Pies domowy (Canis lupus f. familiaris syn. Canis familiaris, Canis lupus familiaris) –
ssak
drapieżny
z rodziny
psowatych
, udomowiona forma
wilka szarego
. W obrębie gatunku wyróżnia się wiele
ras
, uzyskanych za pomocą
doboru sztucznego
.
Taksonomia
Karol Linneusz
opisał naukowo psa w 1758 pod nazwą Canis familiaris Linnaeus, 1758. W tej samej pracy Linneusz opisał wilka pod nazwą Canis lupus. Kiedy uzgodniono, że pies prawdopodobnie pochodzi od wilka, nazwa
systematyczna
(naukowa) psa została zmieniona zgodnie z zasadami nomenklatury zoologicznej na Canis lupus f. familiaris – czyli forma domowa wilka, w skrócie C. l. familiaris. Ze względu na powszechność stosowania pierwszej nazwy, jaką nadał psu Linneusz – Canis familiaris, w 2003 r. Międzynarodowa Komisja Nomenklatury Zoologicznej dopuściła stosowanie obydwu nazw jako poprawnych nazw naukowych[1]. Zarówno Canis familiaris, jak i Canis lupus familiaris są poprawnymi nazwami systematycznymi psa domowego. W przypadku tej drugiej nazwy należy pamiętać, że w drodze wyjątku nie jest to trynominalna nazwa
podgatunku
, lecz uproszczony zapis nazwy formy udomowionej Canis lupus f. familiaris. Pies domowy nie jest podgatunkiem wilka.
Budowa i wygląd
Różnorodność
ras psów
, zarówno pod względem budowy jak i usposobienia, była obiektem badań m.in. grupy międzynarodowych naukowców z uniwersytetów
Utah
i brytyjskiego Waltham Center for Pet Nutrition, które należą do korporacji Mars, będącej producentem karmy dla psów. Otrzymane wyniki badań odkryły, że cechy fizyczne jak i charakterologiczne są zależne od
genotypu
. Badania koncentrowały się na wyszukiwaniu niewielkich różnic w materiale genetycznym, tak zwanych
polimorfizmów
pojedynczego
nukleotydu
[2].
W literaturze kynologicznej są przytaczane systemy identyfikacji ras, które mogą być oparte m.in. na kryteriach ich użytkowości lub na cechach wyglądu zewnętrznego. David Alderton[3] (także Anna Maria Krämer) prezentuje podział ras psów ze względu na ich wzrost oraz masę ciała. Wymiary te, w zależności od rasy, wahają się od. ok. 25
cm
do nawet ok. 1 metra
wysokości w kłębie
. Masa ciała psów jest rozpięta w granicach od 1
kg
do ok. 100 kg. David Alderton wprowadza także ogólne rozróżnienie ras psów ze względu na:
- kształt głowy, gdzie wyróżnia trzy podstawowe kategorie:
- psy okrągłogłowe, głównie zaliczane są tu rasy posiadające krótkie
kufy
(jak u rasy
Cavalier King Charles Spaniel
)
- psy długogłowe, z wydłużonymi kufami (np.
Whippet
)
- psy o kształcie głowy kwadratowym, o mocnych i krótkich szczękach (np. takich jak u
Bullmastiffa
)
- typ uszu, gdzie są wyszczególnione:
- długość
sierści
, gdzie rasy psów są podzielone na trzy grupy:
- psy długowłose
- psy krótkowłose
- psy szorstkowłose
Istnieją rasy, w których występują odmiany psów o wszystkich trzech wariantach długości szaty (np.
wyżeł niemiecki
,
jamnik
), częściej jednak występuje któryś z wariantów w postaci dominującej (liczniejszej), preferowanej przez hodowców, na przykład z powodu lepszej użytkowości rasy o konkretnej długości włosa w określonych warunkach środowiskowych. Powyższy podział nie uwzględnia występowania ras psów całkowicie nieowłosionych (jak np.
nagi pies peruwiański
) lub częściowo owłosionych (jak np.
chiński grzywacz
).
Zmysły psa
- Węch jest dla psa najważniejszym zmysłem. Już jako ślepe szczenię zaczyna się nim posługiwać. Psy poddane odpowiednim szkoleniom wspomagają służby mundurowe w tropieniu i rozpoznawaniu przestępców na podstawie śladów zapachowych zostawionych na miejscu, w którym tamci przebywali. Proces oswajania nowego, młodego psa z nowym właścicielem można przyspieszyć, kładąc mu na legowisko odzież przepojoną zapachem właściciela. Bardzo często zdarza się, że pies podczas nieobecności swego pana kładzie się na jego odzieży.
- Słuch. Psy mają znacznie czulszy słuch niż człowiek. Mogą słyszeć dźwięki o częstotliwości lub tonacji dla człowieka niesłyszalnej. Zasięg słuchu psów jest znacznie większy w porównaniu ze słuchem człowieka. Większa czułość słuchu może powodować, że dźwięki o silnym natężeniu będą wywoływały u niego ból. Przyjęto, że psy o uszach stojących lepiej słyszą od kłapouchych. Układając psa należy do niego mówić cicho, ponieważ zakrzyczany czworonóg może z czasem przestać zwracać uwagę na głos swego pana. Odpowiednią modulacją głosu właściciel może skutecznie wpływać na psa.
- Wzrok. Zmysł wzroku w hierarchii psa stoi za węchem i słuchem. To co pies zobaczy nie będzie miało dla niego znaczenia, dopóki nie rozpracuje tego węchem i/lub słuchem. Czworonogi nie widzą obiektów dwuwymiarowych. Wzrok psa jest słabszy niż człowieka. Objawia się to mniejszą zdolnością spostrzegania przedmiotów czy osób nieruchomych. Pies dobrze sobie za to radzi w słabym świetle (wspomagając się zmysłem węchu i słuchu). Rasa psa determinuje nie tylko siłę wzroku, lecz także zmysł węchu, słuchu oraz dotyku.
- Dotyk. Wrażenia dotykowe pies odbiera całą powierzchnią ciała. Najważniejsze są dla niego włosy czuciowe (wąsy) nad oczami oraz pod dolną wargą. Wąsy te zwane
wibryssami
są długie i sztywne. Nie wolno ich strzyc.
- Smak. Wrażenia smakowe są uzależnione od wrażeń węchowych. Zmysł ten nie ma dla psa znaczenia w odbieraniu wrażeń otaczającego świata[4].
Wiek psa
Wiek psa określa się m.in. po oględzinach stanu
uzębienia
oraz ilości siwych włosów na głowie. U psów w wieku ok. 7 lat są widoczne starcia na
kłach
oraz
siekaczach
, w 10 – 12 roku życia następuje wypadanie zębów.
Według Kazimierza Ściesińskiego zestawienie porównawcze wieku psa w stosunku do człowieka przedstawia się następująco:
pies | człowiek |
---|
6 m-cy | 10 lat | 10 m-cy | 14 lat | 12 m-cy | 15 lat | 18 m-cy | 20 lat | 2 lata | 24 lata | 3 lata | 28 lat | 4 lata | 32 lata | 5 lat | 36 lat | 6 lat | 40 lat |
| pies | człowiek |
---|
7 lat | 44 lata | 8 lat | 48 lat | 9 lat | 52 lata | 10 lat | 56 lat | 11 lat | 60 lat | 12 lat | 64 lata | 13 lat | 68 lat | 14 lat | 72 lata | 15 lat | 76 lat |
| pies | człowiek |
---|
16 lat | 80 lat | 17 lat | 84 lata | 18 lat | 88 lat | 19 lat | 92 lata | 20 lat | 96 lat |
|
Niemiecki uczony H. G. Niemandem podaje bardziej ogólne porównanie wieku psa z człowiekiem. Pierwszy rok życia psa w przełożeniu na życie człowieka to 14 lat. Drugi rok życia psa to 7 lat życia człowieka – czyli 2-letni pies to odpowiednik wiekowo 21-latka, a każdy następny rok życia psa stanowi 5 lat życia człowieka[5].
Wizerunek staroegipskiego charta, nazywanego
Tesem
– przodka chartów śródziemnomorskich
Historia i udomowienie psa
Istnieje kilka teorii na temat pochodzenia psa domowego.
Genetyczne
badania przeprowadzone w 2002 r. sugerowały, że psy pochodzą od euroazjatyckich wilków, od których oddzieliły się około 125 tysięcy lat temu, a osobny gatunek ostatecznie wytworzyły 15-40 tysięcy lat temu. Według Hansa Räbera, argumentami potwierdzającymi tę teorię są także:
- podobieństwa w kształcie powierzchni czwartych
zębów przedtrzonowych
- ciężar
mózgu
psa jest najbardziej zbliżony do ciężaru i objętości mózgu wilka (u psa jest on mniejszy o ok. 30%, u szakala różnice były większe). Związane jest to z faktem skrócenia się u psa trzewioczaszki w stosunku do mózgoczaszki.
- badania
krwi
, wykazujące w budowie
białek
określonej grupy największe podobieństwa do krwi wilka
- badania
etologiczne
potwierdziły zbieżność zachowań społecznych wśród
watah
wilków i sfor psów.
Do kilku pozostałych teorii można zaliczyć tę, do której przychylał się m.in.
Karol Darwin
. Sądził on że swój udział w powstaniu psa domowego mają
kojoty
i
szakale
, zwłaszcza na terenach ich naturalnego występowania (
Ameryka Północna
i
Azja Mniejsza
).
Istniała także hipoteza mówiąca o istnieniu wymarłego już, wspólnego praprzodka psa domowego, zbliżonego do psów
dingo
, czy psów pariasów.
Według najnowszych badań genetycznych przeprowadzonych przez Adama Boyko i współpracowników z
Uniwersytetu Cornella
w USA można domniemywać, że psy pochodzą z Afryki, a nie jak dotąd sądzono z Azji. W magazynie „
Proceedings of the National Academy of Sciences
” opublikowali oni artykuł z rezultatami swoich badań, które pozwalają przypuszczać, że psy mogły rozprzestrzenić się po świecie z Czarnego Lądu, wraz z przodkami człowieka. Naukowcy przebadali 318 psów z Afryki, 16 z Puerto-Rico, 102 z USA i kilkaset z innych stron świata i stwierdzili, że genom afrykański jest równie rozprzestrzeniony wśród psów jak genom azjatycki, podali tym samym w wątpliwość teorię o azjatyckim pochodzeniu psa[6].
Najstarszymi tekstami świadczącymi o współistnieniu psa i człowieka są teksty pochodzące z okresu kultury
sumeryjskiej
[7].
Psy pochodzą prawdopodobnie z jednego obszaru Ziemi,
Azji Wschodniej
, gdzie wydzieliły się z gatunku wilka. Rozprzestrzeniły się potem po całej planecie, konkurując z miejscowymi populacjami
wilków
. Świadczy o tym ich mniejsza różnorodność w miarę geograficznego oddalenia od Azji Wschodniej. Po udomowieniu psa przez człowieka nastąpiła
mutacja
w jednym z genów (został on ostatnio zidentyfikowany), w wyniku której powstały rasy małych psów. Musiały być one atrakcyjne dla człowieka, który starał się utrzymywać populację niewielkich psów pomimo ich mniejszej użyteczności w polowaniu i gorszego przystosowania do życia w prehistorycznych warunkach. Obecnie ze wszystkich gatunków
ssaków
psy wykazują największą różnorodność.
Udomowienie
Pies nierasowy
. W latach 50. prowadzone badania w Stanach Zjednoczonych oraz Szwajcarii potwierdziły, że z całej populacji psów występujących w tych krajach tylko 25% stanowią psy rasowe, pozostała część to w różnej proporcji mieszańce
[8] Początki
udomowienia
psa szacuje się na ok. 17-12 tys. lat[9], był on używany przez myśliwych z
Syberii
, pojawia się też w
Palestynie
oraz w
Iraku
.
Do najstarszych ośrodków udomowienia psa zaliczyć można obszary
Europy
, gdzie znaleziono najstarsze szczątki tego zwierzęcia, czyli rejony
Danii
,
Niemiec
i
Anglii
, a także odkrycia z okolic
Izraela
,
Iranu
,
Japonii
, czy
Turcji
. Odkryto także, że na terenach
Idaho
, w
Stanach Zjednoczonych
10000 lat temu także żył przedstawiciel psa domowego.
Współczesne prace archeologiczne prowadzone w jaskini Goyet na terenie
Belgii
odkryły pozostałości szkieletu psa pochodzące sprzed 31 tysięcy lat. Odkrycie weryfikuje dotychczasowe poglądy na temat czasu i miejsca udomowienia psa i wskazuje ludzi z
kultury oryniackiej
jako pierwszych hodowców tych zwierząt. Wykorzystywano je do transportowania zwierzyny łownej oraz do jej wytropienia.
Analiza izotopowa
pozostałości kostnych pozwala określić z pewnym prawdopodobieństwem, że pierwsze udomowione psy wyglądem były zbliżone najbardziej do współczesnych
husky syberyjskich
, były jednak od nich większe[10].
Althaus wyróżnił cztery fazy w procesie domestykacji psa:
- faza symbiozy, w której zarówno wilk (odpadki żywieniowe) jak i człowiek (czujność wilka ostrzegająca przed zbliżającym się niebezpieczeństwem) czerpią korzyści z współistnienia.
- faza zacieśnienia więzów z człowiekiem, stopniowe blokowanie dostępu do zwierząt dziko żyjących.
- faza świadomej selekcji hodowlanej na potrzeby człowieka.
- faza hodowli psa ze względu na jego
eksterier
.
Kości wilka odnaleziono u boku szczątków ludzkich tak starych jak człowiek z Boxgrove w
Surrey
, datowanych na 400 tysięcy lat p.n.e. Czaszki wilków wyłowione z zatopionego obozu
nomadów
, którzy przeszli z
Syberii
na
Alaskę
, są niemal takie same, jak czaszki ich przodków z Boxgrove. Ich szczęki były mniej wysunięte do przodu, a zęby bardziej stłoczone, ale z wyglądu były to nadal czaszki dzikich zwierząt.
Mniej więcej w tym samym czasie myśliwi zaczęli chętniej używać strzał niż włóczni. Wilki – już prawie psy – stały się bardziej użyteczne (np. do przynoszenia upolowanej zdobyczy) i zaczęły się cieszyć ludzką "przyjaźnią" jako zwierzęta użytkowe. Darwin napisał kiedyś, że w czasach głodu ludność
Ziemi Ognistej
prędzej zjadłaby własne stare kobiety, niż swe psy[]. W Ein Mallah w Izraelu, w grobie "pierwszych farmerów", znaleziono szkielet szczeniaka pochowanego obok dziecka. Dzikie zwierzęta stały się członkami rodziny. Wkrótce ich pysk uległ skróceniu, zęby zmalały, oczy powiększyły się i stały okrągłe.
Pozostałością po tamtym prymitywnym zwierzęciu jest
śpiewający pies z Nowej Gwinei
oraz dingo. Dingo nie zmienił się wiele od tamtych czasów, ale od tego czasu psy rozprzestrzeniały się po całym prawie świecie (z wyjątkiem
Afryki
, która była od nich wolna aż do ery żelaza) równie szybko jak ludzie.
Historia psa domowego na ziemiach polskich
Rudolf Kryspin w "Historii psa i kynologii" pisze[11], że najstarszą pozostałością psa domowego na terenie
Polski
, jest czaszka odkryta w okolicach
Sandomierza
, datowana na ok. 4 tysiące lat p.n.e. Na tamtych terenach znaleziono także grób z 1700 roku p.n.e., w którym pochowano człowieka z pięcioma psami, prawdopodobnie członka starszyzny rodowej. Wykopaliska szczątków psów pochodzące z okolic
Opola
dostarczają informacji o dwóch typach psów hodowanych w tamtych rejonach:
- pierwszy to typ większego psa, wyglądem zbliżonego do wilka
- drugi typ był mniejszy i zbliżony do
szpica
.
W okresie
średniowiecza
na ziemiach polskich najliczniej występowały psy wykorzystywane do polowań na grubego zwierza. Do takich psów zaliczano
charty
,
ogary
,
wyżły
i brytany. Przywilej polowania oraz trzymania psów wyznaczonych do tego zadania przypadał królom i możnowładcom, ale także
opatom
oraz
biskupom
. Później psy hodowała również
szlachta
ziemiańska, w celu polowań na drobną zwierzynę.
Wraz ze spadkiem liczebności zwierzyny leśnej oraz z nasileniem się karczowania coraz większych połaci lasu zaczęto rezygnować z hodowli brytanów i ograniczać liczbę chartów i ogarów. W nowych warunkach dobrze radziły sobie
legawce
, w tym "wyżeł polski – wodołaz", który jest jednym z przodków
wyżłów niemieckich szorstkowłosych
.
Polskim źródłem informacji nt. ras psów i ich hodowli z okresu I połowy XVII wieku, jest książka pod tytułem "Myślistwo z Ogary" autorstwa
Jana Ostroroga
. Dokument ten jest podręcznikiem hodowli ras psów najpopularniejszych w tamtym okresie, czyli poświęcony głównie ogarom i chartom.
Na terenach nizinnych od XVI wieku trzymano łagodne psy strzegące stad
owiec
, a rozpowszechnione wraz z progresem hodowli tego typu rogacizny. Literatura angielska podaje[12], że importowane do
Szkocji
6 sztuk polskich owczarków nizinnych przyczyniło się do powstania rasy
Bearded Collie
. Teza ta jednak wydaje się wątpliwa dla Hansa Räbera, który twierdzi, że "według wiarygodnych źródeł jeszcze przed rokiem 1514 istniały na wyspie psy o rozczochranym włosie". Autor ten zakłada, że właśnie te psy były przodkami Bobtaila i Bearded Collie[13].
Użytkowość
Psy ze względu na funkcje jakie pełnią dla człowieka, zostały podzielone na typy, bądź grupy związane z użytkowością. Wykorzystywane są jako:
Pies w kulturze i religiach
Psy na znaczkach pocztowych
Pies w
filatelistyce
pojawił się obok pierwszego
znaczka pocztowego
w
Anglii
w 1840 roku pod postacią jaką dziś nazwalibyśmy
całostką pocztową
czyli tzw.
koperty
Mulread'ego[14].
Od tego czasu pies często gościł na znaczku pocztowym jako
serie
lub pojedyncze egzemplarze, przedstawiające poszczególne
rasy
lub jako motyw w sztuce. Często jest elementem
kasownika
okolicznościowego zarówno z okazji wystaw psów rasowych, jak też różnego typu imprez np. wyścigów na
Alasce
czy uczczenia rocznicy stulecia Kanadyjskiego Zarządu Hodowców Psów[15]. Pies jest
znakiem zodiakalnym
w
kalendarzu chińskim
, co w 1994 i 2006 roku skrzętnie wykorzystały
poczty
świata.
Pies na znaczku pocztowym corocznie jest emitowany w kilkunastu krajach. Kasowników również nie brakuje, prym wiodą
Stany Zjednoczone
,
Niemcy
i
Francja
. Polska emitowała serie z psami w następujących latach: 1963 (w tym znaczek na którym znajduje się błąd w pisowni)[16] 1969, 1989, 2002[17] i 2006, z okazji Światowej Wystawy Psów Rasowych organizowanej po raz pierwszy w Polsce, w
Poznaniu
. Pierwszy polski znaczek z psem ukazał się w 1938 roku z okazji V Ogólnopolskiej Wystawy Filatelistycznej w
Warszawie
.
Zobacz też
Przypisy
- ↑ Zobacz
Zasady tworzenia nazw systematycznych
- ↑ Paul Jones, Kevin Chase, Alan Pluis Davern, Elaine A. Ostrander i Karl G. Lark. Single-Nucleotide-Polymorphism-Based Association Mapping of Dog Stereotypes. „Genetics”. 179, ss. 1033–1044 (2008).
doi:10.1534/genetics.108.087866
(
ang.
).
- ↑ David Alderton: "Psy" ss. 28–37.
- ↑ Lubomir Smyczyński "Psy, rasy i wychowanie"', Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa 1989
- ↑ Krystyna Milczarek "Pies" str. 82
- ↑ Adam R. Boyko, Ryan H. Boyko, Corin M. Boyko, Heidi G. Parker i inni. Complex population structure in African village dogs and its implications for inferring dog domestication history. „Proceedings of the National Academy of Sciences” (2009).
doi:10.1073/pnas.0902129106
(
ang.
).
- ↑ Katarzyna Filipczak, "Pies w życiu i wierzeniach naszych przodków", "Pies" nr 1/2000
- ↑ Hans Räber "Encyklopedia Psów Rasowych" Tom I, str. 15.
- ↑ Fabio Verginelli, Cristian Capelli, Valentina Coia, Marco Musiani i inni. Mitochondrial DNA from Prehistoric Canids Highlights Relationships Between Dogs and South-East European Wolves. „Molecular Biology and Evolution”. 22 (12), ss. 2541–2551 (2005).
doi:10.1093/molbev/msi248
(
ang.
).
- ↑ Dwa razy dłuższa historia psa,
"Rzeczpospolita"
z 22 października 2008, str. A21, numer 248 (8149)
- ↑ M. Rudolf Kryspin "Psy rasowe w Polsce; Historia psa i kynologii" str. 12-13.
- ↑ M. Rudolf Kryspin "Psy rasowe w Polsce; Historia psa i kynologii" str. 12-13
- ↑ Hans Räber, "Encyklopedia psów rasowych" tom I, Oficyna Wydawnicza MULTICO, Warszawa 1999, s.356.
- ↑
Mulready stationery
- ↑
:: Capella Vis Comica :: Nova Scotia Duck Tolling Retriever ::
- ↑
znaczki-pl.com – Dane pozycji
- ↑
Witamy na stronie czasopisma "Przyroda Polska"
Bibliografia
- Eva-Maria Krämer "Rasy psów", Oficyna Wydawnicza MULTICO, Warszawa 2003
- Hans Räber "Encyklopedia psów rasowych" tom I, Oficyna Wydawnicza MULTICO, Warszawa 1999
- Hans Räber "Encyklopedia psów rasowych" tom II, Oficyna Wydawnicza MULTICO, Warszawa 2001
- David Alderton "Psy", Wiedza i Życie, Warszawa 2006
- Jerzy Kapyś "Boksery", P.W. EGROS – Oficyna Wydawnicza Sp. z o.o., Warszawa 1995
- Małgorzata Jurek "Prawdziwy Przyjaciel American Staffordshire Terrier", Wydawnictwo Alkon, Komorniki 1999
- Lubomir Smyczyński "Psy, rasy i wychowanie", Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa 1989