Eugene Paul Wigner, pierwotna, węgierska wersja jego imion to Jenő Pál (ur.
17 listopada
1902
w
Budapeszcie
, zm.
1 stycznia
1995
w
Princeton
) – węgierski
fizyk
i
matematyk
, laureat
nagrody Nobla w dziedzinie fizyki
.
Biografia
Wigner pochodził z rodziny
żydowskiej
, należącej do ówczesnej klasy średniej Budapesztu. Ojciec Wignera, Antal, był dyrektorem garbarni, zaś matka, Erzsébet, zajmowała się wychowaniem Jenő Pála i jego dwóch sióstr. Od piątego do dziesiątego roku życia miał prywatnego guwernera, potem poszedł do szkoły powszechnej. Rok później stwierdzono u niego
gruźlicę
i wysłano go do sanatorium w Breitenstein (w Austrii). Po kilkutygodniowej obserwacji okazało się, że diagnoza była błędna. Pobyt w Breitenstein zaowocował jednakże zainteresowaniem się młodego Wignera matematyką.
W roku 1915 Wigner rozpoczął naukę w
Fasori Evangélikus Gimnázium
, gdzie poznał młodszego o rok
Johna von Neumanna
. Ich nauczycielem matematyki był pedagog
László Rátz
. Po uzyskaniu matury w roku 1921 Wigner podjął studia w dziedzinie
inżynierii chemicznej
na Technische Reichsanstalt Berlin (Instytut Techniczny Rzeszy) – dzisiejszym
Technicznym Uniwersytecie Berlińskim
. W czasie wolnym, w środowe popołudnia, uczęszczał na kolokwia organizowane przez Deutsche Physikalische Gesellschaft (Niemieckie Towarzystwo Fizyczne) prowadzone m.in. przez
Alberta Einsteina
,
Maxa Plancka
,
Maxa von Lauge
czy
Walthera Hernanna Nernsta
. Największy jednak wpływ na Wignera wywarł
Michael Polanyi
, promotor jego pracy doktorskiej, oraz
Leó Szilárd
. Ten ostatni stał się jego długoletnim przyjacielem. Tematem
dysertacji
Wignera była "Statistische Mechanik und Reaktionsgeschwindigkeit" (statystyczna mechanika i prędkość reakcji). Po obronie doktoratu Wigner wrócił na krótko do Budapesztu, by podjąć pracę w firmie prowadzonej przez ojca, lecz szybko ją porzucił.
Werner Heisenberg + Eugene Wigner (1928)
W roku 1926 Wigner objął stanowisko asystenta w zespole Richarda Beckera w Instytucie Cesarza Wilhelma Wielkiego na dzisiejszym
Technicznym Uniwersytecie Berlińskim
. Tam też podjął badania nad
teorią grup
, tworząc podstawy
fizyki statystycznej
. Pod koniec lat 20. prowadził badania w dziedzinie mechaniki kwantowej, które kontynuował również po objęciu profesury w
Getyndze
, wraz z
Schrödingerem
i
Diracem
(ku lekkiemu niezadowoleniu
Einsteina
). Z powodu żydowskiego pochodzenia odebrano mu w 1933 roku profesurę, co uświadomiło mu ostatecznie powagę sytuacji w Niemczech i skłoniło do wyjazdu do
USA
. W 1934 Wigner zapoznał swą siostrę Manci z fizykiem Paul Diracem, co przyniosło z jednej strony w krótkim czasie ślub obojga, a z drugiej pogłębienie związków i współpracy między Eugenem i Paulem. Wigner spotkał w USA też Einsteina, który przybył tam, by objąć katedrę na
Uniwersytecie w Princeton
.
Kariera profesorska samego Wignera toczyła się w USA na Uniwersytecie Wisconsin, tam też poznał swoją pierwszą żonę, studentkę fizyki Amelie Frank, która w 1937 przedwcześnie zmarła. W tym samym roku przyjął obywatelstwo amerykańskie i szukając nowego otoczenia w celu ucieczki przed bólem po utracie żony, udał się do
Princeton
, gdzie był od 1938 do emerytury w 1971, z jednoroczną przerwą w 1946, profesorem matematyki.
Ze swoim węgierskim kolegą
Leó Szilárdem
rozwinął teorię nuklearnej
reakcji łańcuchowej
i uczestniczył w amerykańskim projekcie budowy bomby atomowej w
Los Alamos
, gdyż obawiał się, że
hitlerowskie Niemcy
jako pierwsze zbudują tę broń i użyją jej. Uczestniczył również w
Projekcie Manhattan
, w ramach którego zbudowano pierwszy efektywnie funkcjonujący
reaktor atomowy
. Reaktor ten posłużył do wzbogacania
plutonu
użytego w pierwszej
bombie atomowej
. Eugene Wigner, razem z
Edwardem Tellerem
,
John von Neumannem
i
Leó Szilárdem
tworzył w Los Alamos grupę naukowców, którą Szilárd nazywał ironicznie "węgierską konspiracją", a przez innych tamtejszych naukowców zwana była też "
The Martians
" (Marsjanie).
W roku 1963 Wigner otrzymał razem z
Hansem Jensenem
i
Marią Goeppert-Mayer
nagrodę Nobla
w dziedzinie fizyki.
Zobacz też
Linki zewnętrzne