Pan (
gr.
Πάν Pán) – wywodzący się z
Arkadii
[1] grecki bóg opiekuńczy lasów i pól, strzegący pasterzy oraz ich trzody. W
rzymskim
panteonie bogów Pan utożsamiany był z
Faunem
/Faunusem lub z bogiem lasów
Silvanusem
.
Pan był przedstawiany w postaci pół-człowieka i pół-zwierzęcia. Posiadał tułów i twarz mężczyzny, cały owłosiony, o
kozich
nogach, ogonie, brodzie i rogach. Wyglądem przypominał
satyra
, stąd zwano ich czasem panami. Ponadto był bardzo zwinny i słynął z umiejętności tanecznych. Przebywał głównie w górach i gajach, w pobliżu źródeł i zaciszu drzew. Przypisywano mu dużą aktywność seksualną, a obiektami jego zalotów były zarówno nimfy jak i młodzi chłopcy oraz zwierzęta[2].
Pan stał się bogiem popularnym w całej antycznej Grecji i wraz z upływem czasu przypisywano mu nowe funkcje, np. lekarza i wieszcza, a pod wpływem
neoplatonizmu
uznano go za wcielenie płodności[3].
Atrybutami Pana była
syringa
, kij pasterski, wieniec jodłowy lub jodła w ręce. Poświęcona była mu świątynia w
Atenach
.
Pan w mitach
Pochodzenie
Pan był bohaterem głównie poetów aleksandryjskich, nie występował w poematach homeryckich. Opowieść o jego narodzinach spotkać można jednak w tzw. hymnie homeryckim, w którym występował jako syn
Hermesa
i nimfy Dryope. Według mitu po urodzeniu jego matka odrzuciła go od siebie, lecz ojciec zaniósł go na
Olimp
. Wszyscy bogowie zachwycali się dzieckiem, a głównie
Dionizos
, który chętnie przebywał później w jego towarzystwie zaś Pan należał do jego orszaku. Bogowie też nadali mu imię Pan co miało oznaczać wszystko, cały[4].
Istnieją jeszcze inne wersje narodzin Pana. Jedna z nich mówi, iż był synem Hermesa (lub
Apolla
) i
Penelopy
, żony
Odyseusza
, który za zdradę wygnał ją do Ikariosa a następnie do Mantinei. Niektóre opowieści mówią, iż Pan był synem
Zeusa
i
Hybris
lub Zeusa i
Kallisto
, a także synem
Eteru
i nimfy Ojne,
Kronosa
i
Rei
,
Uranosa
i
Gai
lub pasterza Kratis i kozy[4].
Najsłynniejsza legenda na temat Pana dotyczy instrumentu muzycznego, znanego jako
fletnia Pana
.
Syrinks
była piękną nimfą, córką króla Ladona, ubóstwianą przez satyrów i inne leśne duchy. Kiedy pewnego dnia wracała z polowania, przypadkiem natknęła się na Pana. Uciekła, a Pan podążył za nią i dopadł ją na brzegu rzeki. Jedyną pomoc mogła uzyskać od rzecznych nimf, więc kiedy Pan zaczął ją obłapiać, została zamieniona w rzeczną trzcinę. W tym momencie powiał wiatr i ze źdźbeł trzciny dobył się przepiękny dźwięk. Pan zerwał trzciny i zrobił z nich instrument, który nazwał
syringą
.
Echo
była nimfą, posiadającą dar pięknego śpiewu oraz tańca. Jej zalety wzbudzały zachwyt w każdym mężczyźnie. To zdenerwowało lubieżnego Pana, który polecił swoim wiernym ją zabić. Echo została rozerwana na strzępy i rozrzucona po ziemi. Bogini ziemi,
Gaia
, zebrała szczątki Echo, z których wydobywał się głos powtarzający jej ostatnie słowa. Niektóre wersje tego mitu podają, że Pan i Echo, mieli wcześniej jedno dziecko - Iambe.
Pan zakochał się też kiedyś w nimfie zwanej
Pitys
, która została zamieniona w sosnę, aby przed nim uciec.
Pan i Midas
Pewnego razu Pan postanowił porównać swoje muzyczne zdolności z
Apollem
i wyzwał go na pojedynek. Apollo grał na
lirze
, a Pan na fletni. Sędzią miał być górski bóg
Tmolos
. Apollo wygrał muzyczny pojedynek, a jedynie
Midas
opowiadał się za muzyką w wykonaniu Pana. Wywołało to złość Apolla, który zamienił uszy Midasa w ośle. Ze wstydu król nakazał swojemu fryzjerowi ułożyć odpowiednie uczesanie, zakrywające powód do kpin i jednocześnie zakazał rozpowszechniania informacji o oślich uszach. Fryzjer nie potrafił się powstrzymać przed wyjawieniem prawdy i aby nie narazić się na gniew króla, wykopał wielki dół i wykrzyczał do niego całą historię. W tym miejscu wyrosły polne rośliny, które tworząc łan szeptały słowa Król Midas ma ośle uszy.
Pan w wierzeniach orfików
Postać Pana przeniknęła do wierzeń
orfickich
. Według orfików Pan był stwórcą ziemi, którą oddzielił od morza, zaś poszczególne elementy Wszechświata były odpowiednikami części ciała Pana[2].
Śmierć Pana
Jedni autorzy podają, że taka powinna być interpretacja, inni że to zwykła pomyłka językowa, a chodzi tu w rzeczywistości o śmierć
Tammuza
utożsamianego z greckim
Adonisem
.
Interpretacja 1. - wg Plutarcha:
Według interpretacji podanej przez
Plutarcha
w Moraliach (De defectu oraculorum, 5:17), Pan jest jedynym bogiem, który umarł. Żył 9720 lat. Za panowania
Tyberiusza
marynarze przepływający koło Wysp Echinadzkich usłyszeli głos, który nakazał sternikowi imieniem Thamus po dopłynięciu do lądu obwieścić, według tej interperetacji: "Wielki Pan umarł". Żeglarze długo się wahali, ostatecznie przybijając do lądu w okolicach Palodes obwieścili o śmierci boga, mieszkańcy zaś całą noc go opłakiwali. Historia szybko się rozniosła i dotarła do samego Tyberiusza, który nakazał wezwać do siebie Thamusa, a następnie zasięgnął rady u uczonych, którzy potwierdzili prawdziwość tej opowieści.
Informacja o śmierci Pana mogła zostać wymyślona przez Plutarcha, który będąc wyznawcą jednego, wiecznego i wszechogarniającego Boga, uważał tradycyjne bóstwa za śmiertelne demony[5]. Późniejsi autorzy chrześcijańscy zinterpretowali śmierć Pana jako symboliczną śmierć pogaństwa[3].
Antoni Lange
w swoim Pogrzebie Shelleya opisywał śmierć Pana
|
Raz jeszcze światu zmarł Pan grecki. Bo on był arfą natury... wcieleniem Nieśmiertelnego bóstwa greckich ludów... |
Interpretacja 2.:
Ta interpretacja podaje, że to najpewniej Egipcjanin Thamus na statku, nie znając dobrze obcego języka, obyczaju, religii czy mitologii popełnił drobny błąd językowy, przesłyszał się, interpretując „Thamus Panmegas tethneke” jako „Thamous Pan ho megas tethneke” czyli (w tłumaczeniu na język polski) informację „
Tammuz
[czyli +/-
Adonis
] wszech-wielki, nie żyje!” zinterpretował błędnie jako zwrócenie się do niego (podobieństwo imienia boga): „Thamus![ie!] Pan Wielki nie żyje!”. Greckie „pan” = polskie „wszech”, rzadziej też „pan-”, jak w paneuropejski, panslawizm.
Pan jako symbol erotyzmu
Pan jest znany ze swojej jurności i często był przedstawiany z
Priapem
w stanie
erekcji
. Wierzono, że Pan najczęściej uwodził swoimi wdziękami nadobne dziewice i nieśmiałych pasterzy, ale jego najbardziej udana miłość to orgie z siostrami Meneidami. Zaspokoił je wszystkie naraz, co często przedstawiano w sztuce, pokazując całe stado Panów spółkujących z siostrami.
Pan w sztuce
Postać Pana została rozpropagowana głównie przez artystów
XVII wiecznych
. Jednym z pierwszych obrazów na którym przedstawiono Pana był obraz z
1492
roku Pan, bóg życia i muzyki autorstwa
Signorellego
Kolejnymi obrazami, gdzie był jednym z bohaterem były:
oraz na obrazach
Feuerbach
i
Picasso
Pan był przedstawiany również w rzeźbie m.in dziele Koncert Pana autorstwa
Luca Signorelli
'ego oraz Pan tłoczący wino
Auguste Rodin
(1878)
Pan w literaturze
Pan był bohaterem
hymnu
pt. Hymn do Pana autorstwa
Percy Bysshe Shelley
oraz
kantaty
Spór Feba z Panem powstałej w
1731
roku, a napisanej przez
Johanna Sebastiana Bacha
.
Jako postać drugoplanowa występował u
Andrew Marvella
w utworze Ogród, u
Norwida
w Psalmach (psalm, I), w Letnich dniach
Stanislava Kostki Neumanna
, u
Tadeusza Micińskiego
w Nocy majowej oraz u
Kazimierza Wierzyńskiego
(Kantata o górach). Vladimir Vidrić w Poranku pisał
|
Świtało. Jeszcze gąszcz czernik się w gaju. Z pokaźnym miechem Pan wyszedł z półmroku I wszedł na czyste pole pod osiką, Skąd głośnym śmiechem ogłosił się wokół[6] |
Pan przewijał się w prozie
Jerzego Hulewicza
Raz tylko widziałem ślad ludzkiej stopy... oraz w utworze Stara kobieta i Pan autorstwa
Jadwigi Żylińskiej
[7]. Kilku poetów uczyniło go bohaterem swych wierszy m.in. Janusz Margański Pan[8], Galina Petrosanjak Pan[9],
Zobacz też
Przypisy
- ↑ A. Cotterell Słownik mitów świata wyd. Książnica,
1996
- ↑ 2,0 2,1
Andrzej Kempiński
: Encyklopedia mitologii ludów indoeuropejskich. Warszawa: Iskry, 2001, s. 334. .
- ↑ 3,0 3,1 Joël Schmidt: Słownik mitologii greckiej i rzymskiej. Katowice: Książnica, 1996, s. 234. .
- ↑ 4,0 4,1 Pierre Grimal: Słownik mitologii greckiej i rzymskiej. Wrocław: Ossolineum, 1990, ss. 273-374. .
- ↑ Anna Świderkówna: Bogowie zeszli z Olimpu. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2008, s. 327. .
- ↑ Poranek, tł. Aleksander Rymkiewicz
- ↑
Polska Bibliografia Literacka (PBL)
- ↑ Fakty 84/27,8
- ↑ Akcent 2000/3,34-7
Literatura
- Walter Burkert 1985 Greek Religion, wyd. Harvard University Press
- Karl Kerenyi 1951 The Gods of the Greeks, wyd. Thames & Hudson
- Carl A.P.Ruck 1994 The World of Classical Myth wyd. Carolina Academic Press
- Philippe Borgeaud 1979 Recherches sur le Dieu Pan, wyd. Geneva University
- Leo Vinci (1993), Pan: Great God Of Nature, Neptune Press, London
- Roberto Malini, (1998), Pan dio della selva, Edizioni dell'Ambrosino, Milano
- Diotima, (2007), ' 'The Goat Foot God, Bibliotheca Alexandrina,
- Włodzimierz Appel, Legenda o Panie Filomata, 1977 nr 310;
- Jerzy Łanowski, Kunsztowne dziwactwa Filomata, 1984 nr 361; *Janina Ławińska-Tyszkowska, Papirusowe epylion o Panie [w:] Filomata, 1984 nr 360;
- В.Н. Топоров, Об индоевропейских соответствиях одному балтийскому имени: (балт. Pus(k)ait-: др.-инд. Pūsan, др.-греч. Πάν), "Балто-славянские Исследования", 1974.
Źródła
- P. Grimal Słownik Mitologii Greckiej i Rzymskiej, wyd.
Ossolineum
,
Wrocław
1990
,
- W. Zalewski Słownik postaci mitycznych, wyd. Elan
Białystok
, ISBN 83-85867-2
- A. Cotterell Słownik mitów świata wyd. Książnica,
1996