
Oskarżony o zbrojne przygotowywanie zamachu został skazany w
procesie brzeskim
w 1932 na trzy lata więzienia i dziesięć lat pozbawienia praw obywatelskich. Po uprawomocnieniu się wyroku w 1933 karę odbywał w więzieniach w Tarnowie, Krakowie i Wiśniczu. Zwolniony jesienią 1934.
Od 1930 przewodniczył Okręgowemu Komitetowi Robotniczemu PPS w Tarnowie, zaś od kwietnia 1936 do 1939 kierował Okręgowym Komitetem Robotniczym PPS Ziemi Krakowskiej. Od stycznia 1936 przewodniczący krakowskiego Zarządu Oddziału
Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego
(był również członkiem Zarządu Głównego TUR), oraz Robotniczego Towarzystwa Przyjaciół Dzieci w Krakowie. W Tarnowie kierował również Radą Klasowych Związków Zawodowych.
W 1938 w wyborach samorządowych władze unieważniły kandydaturę Ciołkosza na radnego w Krakowie, uzyskał mandat radnego w Tarnowie, który również został unieważniony.
Od 1931 do 1939 członek Rady Naczelnej i Centralnego Komitetu Wykonawczego PPS.
Okupacja i powojenna rzeczywistość
Zaraz po wybuchu
II wojny światowej
Adam Ciołkosz uniknął aresztowania przez
gestapo
udając się pieszo z
żoną Lidią
i synem do Lwowa. Stąd przez Rumunię przedostał się na Zachód. W lutym 1940 dotarł do
Paryża
, a następnie do
Londynu
. Tu rozwinął szeroką działalność polityczną, wybrany został sekretarzem
Komitetu Zagranicznego PPS
w Paryżu a następnie w Londynie. W komitecie posiadał pełnomocnictwa do reprezentowania podziemnej
PPS-WRN
. Od 4 marca 1940 do lipca 1941 był członkiem
Rady Narodowej RP
, organu doradczo konsultacyjnego
Rządu RP na uchodźstwie
.
W wyniku sprzeciwu wobec
układu Sikorski-Majski
, przejściowo wystąpil z
Komitetu Zagranicznego PPS
. Po tragicznej śmierci
gen. Władysława Sikorskiego
, Prezydent proponował mu formowanie gabinetu, którą to propozycję jednak odrzucił.
Po zakończeniu wojny pozostał w Londynie, kierując organizacją
PPS na emigracji
w Wielkiej Brytanii.
Od 1948 do 1955 członek Centralnego Komitetu Zagranicznego PPS. Od 1957 do 1960 przewodniczący Rady Centralnej PPS. Wskutek sporów ideowych na tle strategii i taktyki z
Zygmuntem Zarembą
został usunięty z PPS.
Utworzył wówczas Centralny Komitet Odbudowy PPS, stanowiący odłam
PPS na emigracji
. Kierował Centralnym Komitetem PPS od maja 1964 do października 1977. Gdy z powodów zdrowotnych wycofał się z bieżącej działalności, VII Zjazd PPS nadal mu tytuł Dożywotniego Honorowego Przewodniczącego Partii.
W 1951 uczestniczył w zjeździe założycielskim
Międzynarodówki Socjalistycznej
w 1951 we Frankfurcie nad Menem, gdzie był jednym z współautorów dokumentu programowego: Cele i zadania socjalizmu demokratycznego.
Od 1949 członek Wydziału Wykonawczego
Rady Politycznej
grupującej demokratyczne organizacje na emigracji. Po osiągniętej przez
gen.Kazimierza Sosnkowskiego
częściowej
integracji obozu niepodległościowego
w 1954 wszedł do Egzekutywy Zjednoczenia Narodowego będącego alternatywnym rządem emigracyjnym jako wiceprzewodniczący, zaś od 1956 do 1959 przewodniczący. Ponownie został przewodniczącym od 1963 do 1966. Występował ostro przeciwko układowi
jałtańskiemu
, opowiedział się za wolnymi wyborami w Polsce, pomocą gospodarczą dla kraju i odbudową kontaktów gospodarczo-kulturalnych z Zachodem. W 1966 zainicjował i doprowadził do Światowego Zjazdu Polski Walczącej. Przez wiele lat pełnił funkcję przewodniczącego londyńskiej delegacji Zgromadzenia Ujarzmionych Narodów Europy. Przez cały czas działalności społecznej uprawiał pisarstwo historyczne i publicystykę społeczno-polityczną. Zmarł w Londynie 1 października 1978.
Adam Ciołkosz jako patron
Do 1989 nie istniały żadne miejsca w Polsce upamiętniające Adama Ciołkosza. Obecnie jego imię noszą ulice w Krakowie (
Swoszowice
–
Jugowice (Kraków)
) oraz Warszawie (
Nowodwory
). W Tarnowie istnieje ulica
Kacpra
i Adama Ciołkoszów.
Imię
Lidii
i Adama Ciołkoszów nosi Dom Dziecka nr 9 w Warszawie przy ul. Korotyńskiego oraz Ośrodek Kształcenia Ustawicznego Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego w Krakowie.
Wybrane publikacje
- "Trzy wspomnienia", Londyn 1945;
- "Róża Luksemburg a rewolucja rosyjska", Paryż 1961;
- "Od Marksa do Chruszczowa", Londyn 1962; Konspiracyjne wydanie krajowe Wydawnictwo S.l. (1983), Wydawnictwo "Enklawa" (1981);
- "Opór zbrojny w getcie warszawskim", Londyn 1963;
- "Karol Marks a Powstanie styczniowe", Londyn 1963;
- "Koniec monolitu", Londyn 1964; Konspiracyjne wydania krajowe: Wydawnictwo Enklawa WE b.r. (1981).
- "Granice odwagi myślenia", Londyn 1966;
- "Ludzie PPS", Londyn 1967, Londyn 1981 (wydanie II ze wspomnieniem
Feliksa Grossa
o Ciołkoszu; Konspiracyjne wydania krajowe: Wydawnictwo Społeczne KOS b.r.(1987?), (wydawano też poszczególne fragmenty: "Kazimierz Czapiński, Kraków "Kos" 1981, "Kazimierz Pużak" Warszawa
Wydawnictwo im. Olofa Palme
1986, "Mieczysław Niedziałkowski" Kraków "Kos" 1981, "Tomasz Arciszewski" Warszawa
Wydawnictwo im. Olofa Palme
1986, "Tomasz Arciszewski, Kazimierz Pużak", Kraków "Kos" 1981,
- (wraz z żoną
Lidią Ciołkosz
)"Zarys dziejów socjalizmu polskiego" T.1 Londyn 1966, T2 Londyn 1972;
- "Socjalizm na zachodzie Europy.Czternaście dróg do socjalizmu", Londyn 1968;
- "Moskalofilskie pojmowanie dziejów", Londyn 1969;
- "Polska wciąż na wulkanie", Londyn 1971;
- "Sprawa najważniejsza", Londyn 1974;
- "Najważniejszy sprzymierzeniec. Socjalizm polski a dysydenci w Związku Sowieckim". KG PPS w Niemczech, Monachium 1974;
- "Konferencja w Jałcie", Londyn 1975;
- "Wanda Wasilewska dwa szkice biograficzne", Puls, Londyn 1977; Konspiracyjne wydanie krajowe: Wydawnictwo "Zbliżenia" (1981);
- (wraz z żoną
Lidią Ciołkosz
)"Niepodległość i Socjalizm 1835-1945. Audycje radiowe", PULS, Londyn 1982; Konspiracyjne wydanie krajowe: Wydawnictwo Myśl (1984), Wydawnictwo CDN 1984;
- "Walka o prawdę. Wybór artykułów 1940-178", PULS Londyn 1983 (wydanie I), Londyn 1989 (wydanie II); Konspiracyjne wydanie krajowe: Warszawa, Towarzystwo Uniwersytetu Robotniczego TUR 1984; (wydawano też poszczególne fragmenty: "Niewysłana depesza do Stalina", "Tajemnica Tuchaczewskiego" "Sąd krzywoprzysiężny", "Trzy zapałki Churchilla" (Warszawa): Wydawnictwo im. Gen. Nila Fieldorfa, b.r. (1984); "Socjalizm, ale jaki?" Warszawa
Wydawnictwo im. Olofa Palme
1986;
Jednocześnie Ciołkosz publikował przekłady m.in. Rewolucja rosyjska Róży Luksemburg (Paryż 1961), Rozmowy ze Stalinem Milovana Dżilasa (Paryż 1962), Sabat Czarownic Aleksandra Weissberg-Cybulskiego (Paryż 1966).
Za działalność publicystyczną otrzymał nagrody: "Kultury" (Paryż 1967), Stowarzyszenia Polskich Kombatantów (Londyn 1972), Fundacji im. A.Jurzykowskiego (Nowy Jork 1973), Związku Pisarzy Polskich na Obczyźnie (Londyn 1978).
Bibliografia
- Adam Ciołkosz. Polityk-pisarz-historyk socjalizmu (praca zbiorowa pod red. J. Żmigordzkiego), Londyn 1972
- Jacek M. Majchrowski (red.) Kto był kim w Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa, 1994, Wyd. BGW,
- Słownik Biograficzny Działaczy Polskiego Ruchu Robotniczego, Tom 1,
- Nota biograficzna w Adam Ciołkosz, Walka o prawdę. Wybór artykułów 1940-178, Londyn 1983
- Adam Szymanowicz, Naczelna Komenda Organizacji Harcerskiej na Warmię i Mazury (1920 rok), Komunikaty Mazursko - Warmińskie, 2005, nr 2 (248)
- Maria Żychowska Ciołkoszowie "Tarnowskie Azoty", 1995 nr 49
- Maria Żychowska Harcerstwo tarnowskie 1910-1939, Tarnów, 1992
- Rocznik Oficerski Rezerw 1934, Biuro Personalne Ministerstwa Spraw Wojskowych, Warszawa 1934, L.dz. 250/mob. 34, s. 264, 932