Fantasy —
gatunek literacki
lub
filmowy
używający
magicznych
i innych nadprzyrodzonych form, motywów, jako pierwszorzędnego składnika fabuły, myśli przewodniej, czasu, miejsca akcji, postaci i okoliczności zdarzeń. Fantasy jest na ogół odróżniane od
science fiction
oraz od
horroru
, przy założeniu, że względnie nie wchodzi w tematykę naukową (w sensie SF) lub tematykę grozy (ang. macabre). Jednak gatunki te w znacznym stopniu przenikają się. Wszystkie trzy mieszczą się w pojęciu
fantastyki
(ang. speculative fiction).
W kulturze popularnej gatunek fantasy zdominowany jest przez odmianę
mediewistyczną
, zwłaszcza od czasu ogólnoświatowego sukcesu utworu
Władca Pierścieni
i innych związanych z tematyką Śródziemia dzieł
J.R.R. Tolkiena
. W szerszym znaczeniu, fantasy obejmuje prace wielu pisarzy, artystów, filmowców, muzyków, począwszy od starożytnych mitów i legend, aż po wiele ostatnich tytułów, znanych obecnie szerokiej publiczności.
Historia
Istotne źródło fantastyki to bajki i legendy, np. o tym jak
Dobrynia Nikitycz
uratował Zabawę (Zapawę) Putiatównę (Putiatycznę), bratanicę kniazia Władymira, przed
smokiem
Zmiejem Goryniczem.
Pierwiastki mityczne i inne, które określiły fantasy i jej liczne podgatunki, były częścią niektórych największych i najbardziej sławnych dzieł literatury takich jak
Epos o Gilgameszu
i innych najdawniejszych zapisów znanych ludzkości.
Od
Odysei
po
Beowulfa
, od
Mahabharaty
do
Księgi tysiąca i jednej nocy
, od
Ramajany
do
Podróży na Zachód
, i od
Legend arturiańskich
i średniowiecznych
romansów
po
poemat epicki
Boska Komedia
— fantastyczne opowieści o odważnym
bohaterze
i bohaterce (heroina (literatura)), o strasznych, śmiercionośnych
smokach
i tajemniczych światach, inspirowały wielu słuchaczy i autorów. W tym sensie historia fantastyki i historii literatury są nierozerwalnie związane.
W przypadku wielu dzieł nie jest jasne, czy ich autorzy wierzyli w cuda które opisują, takie jak na przykład zaczarowany ogród z
Dekameronu
.
Istnieje wiele dzieł, gdzie granica pomiędzy fantastyką a innymi gatunkami jest zatarta, a pytanie czy autorzy wierzyli w możliwość istnienia opisywanych cudów w utworach takich, jak
Sen nocy letniej
czy
Pan Gawen i Zielony Rycerz
, sprawia, że trudno rozróżnić, gdzie i kiedy fantastyka w nowoczesnym sensie ma swój początek[1].
W
1841
ukazało się The King of the Golden River
Johna Ruskina
. Historia nowoczesnej fantasy mówi, że jest ono inspirowane przez dzieła
George MacDonalda
— szkockiego autora powieści takich jak: Królewna i Goblin (w innym tłumaczeniu: Księżniczka i koboldy) czy Phantastes (
1858
), utworów powszechnie uważanych za pierwsze powieści gatunku fantasy dla dorosłych[]. MacDonald miał duży wpływ zarówno na
J. R. R. Tolkiena
, jak i na
C. S. Lewisa
. Innym istotnym autorem w tym gatunku był
William Morris
, znany angielski poeta, który napisał kilka powieści u schyłku stulecia, między innymi The Well at the World's End.
Mimo, że Na skrzydłach Północnej Wichury MacDonalda (
1871
) miało duży wpływ na przyszłość, i mimo że był wówczas popularny, literatura tego typu nie była szeroko znana lub ceniona aż do końca stulecia.
Edward Plunkett
, znany jako
Lord Dunsany
, sprawił, że ten gatunek stał się popularny zarówno w postaci powieści jak i opowiadania. Wielu znanych "mainstreamowych" współcześnie autorów również zaczęło pisać w tym gatunku – np.
H. Rider Haggard
,
Rudyard Kipling
czy
Edgar Rice Burroughs
. Ci właśnie, obok Abrahama Merritta, stworzyli to, co znane jest jako podgatunek "zaginionego świata", który był najbardziej popularny na początku XX wieku. W tym samym czasie ukazały się również utwory dla dzieci, takie jak
Piotruś Pan
Jamesa Matthew Barrie
czy
Czarnoksiężnik z Krainy Oz
Lymana Franka Bauma
.
Fantastyka dla dzieci była uważana za łatwiej akceptowalną niż fantastyka dla dorosłych, co powodowało, że pisarze chcący pisać fantastykę musieli ubrać swoje dzieło w postać książki dla dzieci[2]. Wiele wczesnych prac
Nathaniela Hawthorne'a
znajdowało się na granicy fantastyki, ale książka A Wonder-Book for Girls and Boys, przeznaczona dzieciom, to fantasy[3]. Na przestrzeni lat, te i inne znane książki, takie jak
Alicja w krainie czarów
(
1865
) spowodowały, że nawet dużo późniejszy
Władca pierścieni
, był uznawany za literaturę dla dzieci[].
W
1923
w USA powstał pierwszy magazyn poświęcony fantasy pt.
Weird Tales
. W ślad za nim pojawiło się wiele podobnych wydawnictw, np.
The Magazine of Fantasy and Science Fiction
. Ten właśnie magazyn był w tamtym czasie bardzo popularny i przybliżył fantasy ale także i
fantastykę naukową
szerszej publiczności w USA i Wielkiej Brytanii. Wówczas już, te dwa gatunki zaczęły być kojarzone ze sobą.
W latach pięćdziesiątych XX w. szeroką popularność zdobył gatunek
sword & sorcery
, wraz z popularnością książki
Roberta E. Howarda
Conan Barbarzyńca
, a także opowiadań
Fritza Leibera
pt. Przygody Fafryda i Szarego Kocura[4]. Było to przed nadejściem
high fantasy
i przed nadejściem największej popularności prac Tolkiena:
Hobbit
(pierwsze wydanie w 1937) i
Władca pierścieni
(1954). Popularność w późnych latach 60. pozwoliła fantasy w pełni wkroczyć do głównego nurtu kulturowego[5]. Kilka innych serii, takich jak
Opowieści z Narni
Clive'a Staplesa Lewisa
czy
Ziemiomorze
Ursuli K. Le Guin
utwierdziło pozycję gatunku.
W późniejszym czasie popularność fantasy utrzymywała się, by jeszcze wzrosnąć w XXI wieku, czego dowodem jest bestsellerowy status prac
J. K. Rowling
, czy ogromna popularność filmów, takich jak ekranizacja
Władcy pierścieni
autorstwa
Petera Jacksona
.
Cechy gatunku
Najbardziej charakterystyczne cechy gatunku to motywy fantastyczne umieszczone w wewnętrznie spójnym miejscu akcji, przedmioty i postacie[6]. W takiej strukturze, jakiekolwiek umiejscowienie motywu fantastycznego jest możliwe: może być ukryty wewnątrz, lub przenikać do świata z wyglądu realnego (zwykłego). Postacie mogą zostać wciągnięte do świata z takimi właśnie elementami, lub wszystko może występować w świecie całkowicie fantastycznym, gdzie tego typu składniki są częścią świata[7].
W danym utworze, jego elementy nie tylko muszą przestrzegać zasad, lub być ułożone według nich[8], ale uwarunkowane przez akcję muszą również posiadać ograniczenia, dając zarówno bohaterom pozytywnym jak i negatywnym powody do walki[8]. Motywy magiczne muszą być obarczone kosztem, a zarazem obdarzone wartością, by opowieść zachowała swoją wewnętrzną konstrukcję[8].
Amerykańska fantasy, począwszy od opowiadań wybranych przez Johna W. Campbella dla magazynu Unknown, często charakteryzuje się wewnętrzną logiką. Wydarzenia przedstawione są nierealistyczne, ale posłuszne prawom magii, oraz posiadają tło i postacie wewnętrznie spójne[9].
Utwory tego nurtu są najczęściej umiejscowione w fikcyjnym świecie, w którym poza zwykłymi prawami
fizyki
i
biologii
działa też
magia
oraz inne nadnaturalne moce. Do świata przedstawionego należy przeważnie rozległy zestaw rekwizytów swobodnie zaczerpniętych ze
średniowiecza
i
starożytności
, rzadziej z okresu
renesansu
lub epoki wczesnoprzemysłowej. Te dwie ostatnie epoki częściej obecne są w stylach "
dark fantasy
", "steam fantasy" i "science fantasy". Charakterystyczne jest także występowanie obok gatunku ludzkiego gatunków istot
mitycznych
lub
baśniowych
, takich jak:
elfy
,
krasnoludy
,
trolle
,
gobliny
,
smoki
,
wiedźmy
,
fauny
,
koboldy
,
gargulce
,
centaury
,
jednorożce
, driady. Zazwyczaj
psychologia
postaci, ich motywacje i zachowania są przedstawione realistycznie — dotyczy to także
postaci
o pochodzeniu mitycznym lub baśniowym. Świat w książkach fantasy jest fikcyjny, mitologiczny lub baśniowy, czasem mniej lub bardziej umowny, ale potraktowany przez autora jak świat historyczny, który kiedyś istniał, podobnie jak kronika. Niezwykła moc oddziaływania tego gatunku istnieje poprzez uprawdopodobnienie postaci i precyzję opisu ich świata.
W fantasy unika się sformułowań takich jak "dawno temu” lub "w odległym kraju". Są one typowe dla
bajek
i baśni tradycyjnych, a fantasy jest przeciwieństwem nieokreśloności i braku precyzji, bo one nie wystarczają odbiorcy "współczesnych baśni". Niejednokrotnie wśród magicznego i heroicznego świata ukryte są aluzje do współczesności i jej realnych problemów. Te "współczesne baśnie" są gatunkiem nastawionym, zaprogramowanym na dylematy moralne oraz na kontestację różnych przejawów i zjawisk realnej współczesności. Ich często występującą cechą jest swoiste
proekologiczne
nastawienie i dowartościowywanie myślenia
irracjonalnego
, instynktownego oraz świata uczuć i religijności przeciwnego zaawansowanej technologii i stechnicyzowaniu życia. Mówi się nawet, że w tym gatunku, tak bardzo
eskapistycznym
, mniej ważne jest to, "o czym on jest", a bardziej to, "o czym on nie jest". Czego używania i opisywania unika, tego istnieniu się sprzeciwia.
Fantasy to opowieści, które czerpią z
mitologii
różnych ludów. Imiona starożytnych bóstw i bohaterów przewijają się w wielu utworach. Najczęściej autorzy inspirują się
mitami
:
skandynawskimi
,
celtyckimi
,
greckimi
,
rzymskimi
,
egipskimi
, prekolumbijskimi, anglosaskimi,
słowiańskimi
, jak również judeochrześcijańskimi czy bliskowschodnimi. Również
legenda arturiańska
jest jedną z najważniejszych podstaw i źródeł tego gatunku. Utwory odtwarzają starożytny świat tych mitologii, nadając imionom znanych postaci mitycznych (
Baldur
,
Artur
,
Odys
,
Thor
,
Morgana
,
Merlin
) współczesny i bardziej ludzki wymiar. Ale nie do końca odtwarzają, równie często przetwarzają, przerysowują, parodiują (
Terry Pratchett
,
Andrzej Sapkowski
) i wyśmiewają. Znajdziemy w nich cały przekrój gatunków literackich, nastrojów i idei, od przypowieści religijnej, baśni chrześcijańskiej, przez romans heroiczny,
epos
, dramat obyczajowy, fantazję polityczną, aż do
horroru
, love story,
powieści psychologicznej
,
komedii
,
parodii
, a nawet
manifestów
religii
neopogańskich
.
Zaczątki fantasy widać było już w drugiej połowie
XIX
wieku, u końca epoki
romantyzmu
, lecz jej złoty wiek przypada na lata
60.
i
70.
XX wieku, podczas gdy złoty wiek jej "starszej siostry" –
fantastyki naukowej
– przypada na lata
50.
i
60.
.
Podgatunki
Fantasy posiada wiele podgatunków, ważniejsze z nich to:
Podgrupy owe nie oznaczają większych różnic w samej treści, czy w ideach propagowanych przez autorów, lecz raczej w stylu pisania, źródłach inspiracji oraz w ogólnym „nastroju” dominującym w utworach, na przykład mrocznym, baśniowym, heroicznym, pseudohistorycznym, dziejów alternatywnych, postapokaliptycznym, czy religijnym. Utwory, które można opisać tą ogólną nazwą, są dość rozmaite i adresowane do czytelników w różnym wieku, od dzieci, przez młodzież, do dorosłych. Większość klasycznych dzieł tego gatunku przeznaczona jest raczej dla dorosłych czytelników. Stąd fantasy niekiedy nazywana jest też, dość obrazowo, ale w dużym uproszczeniu, "baśnią dla dorosłych".
Niektóre z utworów fantasy trudno jednoznacznie sklasyfikować, sporna bywa też w ogóle przynależność do tego nurtu: przykładem może być cykl
Kroniki Amberu
Rogera Zelaznego
, autora, który deklarował się jako piszący wyłącznie fantastykę naukową.
Twórcy powiązani z fantasy
Literatura fantasy posiada długą kolekcję okołogatunkowych działań, w których udział biorą autorzy oraz ich fani. Powstają więc kluby,
gry fabularne
(przy czym wiele utworów fantasy jest pisanych na potrzeby gier fabularnych i osadzonych w konkretnych światach), dramaty sceniczne, poezje, opowiadania, komiksy oraz tzw.
fanfiction
,
filmy fabularne
, gadżety, grafika komputerowa, malarstwo fantasy oraz muzyka inspirowana tą twórczością – są to najczęściej gatunki muzyki popularnej, głównie
folk
,
heavy metal
,
rock
,
metal symfoniczny
gotyk oraz
muzyka poważna
i
etniczna
. Muzyka inspirowana twórczością fantastyczną zwana jest niekiedy muzyką fantastyczną lub muzyką tolkienowską.
Film fantasy
Charakteryzuje się elementami baśniowymi, nawiązaniami do mitów, legend, podań ludowych czy baśni/bajek. Dużą rolę w kreowaniu fantastycznego świata w tych filmach odgrywają efekty specjalne.
Przypisy
- ↑ Brian Attebery, The Fantasy Tradition in American Literature, p 14,
- ↑ C.S. Lewis, "On Juvenile Tastes", p 41, Of Other Worlds: Essays and Stories,
- ↑ Brian Attebery, The Fantasy Tradition in American Literature, p 62,
- ↑
L. Sprague de Camp
, Literary Swordsmen and Sorcerers: The Makers of Heroic Fantasy, p 135
- ↑ Jane Yolen, "Introduction" p vii-viii After the King: Stories in Honor of J.R.R. Tolkien, ed, Martin H. Greenberg,
- ↑ John Grant and John Clute, The Encyclopedia of Fantasy, "Fantasy", p 338
- ↑ Jane Langton, "The Weak Place in the Cloth" p163-180, Fantasists on Fantasy, ed. Robert H. Boyer and Kenneth J. Zahorski,
- ↑ 8,0 8,1 8,2 Brian Attebery, The Fantasy Tradition in American Literature, p 143,
- ↑ Diana Waggoner, The Hills of Faraway: A Guide to Fantasy, p 10, 0-689-10846-X
Linki zewnętrzne