Cytadela Warszawska (w okresie
rozbiorów
Cytadela Aleksandrowska, Александровская цитадель) –
twierdza
rosyjska
zbudowana na rozkaz cara
Mikołaja I
w
Warszawie
, po upadku
powstania listopadowego
, z zamysłem kontroli nad miastem, będącym ośrodkiem polskiego ruchu niepodległościowego. Pełniła także rolę więzienia śledczego (
X Pawilon
) oraz miejsca straceń działaczy narodowych i rewolucjonistów.
Historia
Budowa cytadeli
Cytadela Warszawska (na planie zbliżonym do
pięcioboku
): prosty schemat stanu dzisiejszego
Powstała według projektu generała majora
Iwana Dehna
, który wzorował się na
cytadeli
antwerpskiej
. Prace na terenach XVI-wiecznego folwarku Fawory i XVII-wiecznego konwiktu Pijarów rozpoczęto
31 maja
1832
. Kamień węgielny wkopał
namiestnik Królestwa Polskiego
feldmarszałek
Iwan Paskiewicz
. Teren miał powierzchnię 36
ha
i plan zbliżony do
pięcioboku
, którego najdłuższy bok przylegał do
skarpy wiślanej
. Cytadela Aleksandrowska stanowiła umocnienie bastionowe, składające się z trzech
bastionów
, dwóch półbastionów z suchą
fosą
przestrzeliwaną we wszystkich kierunkach przez
kaponiery
i półkaponiery oraz umocnienia o narysie poligonalnym z dodatkową kaponierą (kojcem) od strony Wisły. Dnem fosy poprowadzono
Mur Carnota
, który do dziś poza niewielkimi fragmentami zachowany jest w dobrym stanie. W 1835 roku na prawym brzegu Wisły wzniesiono tzw.
Fort Śliwickiego
, pełniący funkcję bardzo silnego przedmościa.
Przy pracach zatrudniono siłę roboczą sprowadzaną z Rosji, zarówno żołnierzy jak i chłopów. Na budowie pracowało do 2000 robotników dziennie. Na potrzeby fortyfikacji wyburzono 76 domów, zajęto ponad 64 tys. posesji oraz wysiedlono do 15 tys. okolicznych mieszkańców.
4 maja
1834
w dniu uzyskania pełnoletności przez carewicza
Aleksandra
, następcę tronu Rosji, dokonano uroczystego otwarcia twierdzy. W Cytadeli umieszczono
Komisję Śledczą przy naczelnym Dowódcy Armii Czynnej i Naczelniku Królestwa Polskiego
, będącą centralnym organem śledczym przestępstw politycznych w
Królestwie Polskim
[1].
Ostatecznie ciągle wznawianie prace modernizacyjne zakończono w roku
1874
. Całkowity koszt budowy wyniósł 11 milionów
rubli
, czyli 8,5 tony czystego
złota
(128 milionów
euro
), pożyczonych bezzwrotnie z kasy miejskiej
Warszawy
i
Banku Polskiego
. Ten drenaż pogorszył sytuację ekonomiczną Kongresówki i był jeszcze jedną karą za powstanie.
W czasie pokoju stacjonowało tam 5000 żołnierzy, ale np. w czasie
powstania styczniowego
w
1863
garnizon wzrósł aż do 16 000. W
1837
wyposażona była w 217 dział,
1843
już 247,
1863
aż 555. W ich zasięgu (1500 m) znajdowały się całe Stare i Nowe Miasto. Wokół cytadeli wybudowano 104 kazamaty więzienne mogące pomieścić do 2940 ludzi.
Makieta Cytadeli w Muzeum Wojsk Lądowych
Cytadela warszawska: rzeźba przy Bramie Straceń
Cytadela warszawska: armaty – ekspozycja na terenie twierdzy
Modernizacja cytadeli
Twierdza nigdy nie odegrała i, prawdopodobnie, nigdy nie miała odegrać roli obronnej. O tym, że było to umocnienie mające pacyfikować nastroje i rozruchy w Warszawie mogą świadczyć takie fakty, jak przykrycie każdej z trzech
kaponier
(zachowała się jedna z tych budowli) blachą bez ochronnej i maskującej warstwy ziemi, brak wyposażenia twierdzy w artylerię dalekonośną czy brak większych powierzchni do magazynowania amunicji. By częściowo uzupełnić te mankamenty i poszerzyć możliwości obronne, a nie tylko policyjne umocnienia, w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych Cytadelę uzupełniono o 5 wysuniętych fortów (
Siergieja
,
Gieorgija
,
Pawła
,
Aleksieja
,
Władimira
) oraz umocnioną baterię nad brzegiem Wisły (
Bateria Nadbrzeżna
). Najwcześniejsze działa wzniesiono pod postacią ceglanych działobitni otoczonych fosą (istniejących do dzisiaj). Działa późniejsze miały kształt lunet (umocnień o dwóch czołach, z otwartą szyją). Podobnymi umocnieniami ziemnymi uzupełniono istniejące działobitnie. Według niektórych źródeł wszystkie forty łączone były z Cytadelą poternami (tunelami). Podstawy do takich twierdzeń dają istniejąca do dzisiaj poterna prowadząca do zburzonego w okresie międzywojennym
Fortu Gieorgija
oraz system tuneli kontrminowych i komunikacyjnych wokół
Fortu Władimira
.
W latach 1883-1890 wzniesiono wokół Warszawy pierścień fortów, jednocześnie tworząc
Twierdzę Warszawa
. Cytadelę pozostawiono jako obiekt zaplecza.
Okres międzywojenny i II wojna światowa
Po odrodzeniu Polski cytadelę przejęło
Wojsko Polskie
(WP), którego jednostki zajmowały ją do wybuchu II wojny światowej.
13 października
1923
dokonano zamachu na cytadelę. Nieznani do dziś sprawcy wysadzili celowo lub przypadkowo skład amunicji w Cytadeli, zginęło 28 osób, a przeszło 40 zostało ciężko rannych. O powiązania z tym wydarzeniem posądzono dwóch oficerów WP
Walerego Bagińskiego
i
Antoniego Wieczorkiewicza
, przebywających od sierpnia 1923 r. w areszcie pod zarzutem sympatii i działalności
komunistycznej
. Obu w wyniku wkrótce przeprowadzonego procesu przed sądem wojskowym i na podstawie innych zarzutów skazano na
karę śmierci
. Karę wkrótce zamieniono na dożywocie, a następnie w wyniku porozumienia z
ZSRR
miano ich wymienić na dwóch obywateli polskich, do czego nie doszło, gdyż w trakcie transportu zostali zastrzeleni przez konwojenta Józefa Muraszko[2].
W latach międzywojennych w czasie rozbudowy
Żoliborza
rozebrano trzy z siedmiu (wliczając przedmoście) otaczających cytadelę starych fortów.
Do roku 1939 w Cytadeli stacjonowały:
W czasie
powstania warszawskiego
blokowała połączenie zgrupowań
AK
na Żoliborzu i Starym Mieście. W
1945
stała się siedzibą dowództwa
Warszawskiego Okręgu Wojskowego
.
Obecnie
Obecnie cytadela wciąż pozostaje w posiadaniu WP, aczkolwiek na jej terenie działa również szereg instytucji całkowicie cywilnych, dzierżawiących pomieszczenia od wojska, m.in.
Europejska Akademia Sztuk
. Obecnie na Cytadeli mieści się Dowództwo Wojsk Lądowych i 3 batalion zabezpieczenia Dowództwa Wojsk Lądowych, w skład którego wchodzi Kompania Reprezentacyjna Wojsk Lądowych. W okresie powojennym wyburzono dwie z trzech kaponier twierdzy.
18 października
2006
roku w Muzeum Tradycji Wojsk Lądowych na warszawskiej Cytadeli odbyło się uroczyste podpisanie „Listu Intencyjnego” w sprawie budowy nowej siedziby
Muzeum Wojska Polskiego
. Oprócz Muzeum planowane jest przeniesienie tutaj Wojskowego Biura Badań Historycznych, Centralnego Archiwum Wojskowego oraz Domu Żołnierza Polskiego[3]. Muzeum ma mieć 40 tys. metrów kwadratowych powierzchni wystawowej wraz z zapleczem, planowana jest też przebudowa otoczenia cytadeli pod budowę dojazdów i parkingów. Początek inwestycji przewidziano na
2009
lub
2010
rok, natomiast zakończenie budowy i przeprowadzka MWP ma nastąpić w
2013
roku[4].
Otoczenie cytadeli
Na jej stokach straceni zostali m.in.
Romuald Traugutt
,
Stefan Kunicki
,
Piotr Bardowski
,
Marcin Kasprzak
,
Stefan Aleksander Okrzeja
,
Henryk Baron
,
Michał Ossowski
i wielu innych. Symboliczne groby zgładzonych na cytadeli znalazły się na cmentarzu przy Bramie Straceń.
Przypisy
- ↑
Stała Komisja Wojenno-Śledcza, AGAD, opis zespołu, wstęp
Archiwum Główne Akt Dawnych
, Nr zespołu: 241 / 0 Karta: A opis zespołu.
- ↑ anonim, Zamach na Cytadelę,
dostępne w Internecie, dostęp 2007-02-20, 07:39
- ↑
Nowa siedziba Muzeum Wojska Polskiego
. Ministerstwo Obrony Narodowej, 2006-10-18. [dostęp 2008-01-28].
- ↑ Jerzy Piątek:
Muzeum Wojska Polskiego przeprowadzi się na Cytadelę
. polska.pl, 2008-01-14. [dostęp 2008-01-28].
Zobacz też
Bibliografia
-
Lech Królikowski
: Twierdza Warszawa.
Warszawa
: Wydawnictwo Bellona,
2002
. .
- Stanisław Łagowski: Szlakiem twierdz i ufortyfikowanych przedmości.
Pruszków
: Oficyna Wydawnicza Ajaks,
2005
. .
- Stanisław Łagowski: Historia Warszawskiej Cytadeli.
Pruszków
: Oficyna Wydawnicza Ajaks,
2002
. .
Linki zewnętrzne