Johannes Brahms (ur.
7 maja
1833
w
Hamburgu
, zm.
3 kwietnia
1897
w
Wiedniu
) - niemiecki
kompozytor
,
pianista
i
dyrygent
okresu
romantyzmu
.
Życiorys
Jego pierwszym nauczycielem muzyki był ojciec - miejski muzykant, później kontrabasista orkiestry miejskiej w Hamburgu. Następnie kontynuował naukę u F.W. Cossela i E. Marxsena.
Robert Schumann, kompozytor, a zarazem krytyk muzyczny, po wizycie Brahmsa w 1853 roku i zaznajomieniu się z jego próbami kompozytorskimi, zamieścił artykuł w swoim Neue Zeitschrift für Musik obwieszczający pojawienie się geniusza muzyki niemieckiej. Przyjaźń obu kompozytorów trwała również w czasie choroby Schumanna (Schumann cierpiał na chorobę psychiczną), aż do jego śmierci w 1856 roku. Później Brahms stał się opiekunem i najbliższym przyjacielem
Klary Schumann
aż do jej śmierci w 1896 roku.
Brahms uważał, iż jako kompozytor urodził się za późno. Tym sformułowaniem dawał wyraz swemu przywiązaniu do tradycji, które wyrażało się w kontynuowaniu barokowych i klasycznych form oraz wzorców, uważanych w romantyzmie powszechnie za przebrzmiałe. Tym samym przeciwstawił się programowości w muzyce, pisząc muzykę absolutną. Ideologia taka znalazła swoje sformułowanie teoretyczne tuż po roku 1850 w dziele znanego krytyka wiedeńskiego Edwarda Hanslicka, który był zwolennikiem muzyki Brahmsa, a przeciwnikiem
Wagnera
. Hanslick twierdził, iż wyrażanie uczuć nie jest zadaniem muzyki, a piękno utworu polega na pięknie jego formy, melodii i innych elementów muzyki. Sam Brahms nie lubił Wagnera, ale go doceniał. Wagner zaś Brahmsa nie poważał, nazywając go drewnianym Johannesem.
Brahms nie angażował się w konflikty dzielące niemieckie środowisko muzyczne. Mimo to był celem nieustannych ataków ze strony wyznawców Wagnera, którzy upatrywali w nim głównego przeciwnika ideologicznego.
Twórczość
Muzyka Brahmsa bardzo wyraźnie zakorzeniona jest w niemieckiej tradycji. Jej główne źródła to:
-
Beethoven
- jego wpływ widać w sposobie kształtowania formy, w symfoniach, uwerturach, sonatach i wariacjach
-
Bach
- w nawiązaniu do
polifonii
, np.:
passacaglia
,
fuga
- niemiecka pieśń ludowa, także twórczość pieśniarska wczesnego romantyzmu; wyraźne jest pokrewieństwo jego pieśni do
Schuberta
(dominacja
pieśni
zwrotkowych, nawiązywanie do prostoty muzyki ludowej)
Brahms był kompozytorem, który nie miał ambicji rewolucjonizowania muzyki (jak
Franz Liszt
i
Richard Wagner
w owym czasie). Z założenia był tradycjonalistą. Tymczasem w następnym pokoleniu uznany został za "prekursora nowoczesności", jak to deklarował
Arnold Schönberg
.
Twórczość symfoniczna
Jest to kontynuacja nurtu beethovenowskiego poprzez stosowanie formy cyklu sonatowego i
formy sonatowej
. Brahms stworzył indywidualny, niezwykle nasycony typ brzmienia:
Utwory orkiestrowe:
- 4 symfonie:
- c-moll op. 68
1876
("Patetyczna")
- D-dur op. 73
1877
("Pastoralna")
- F-dur op. 90
1883
("Heroiczna")
- e-moll op.98
1885
("Elegijna")
Ze względu na podobieństwo stylu i pewnego rodzaju kontynuacje myśli, I symfonia c-moll jest czasem określana jako X symfonia
Beethovena
Charakterystyczna IV symfonia e-moll zbudowana jest z czterech części, ale nie jest to typowy schemat cyklu sonatowego: cz. I to allegro sonatowe, ale II to również allegro sonatowe, z tym, że bez części środkowej, czyli przetworzenia; pojawiają się tu elementy archaizujące; oscylowanie pomiędzy
skalą frygijską
a E-
dur
, III część to
scherzo
, w której kompozytor wprowadza
flet piccolo
, jaskrawe
klarnety w stroju C
,
kontrafagot
, 3
kotły
oraz triangiel (trójkąt), IV część to passacagalia - po temacie pojawiają się 32
wariacje
.
- 2 serenady:
- 2 uwertury:
- Wariacje B-dur na temat Haydna op. 56a;
- Kantata Rinaldo na tenor, chór męski i orkiestrę do słów Goethego;
-
Niemieckie requiem
(Ein Deutsches Requiem) op. 45 do tekstów biblijnych na sopran, baryton, chór i orkiestrę.
Widoczny jest tu luźny związek z liturgią (np. poprzez dobór języka niemieckiego oraz użycie tekstu innego niż tradycyjny łaciński Requiem aeternam). Brahms przedstawia w utworze osobisty stosunek do problemów śmierci - są to rozmyślania nad kruchością życia ludzkiego, tęsknota za wiecznym spokojem, a także wspomnienie o zmarłych i współczucie dla tych, co pozostali w osamotnieniu.
-
Tańce węgierskie
- 21 utworów opartych na węgierskich motywach ludowych. Tańce nr 1, 3 i 10 zostały przez Brahmsa pierwotnie napisane na fortepian, lecz potem w latach 1874-1876 przearanżowane na orkiestrę.
Koncerty instrumentalne
Koncerty instrumentalne Brahmsa mają charakter symfoniczny, gdyż następuje w nich rozbudowa partii
orkiestrowej
, która zyskuje niemal przewagę nad instrumentem solowym.
Najważniejsze dzieła:
- Koncerty fortepianowe: d-moll op. 15, B-dur op. 83 - oba koncerty należą do arcydzieł muzyki XIX wieku ze względu na swój symfoniczny charakter i ekspresyjną wirtuozerię. Koncert d-moll, napisany w 1857 roku (po śmierci Schumanna), całkowicie zerwał z dotychczasowym stylem koncertowym - instrument solowy jest podporządkowany symfonicznej całości. Brahms wyeliminował także elementy typowe dla stylu koncertowego - efekty wirtuozowskie i błyskotliwe partie brawurowe. Koncert B-dur powstał 24 lata później (1881), który oprócz symfonicznego charakteru jest także rozbudowany do 4 części. Utwór ten wymaga od pianisty nie tylko mistrzowskiej ręki, lecz także subtelnej muzykalności i troski przede wszystkim o dzieło, a nie o błyskotliwy popis.
- Koncert skrzypcowy D-dur op. 77 - uznany został za jedno z największych arcydzieł literatury skrzypcowej; dzieło to zostało zadedykowane
Josephowi Joachimowi
, słynnemu skrzypkowi, serdecznemu przyjacielowi Brahmsa, u którego nie grający sam na skrzypcach kompozytor zasięgał często rady przy opracowywaniu partii solowej. Koncert skrzypcowy, podobnie jak oba koncerty fortepianowe, jest właściwie symfonią ze współudziałem instrumentu solowego - partia skrzypiec jest jakby podporządkowana koncepcji całości. Stanowi to kontynuację wskazanej przez Beethovena drogi w jego trzech ostatnich koncertach fortepianowych i Koncercie skrzypcowym D-dur
- Koncert podwójny na skrzypce i wiolonczelę a-moll op. 102
Muzyka kameralna
Podobnie jak muzyka symfoniczna, muzyka kameralna jest kontynuacją nurtu Beethovena (sonaty skrzypcowe, wiolonczelowe, klarnetowe, tria fortepianowe, kwartety smyczkowe i fortepianowe, kwintety i sekstety).
Muzyka fortepianowa
Do muzyki fortepianowej Brahms przenosi zdobycze faktury symfonicznej takie jak zdwojenia interwałów, kontrasty rejestrów. Łączy także romantyczny wyraz z klasyczną symetrią i typową dla swojej twórczości melancholią. Najważniejsze dzieła to: Wariacje na temat Haendla op. 24, Wariacje na temat Paganiniego op. 35, Wariacje na temat Haydna op. 56b na dwa fortepiany, 4 Ballady op. 10, 2 Rapsodie op. 79, Intermezza op. 117, Klavierstücke op. 118, 119
Pieśni
Pieśni Brahmsa (200) są bliskie muzyce Schuberta i stanowią najbardziej osobistą formę wypowiedzi Brahmsa. Kompozytor wybierał teksty o ciemnym, melancholijnym nastroju, wykorzystywał formę zwrotkową oraz nawiązywał do muzyki ludowej. W pieśniach zdecydowanie dominuje czynnik melodyczny, a tekst jest drugoplanowy. Brahms był reprezentantem nurtu konserwatywnego w rozwoju pieśni w II połowie XIX w.
Utwory organowe
Wydanie dzieł wszystkich Johannesa Brahmsa na organy obejmuje 15 pozycji. Pierwsze to: Preludium i Fuga a-moll, Preludium i Fuga g-moll, Fuga as-moll, Przygrywka chorałowa i fuga na temat "O Traurigkeit, o Herzeleid". Dzieła te są nieopusowane i pochodzą z wczesnego okresu twórczości kompozytora. Kolejnych jedenaście pochodzi z ostatniego okresu twórczości: op. 122 (no. 1 do 11) i są to przygrywki chorałowe. Reprezentują one dojrzały styl wykazując wiele charakterystycznych cech dla późnych kompozycji Brahmsa.
Zobacz też