Kościół św. Mikołaja w Wysocicach
Położenie
Wysocice
położone są w
województwie małopolskim
, 30 km na północ od
Krakowa
, nad środkową
Dłubnią
, na wysokości 300 m n.p.m. Pierwsze wiadomości o wsi pochodzą z
1257
roku. Od
1335
r. mieściła się tu siedziba
dekanatu kościelnego
. Kościół w Wysocicach – wsi która stanowiła jedną z rodowych siedzib
Odrowążów
, jest jednym z najlepiej zachowanych przykładów
architektury romańskiej
na ziemiach polskich. Wybudowano go w 1 ćw.
XIII wieku
. Sytuowany jest na wschodnim krańcu podłużnego wzniesienia, ciągnącego się od zachodu na wschód. Zbocza wzgórza opadają tu stromo, pozostawiając wokół kościoła ciasny pierścień płaskiego terenu.
Konstrukcja
Kościół św. Mikołaja od stuleci dumnie góruje nad Wysocicami. Usytuowany jest na niewielkim wzniesieniu, stromo opadającym w dół, otoczony murem oraz kilkoma starymi lipami. Jego bryłę cechuje surowość, wynikająca z proporcji budowli, prostota jak i powaga kształtów. Oszczędzony przez czas i historię, zachował się do naszych czasów niemal w niezmienionej formie.
Pod względem układu
kościół
ten nawiązuje do szeroko rozpowszechnionej grupy jednonawowych świątyń wiejskich, reprezentujących schemat tzw. „pełny”, obejmujący
nawę
zbliżoną do kwadratu, węższe i krótkie
prezbiterium
zamknięte półkolistą
apsydą
oraz
wieżę
od zachodu. Stan obecny świątyni niewiele odbiega od pierwotnego – jedynie obniżono nieco
kalenice
, a górne warstwy ciosów wapiennych uzupełniono cegłą, poszerzono także niektóre otwory okienne w nawie i prezbiterium od strony południowej oraz przemurowano sklepienia absydy. W
1779
roku zbudowano strop, w tym samym wieku dobudowano
zakrystię
. Doszła też
kruchta
, a na romańskim ostrosłupowym hełmie postawiono
barokową
latarnię, podobna góruje nad kalenicą nawy. Gładkie powierzchnie kamiennych ścian są pokryte precyzyjną siatką spoin i wzbogacone monumentalnymi akcentami plastycznymi.
W przyziemiu stosunkowo potężnej wieży mieści się
sklepiona krzyżowo
cela, niedostępna od zewnątrz (pierwotnie była otwarta do wnętrza nawy), ponad nią natomiast – na piętrze
empora
, również w pomieszczeniu sklepionym, dostępnym schodami w grubości muru. Empora ta posiada we wschodniej, wybrzuszonej ścianie płytką apsydę, przesklepioną półkoliście, przeprutą okienkami otwartymi do wnętrza kościoła. Empory w kościołach niewielkich mogły być pomocne podczas sprawowania
liturgii
, np. w okresie świąt
Wielkanocy
; mogły też stanowić miejsce zarezerwowane dla możnego obecnego w kościele podczas nabożeństwa. Ale niekiedy – np. w datowanym na lata
1170
-
1220
kościele w Wysocicach – kształtowano je omal na pewno w celu zapewnienia możnemu schronienia podczas zamieszek czy napadów. Wysocicka empora oglądana od strony nawy czyni wrażenie jakby bunkra wystającego ze ściany wieży na wysokości około 3 m nad posadzką.
Wystrój architektoniczny
Trzeba powiedzieć, że kościół wysocicki zachował się w całości nie tylko we wszystkich swych pierwotnych częściach składowych, ale również z pełnym i stosunkowo bogatym wystrojem architektonicznym. Zalicza się tu
portal
z płaskorzeźbionym
tympanonem
, ślepe okienka dwudzielne (biforia) w najwyższej kondygnacji wieży z zachowanymi kolumienkami i kapitelami oraz monumentalna statua
Najświętszej Panny Marii
na
tronie
na szczycie wschodnim.
Tympanon portalu kościoła w Wysocicach jest jednym z najbogatszych dzieł rzeźby romańskiej w
Polsce
. Pośrodku umieszczono wyobrażenie siedzącego na tronie
Chrystusa
-Zwycięzcy, który depcze dwie bestie. Chrystus błogosławi prawą ręką, a w lewej trzyma symbol
zmartwychwstania
–
krzyż
z chorągiewką. Z jednej strony wyobrażone zostało
Boże Narodzenie
, a z drugiej klęczy
biskup
z kielichem oraz
zakonnik
z uniesionymi ku górze dłońmi. Prawdopodobnie tympanon przeznaczony był pierwotnie do pobliskiego
klasztoru
norbertanek
w
Imbramowicach
, skąd w niewiadomych okolicznościach przeniesiony został do Wysocic. Tympanon ten powstał zapewne w drugim lub trzecim dzies
Portal południowy
Portal
z kościoła
św. Mikołaja
w
Wysocicach
pochodzi z pocz.
XIII
i zamknięty jest trójliściem z płaskorzeźbionym tympanonem, na którym wyobrażony został Chrystus na tronie z dwoma świętymi i sceną Narodzenia. W tympanonie znajduje się wielofigurowa płaskorzeźba (pierwotnie
polichromowana
) ze zmartwychwstałym Chrystusem triumfujący w centrum z wyciągniętą dłonią, depczącym potwory o rybich ogonach.
Po prawej stronie rozpoznajemy scenę narodzin Jezusa. Warto zwrócić uwagę, że Matka Boska przedstawiona jest na leżąco, co właściwe jest przedstawieniom wczesnośredniowiecznym. Półsiedzącą Madonnę w scenach narodzenia zaczęto przedstawiać dużo później. Nad żłóbkiem Jezusa nachylają się łby wołu i osła co ma symbolizować stajenkę.
Po lewej składają hołd dwaj święci. Pierwszym jest św. Norbert w szatach biskupich. Drugiego, przez brak atrybutów, nie sposób zidentyfikować. Jest to jednak na pewno święty, nie fundator, jako że jego głowę otacza
nimb
.
Analogie do tego portalu można znaleźć na północnym
tympanonie
z kościoła św. Trójcy i NMP w Strzelnie
Obraz
Łaskami słynący obraz Matki Bożej Wysocickiej, malowany jest farbą olejną na płótnie na podobieństwo obrazu
Madonny Częstochowskiej
. Jest on datowany na I połowę
XVII wieku
. Oprawny w złoconą – drewnianą ramę, której wewnętrzne wymiary wynoszą: 68 cm szerokości i 86 cm wysokości. Prawdopodobne jest, że został on umieszczony w centralnej części zachowanego do dziś wczesnobarokowego
ołtarza
stiukowego
. Na początku
XVIII wieku
obraz przeniesiono do nowego ołtarza, zbudowanego z drzewa modrzewiowego w stylu późnego baroku, który ustawiono tuż przed ołtarzem stiukowym – w prezbiterium. W latach
1956
-
57
usunięto z kościoła ołtarz drewniany. Odrestaurowano natomiast ołtarz stiukowy i ponownie umieszczono w nim obraz, z którego zdjęto metalową sukienkę (sukienka w pierwszej połowie XVIII w. była najprawdopodobniej srebrna). Źródła historyczne nie wspominają natomiast nic o koronacji obrazu, a więc płaskorzeźbione korony stanowiły po prostu obok sukienek – ozdobę obrazu. Podczas przeprowadzonej w latach
1960
-
64
konserwacji stwierdzono, że pierwotny wizerunek N.M. Panny został przemalowany – twarz Maryi nabrała wyrazu charakterystycznego dla malarstwa późnobarokowego. Prawdopodobnie stało się to podczas przenosin obrazu do nowego drewnianego ołtarza. Po usunięciu warstwy przemalowania, odkryło się oblicze N.M. Panny bardzo podobne do obrazu z
Częstochowy
. Kult Wysocickiej Maryi rozpoczął się prawdopodobnie już w pierwszej połowie
XIII wieku
. Związany był zapewne z pochodzącą z tego okresu rzeźbą „Madonny z Wysocic”. Pomimo braku źródeł pisanych, potwierdzających ten fakt można przypuszczać, że kult ten rozwijał się i trwał w następnych stuleciach - przynajmniej lokalnie. W I połowie XVIII wieku kult N. M. Panny z Wysocic wszedł w fazę rozkwitu. Do sanktuarium zaczęły napływać liczne wota i dary. Sytuacja ta miała miejsce aż do
trzeciego rozbioru Polski
. Ponadto
28 września
1727
r. założono w parafii Arcybractwo Różańca Świętego Najświętszego Imienia Jezus i Najświętszej Maryi Panny oraz za zgodą
stolicy apostolskiej
ustanowiono
odpust
uprzywilejowany, odprawiany corocznie
1 października
, czyli w święto Matki Boskiej Różańcowej.Z dostępnych źródeł pisanych oraz z zachowanej tradycji można stwierdzić, że kult N. Maryi Panny z Wysocic znacznie wykraczał swym zasięgiem poza granice parafii i utrzymuje się do dnia dzisiejszego. Wracając jeszcze do historii wysocickiej świątyni, T. Dobrowolski postawił tezę, która przypisuje fundację kościoła -
Iwonowi Odrowążowi
. Założenie to zostało podtrzymane, z naciskiem jednak na umiejscowienie faktu powstania kościoła na okres przed powołaniem Odrowąża na tron biskupi. Pogląd ten pozwoliłby na większe powiązanie układu kościoła z tradycjami fundacji rycerskich.
Formy
Układy przestrzenne empor występujących w obiektach architektury sakralnej na terenie Polski,
Czech
i
Węgier
, przedstawić można w formie usystematyzowanych ideogramów (patrz: Tomaszewski A., „Romańskie kościoły z emporami zachodnimi…”, str. 316). Wysocicką świątynię zaliczyć można do grupy „kościołów z czworoboczną wieżą przed fasadą (
bazyliki
, jednonawowe i
rotundy
), mające emporę w piętrze wieży lub w zachodniej części nawy, a także emporę wieżowo-nawową. Mimo znacznej różnorodności formalnej sklasyfikowanych układów empor, można z łatwością dostrzec, że wszystkie one zbudowane są z pięciu zaledwie rodzajów części elementarnych. Dwa niżej wymienione typy „cząstek elementarnych” są najczęstszymi składowymi empor: - Kwadratowe przęsło trybuny w nawie, zwykle
podsklepione krzyżowo
, rzadziej wspierające się na belkowym stropie lub półkolebce. Przęsło takie, zwielokrotnione dwa, trzy, a nawet sześć razy, dało w rezultacie ogromną większość empor w nawach założeń jednoprzestrzennych podłużnych i centralnych, stało się także częścią składową niektórych empor w bazylikach. - Powierzchnia piętra wieży, zwykle na rzucie kwadratu, otwartego
arkadą
lub arkadami do wnętrza kościoła i zazwyczaj podsklepionego. Takie piętro wieży występuje bądź samodzielnie, zarówno w bazylikach, jak i układach jednoprzestrzennych, tworząc emporę, bądź pojawia się w połączeniu z innymi „cząstkami elementarnymi”, głównie z kwadratowymi przęsłami trybuny w nawie. Pozostałe typy występują znacznie rzadziej. W Polsce układ właściwy dla wysocickiej świątyni występuje raz jeden być może u schyłku wieku
XI
. Później pojawia się w roku
1200
w paru przykładach, charakteryzujących się daleko posuniętym wydzieleniem przestrzennym w stosunku do nawy. Po roku
1241
omawiany układ występuje również w
Siedmiogrodzie
, a zwłaszcza na
Spiszu
, głównie we wsiach kolonistów niemieckich.
Przypisy
Literatura
- Tomaszewski A., Romańskie kościoły z emporami zachodnimi na obszarze Polski, Czech i Węgier, Wydawnictwo Ossolineum, Kraków 1974.
- Chrzanowski T., Kornecki M., Sztuka Ziemi Krakowskiej, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1982.
- Jura Krakowsko-Częstochowska – Przewodnik, Agencja „TD”, Białystok 2000.
- Chrzanowski Tad., Sztuka w Polsce Piastów i Jagiellonów, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1993
-
Płatek, Aleksander
, Opowieści o dziejach kościoła i parafii Wysocickiej / Aleksander Płatek ; oprac. Ryszard Płatek.