Bazylika kolegiacka Narodzenia Najświętszej Marii Panny w Wiślicy –
gotycki
kościół wzniesiony w
XIV wieku
przez
Kazimierza Wielkiego
w
Wiślicy
, na fundamentach dwóch starszych świątyń
romańskich
. Nosi tytuł
kolegiaty
, a od
8 września
2005
także
bazyliki mniejszej
[2].
Historia
Budowę pierwszej romańskiej kolegiaty pw. Narodzenia NMP rozpoczął książę
Henryk Sandomierski
. Kościół ukończono w 2. połowie
XII w.
za panowania jego brata
Kazimierza Sprawiedliwego
. Była to niewielka jednonawowa budowla z
orientowanym
prezbiterium
niższym i węższym od
nawy
, zakończonym niewielką
apsydą
. W zachodniej części nawy ulokowana była niewielka
empora
. Pod prezbiterium znajdowała się
krypta
, której pozostałości zachowały się do dzisiaj w podziemiach bazyliki. Posiadała ona
sklepienie krzyżowe
wsparte na czterech kolumnach.
Na początku
XIII w.
powstała druga większa kolegiata pw. Trójcy Świętej. Była to świątynia trójnawowa o układzie bazylikowym. W nawie północnej i południowej ulokowane były kaplice. Sklepienie wsparte było na sześciu filarach. Przy zachodniej
fasadzie
znajdowały się dwie wieże.
Prawdopodobnie od 2. połowy
XII w.
w Wiślicy działała
kapituła
wiślicka. Początkowo mogła ona podlegać księciu. W późniejszym okresie została przekazana pod jurysdykcję biskupią. Pierwsze zachowane dokumenty dotyczące jej uposażenia pochodzą z połowy
XIII w.
Początkowo kapituła liczyła zaledwie czterech
prałatów
oraz czterech
kanoników
.
Bazylika, widok z południowego wschodu
Trzecią, zachowaną do dzisiaj kolegiatę wiślicką ufundował Kazimierz Wielki w poł.
XIV w.
Był to jeden z kościołów, które król wzniósł jako pokutę za zabójstwo kanonika
Marcina Baryczki
.
Kościół był wielokrotnie naprawiany i restaurowany. W
1598
naprawiono jego dach i zegar, ustawiono w świątyni
konfesjonały
oraz odnowiono rzeźbę Madonny Łokietkowej. W
1678
remont świątyni kosztował 6000 ówczesnych złotych. Odnowione zostało wówczas prezbiterium. W
1682
naprawiono zniszczony gradobiciem dach. W
1810
zlikwidowano parafię w sąsiednich
Gorysławicach
i włączono ją do parafii wiślickiej.
W
1915
świątynia została poważnie uszkodzona przez austriacką artylerię. Zniszczona została fasada zachodnia, z wieżami pochodzącymi jeszcze z XIII-wiecznej świątyni romańskiej. Kościół odbudowano w
latach 20.
wg projektu
Adolfa Szyszko-Buhusza
.
7 września
1924
odbudowana świątynia odzyskała status kolegiaty utracony w
1819
.
W
1958
w czasie badań archeologicznych, w podziemiach kościoła odkryto pozostałości dawnych kościołów romańskich.
Architektura
Świątynia została wzniesiona z kamienia ciosowego. Wyjątkiem jest ceglany szczyt fasady zachodniej, który jest efektem odbudowy ze zniszczeń wojennych w latach 20. XX w. Kościół ma budowę pseudonawową. Wielobocznie zamknięte prezbiterium jest niższe i węższe od nawy. Od północy przylega do niego przybudówka z 2. połowy
XVII w.
w której znajdują się
zakrystia
i skarbiec. Główne wejście do kościoła znajduje się od strony południowej. Do wnętrza budowli prowadzi ostrołukowy
portal
, którego drzwi okute są w skośną kratę z
antabą
i ozdobione
rozetą
z
XV w.
Tablica erekcyjna z królem Kazimierzem Wielkim
Nad portalem umieszczona jest płaskorzeźbiona tablica erekcyjna z przedstawieniem Kazimierza Wielkiego. Król klęczy przed Madonną z Dzieciątkiem ofiarowując jej model świątyni. Za nim znajduje się postać biskupa
Bodzanty
. Tablica powstała w
1464
, w przeszło sto lat po ufundowaniu kościoła. Inicjatorem upamiętnienia fundacji był
Jan Długosz
, który pełnił w Wiślicy funkcję kanonika.
Północny portal kościoła pochodzi z 2. połowy XIV w. W portal wmurowane są rzeźbione herby: dwa Orły Piastowskie oraz herb
Wielkopolski
. W pobliżu portalu znajduje się zamurowane okno, z którego według tradycji ogłoszono
statuty wiślickie
.
Nawa kościoła posiada
sklepienie trójdzielne
, częściowo
gwiaździste
. Wspierają je trzy smukłe wieloboczne filary. Prezbiterium przykryte jest
sklepieniem krzyżowo-żebrowym
. Na
zwornikach
sklepienia umieszczone są herby ziem, które weszły w skład odrodzonego po
rozbiciu dzielnicowym
Królestwa Polskiego: Wielkopolski,
ziemi dobrzyńskiej
, ziemi sieradzko-łęczyckiej oraz
Rusi
. W nawie znajdują się rycerskie herby:
Szeliga
,
Rawicz
,
Leliwa
i
Gryf
. Na zwornikach umieszczone są także symbole
ewangelistów
oraz głowa
Chrystusa
.
Na północno-wschodniej ścianie prezbiterium zachowało się gotyckie
sakramentarium
z trójkątnym zwieńczeniem. Na północnej ścianie prezbiterium znajduje się wnęka na oleje święte. W prezbiterium zachowały się pozostałości bizantyjsko-ruskiej
polichromii
. Została ona wykonana w latach
1397
-
1400
przez popa Hayla - malarza pochodzącego z
Przemyśla
.
Pośród zachowanych scen znajdują się: Ofiarowanie w Świątyni, Zdjęcie z krzyża, Zaśnięcie Matki Boskiej, Pogrzeb Matki Boskiej, Zwiastowanie, Boże Narodzenie, Ostatnia Wieczerza, Biczowanie, Ukrzyżowanie oraz postacie świętych.
Polichromia bizantyjsko-ruska
W prezbiterium znajdują się także
późnorenesansowe
epitafia
kanoników wiślickich.
Stalle
wykonane zostały w czasie odbudowy świątyni w XX w. wg projektu Szyszko-Bohusza. Do zakrystii prowadzi
barokowy
portal ufundowany przez
kantora
wiślickiego Andrzeja Mielerskiego.
Ponad nawą kościoła wznosi się późnobarokowa
belka tęczowa
z
XVIII w.
z
krucyfiksem
oraz napisem dewocyjnym. Na wschodniej ścianie nawy znajdują się gotyckie
antepedia
z 2. poł. XIV w. Na jednym z nich umieszczony jest
herb Jastrzębiec
. W południowej ścianie nawy umieszczony jest późnorenesansowy nagrobek Anny z Skrzepickich Stawiskiej z płaskorzeźbioną postacią zmarłej oraz
klasycystyczne
epitafium
archidiakona
Józefa Ptaszyńskiego z początku
XIX w.
Na
ołtarzu
umieszczony jest posąg
Madonny Łokietkowej
z ok.
1300
. Według tradycji przed posągiem modlił się o zjednoczenie kraju ukrywający się w Wiślicy
Władysław Łokietek
. Przed posągiem modliła się też królowa
Jadwiga
z królem
Jagiełłą
. Tradycja mówi, że jeden z
ornatów
jest podarunkiem królowej, oczyszczonej przez sąd w Wiślicy z pomówień rycerza
Gniewosza z Dalewic
.
17 lipca
1966
posąg został został ukoronowany przez kardynała
Stefana Wyszyńskiego
.
W podziemiach kościoła utworzono rezerwat archeologiczny, w którym znajduje się między innymi unikatowa
płyta Orantów
. Z pierwszej romańskiej świątyni zachowały się także rzeźbione w wapieniu
gryfy
, podtrzymujące zwieńczoną krzyżem
rozetę
, która symbolizuje
Drzewo Życia
.
Małopolska Droga św. Jakuba
Kościół znajduje się na odnowionej trasie
Małopolskiej Drogi św. Jakuba
z
Sandomierza
do
Tyńca
, która to jest odzwierciedleniem dawnej średniowiecznej drogi do
Santiago de Compostela
i związana jest z
pielgrzymowaniem
do grobu
św. Jakuba
[3].
Przypisy
Bibliografia
- Michał Jurecki, Ponidzie. W świętokrzyskim stepie, Kraków 2004,
- Bazylika Mniejsza pw. Narodzenia NMP w Wiślicy, Kielce 2005,
- Szymon Wrzesiński - Sandomierski Desperado [w:] Focus Historia, nr 3, 2007, s. 4-9 (tekst o księciu Henryku Sandomierskim pochowanym w Wiślicy)