Karlheinz Stockhausen (ur.
22 sierpnia
1928
w Mödrath, zm.
5 grudnia
2007
w Kürten),
niemiecki
kompozytor, jedna z najbardziej prominentnych postaci współczesnej awangardy muzycznej. W swych kompozycjach Stockhausen starał się dotrzeć do fundamentalnych kwestii akustyki i psychologii odbioru dźwięku i dzieła muzycznego. W swojej twórczości nie dążył do wypracowania własnego, rozpoznawalnego stylu, lecz w każdym utworze starał się wkraczać w nieznany obszar, tworzyć muzykę według nowych reguł. Z jego nazwiskiem wiąże się wiele kluczowych dla sztuki muzycznej XX w. pojęć i idei, takich jak
serializm
,
punktualizm
, nowa muzyka elektroniczna (wraz z live electronic music), muzyka przestrzenna, statystyczna, rytualna, intuitywna, kompozycja grupowa, momentowa, „formula composition” i „multi-formula composition”, muzyka świata (integracja „obiektów znalezionych”, m.in. hymnów narodowych i muzyki etnicznej najrozmaitszych krajów), „telemusic” (synteza muzyki różnych kontynentów), wreszcie wertykalna „muzyka oktofoniczna”.
Karlheinz Stockhausen urodzony w
Westfalii
, będąc muzykalnym dzieckiem, rozpoczął naukę gry na pianinie w wieku sześciu lat. W
1944
, nie dokończywszy formalnej edukacji został powołany do wojska i służył w
Wehrmachcie
. Po zakończeniu wojny ukończył szkołę średnią. Następnie rozpoczął studia w Hochschule für Musik w
Kolonii
, jednocześnie zarobkując jako muzyk
jazzowy
. W
1952
przeniósł się do
Paryża
, gdzie kontynuował studia na konserwatorium pod kierownictwem
Oliviera Messiaena
, jednocześnie pracując w studio radiowym, analizując właściwości dźwięków i eksperymentując z
instrumentami elektronicznymi
. W tym czasie rozpoczął współpracę z twórcą muzyki konkretnej
Pierre Schaefferem
. W
1953
powrócił do Niemiec, gdzie rozpoczął studia w kierunku fonetyki i teorii informacji u Wernera Meyera-Epplera na uniwersytecie w
Bonn
. Tak zdobyta wiedza pomogła mu w opracowaniu swych teorii psychologii odbioru wrażeń akustycznych.
Swoje pierwsze utwory w latach 50. pisał, korzystając z techniki serialnej i
punktualizmu
(Kontra-Punkte, Kreuzspiel, Klavierstücke). Był również związany z ruchem
muzyki konkretnej
i
elektronicznej
. W
1956
skomponował Gesang der Jünglinge (Śpiew młodzianków) - jedno z pierwszych arcydzieł
muzyki elektronicznej
. Stockhausen eksperymentował także z
muzyką konkretną
oraz łączył dźwięki elektroniczne z tradycyjnymi instrumentami akustycznymi. Artysta był też zainteresowany kwestiami budowy przestrzeni muzycznej. Utwór Gruppen (1955-57), skomponowany na trzy rozmieszczone wokół widowni orkiestry, dyrygowane niezależnie przez trzech dyrygentów, grające oddzielnie lub wspólnie w różnych konfiguracjach, stanowił przykład realizacji tychże koncepcji.
Stockhausen ulegał także wpływom kultur pozaeuropejskich, głównie azjatyckich. Wyrazem multikulturowych zainteresowań był m.in. masywny, dwugodzinny utwór, Hymnen, collage z dziesiątków
hymnów
państwowych przeplatanych
muzyka elektroniczną
i
konkretną
. Zainteresowanie
aleatoryzmem
zaowocowało utworem Klavierstücke XI, zapisanym na jedenastu stronach układanych w dowolnym porządku; wykonanie tego utworu polegało na przypadkowym wybraniu jednego z fragmentów, zagraniu go, a następnie uwzględnieniu zaznaczonych na jego końcu dynamiki i artykulacji przy graniu następnego przypadkowo wybranego fragmentu; utwór kończył się po trzykrotnym zagraniu tego samego fragmentu, choćby nawet pewne fragmenty nie były zagrane ani razu.
Z czasem Stockhausen wprowadza do swych przedstawień elementy tańca, dramatu oraz aktów multimedialnych. Do najbardziej ekstrawaganckich pomysłów muzycznych można zaliczyć utwór Helikopter String Quartet na kwartet smyczkowy i cztery śmigłowce, w którym każdy instrumentalista kwartetu gra na pokładzie latającego śmigłowca, a dźwięk przekazywany jest do słuchaczy znajdujących się na murawie za pomocą wzmacniaczy i głośników. Stockhausen jest także jednym z tych artystów, za których sprawą dokonała się nobilitacja
muzyki mechanicznej
, (część muzyki na jego koncertach na żywo odtwarzana była z taśmy w formie tzw.
playbacku
).
W latach
1977
-
2003
Stockhausen zajmował się komponowaniem monumentalnego cyklu operowego Licht (Światło), w którym każda z siedmiu oper odpowiada jednemu z dni tygodnia (jednak nie w zwyczajowej kolejności). Mimo że sam kompozytor odżegnywał się od takich porównań, krytycy muzyczni uważają, że istnieje powiązanie pomiędzy tym utworem a cyklem Pierścień Nibelunga
Ryszarda Wagnera
, wyrażające się chociażby w użyciu motywów przewodnich (w Świetle - Michała, Ewy i Lucyfera).
W pierwszych latach
XXI wieku
znany ze swych ekscentrycznych uwag kompozytor zbulwersował opinię publiczną wypowiedzią określającą
zamach na WTC
z
11 września
2001
jako "największe dzieło sztuki wszech czasów". Mimo że Stockhausen próbował potem prostować swą wypowiedź, spotkał się z
ostracyzmem
środowiska - na festiwalu w Hamburgu organizatorzy wycofali z programu jego dzieło.
Linki zewnętrzne