Socjaldemokratyczna Partia Austrii (Sozialdemokratische Partei Österreichs – SPÖ) – jedna z największych
austriackich
partii politycznych, działająca od
1889
z przerwą w latach
1934
-
1945
. Do
1934
nosiła nazwę Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza Austrii (Sozialdemokratische Arbeiterpartei Österreichs – SDAPÖ), a w latach
1945
-
1991
Socjalistyczna Partia Austrii (Sozialistische Partei Österreichs – SPÖ).
Historia partii
1889-1918
Próby powstania lewicowej partii politycznej w Austrii sięgają
1874
, kiedy odbył się tzw. dzień partyjny, ale pozostawały bezskuteczne z uwagi na fakt, że istniejące wówczas grupki zwalczały się wzajemnie z pozycji
marksistowskich
,
anarchistycznych
oraz narodowych. Dużym utrudnieniem były również przyjęte na wzór
Rzeszy Niemieckiej
ustawy zakazujące "tajnych stowarzyszeń", a w istocie uniemożliwiające formy zrzeszania się. W
1884
wprowadzono stan wyjątkowy w
Wiedniu
i okręgu przemysłowym. W
1886
weszła w życie ustawa przeciw anarchistom, przedłużona w
1888
. Spowodowało to m.in. samorozwiązanie licznych organizacji związkowych.
W
1887
lekarz
Victor Adler
, niezaangażowany w walki frakcyjne doprowadził do zawarcia pomiędzy grupami tzw. kompromisu wiedeńskiego. Po dwuletniej pracy przygotowawczej doprowadził do zjazdu różnych grup lewicowych w
Hainfeld
, który odbył się w dniach
30 grudnia
1888
–
1 stycznia
1889
. Na zjeździe powołano partię pod nazwą Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej w Austrii (SDAPÖ)[1] i przyjęto jej deklarację programową.
Głównymi ośrodkami działalności SDAPÖ początkowo był
Wiedeń
oraz miasta przemysłowe z obszaru dzisiejszej
Austrii
i
Czech
.
Partia szybko podjęła aktywną działalność. Już kilka miesięcy po formalnym powstaniu rozpoczęto wydawanie "Gazety Robotniczej", także już w 1889 uczestniczyła w założeniu
II Międzynarodówki
. Walczyła o poprawę bytu robotników, a także o zniesienie
kurialnego systemu głosowania
. W
1899
podczas drugiego zjazdu partii w
Brnie
SDAPÖ przyjęła także program narodowościowy, w którym postulowano przyznanie równych praw wszystkim narodom
Austro-Węgier
.
Partia odnosiła sukcesy wyborcze. Już w
1890
wprowadziła swoich przedstawicieli do rady miejskiej w Wiedniu (w późniejszym czasie będzie ona ostoją socjaldemokratów). W wyniku pierwszych powszechnych wyborów do
Reichsratu
(po zniesieniu systemu kurialnego) stała się drugą pod względem liczebności siłą w izbie, a w kolejnych wyborach w
1911
zdobyła największą spośród wszystkich partii liczbę mandatów poselskich.
W okresie
pierwszej wojny światowej
partia początkowo poparła działania rządu austriackiego, szybko jednak zmieniła front i podniosła hasła zakończenia wojny. Miała swój udział w rozpadzie Austro-Węgier, strajkami paraliżując pracę zakładów przemysłowych pod koniec
1918
.
1918-1938
W październiku 1918 powstało "prowizoryczne zgromadzenie narodowe", w którym działacze SDAPÖ odgrywali znaczącą rolę –
Karl Renner
został jego przewodniczącym, a następnie
kanclerzem Austrii
,
12 listopada
proklamował powstanie republiki. Partia postulowała też unię polityczną z
Niemcami
, na przeszkodzie stanęły jednak postanowienia
traktatu pokojowego z St. Germain
. W wyniku pierwszych wyborów po wojnie (
1919
) SDAPÖ została najsilniejszą partią w zgromadzeniu konstytucyjnym, i uformowała wielką koalicję z
Austriacką Partią Chrześcijańsko-Społeczną (CS)
.
W tym samym roku socjaldemokraci odnieśli też zdecydowane zwycięstwo w wyborach do rady miejskiej Wiednia, pierwszy raz obsadzając fotel burmistrza stolicy. Zdominowana przez socjaldemokratów rada miejska Wiednia, będącego ostoją lewicy w Austrii, przez okres dwudziestolecia międzywojennego zrealizowała na własną rękę wiele przedsięwzięć w celu poprawy bytu robotników, stąd często powtarzane określenie "Czerwony Wiedeń" ("Rotes Wien").
Prace wielkiej koalicji pod przewodnictwem Rennera doprowadziły do uchwalenia nowej konstytucji (
1920
), a także wprowadzenia pewnych reform (np. 8-godzinny dzień pracy, wprowadzenie rad robotniczych). Kolejne wybory, z jesieni 1920 spowodowały jednak odsunięcie SDAPÖ od władzy i przejście jej do opozycji, w której pozostała przez cały dalszy okres międzywojenny (w wyborach jednak regularnie zdobywając ok. 40% mandatów w izbie deputowanych).
Jednym z powodów zerwania współpracy z CS był między innymi wciąż zaznaczające się rozbicie SDAPÖ na dwa skrzydła – Karla Rennera (popierającego demokrację parlamentarną i pragnącego zrealizować drogą reform
państwo opiekuńcze
) oraz
Otto Bauera
(lidera
austromarksistów
, przeciwnego współpracy z prawicą). Narastała wzajemna niechęć pomiędzy lewicą i prawicą, czego efektem było powołanie własnych bojówek SDAPÖ:
Republikanischer Schutzbund
w odpowiedzi na istnienie prawicowej
Heimwehry
. Istnienie tych paramilitarnych oddziałów poza strukturami wojskowymi i policyjnymi powodowało narastanie wzajemnej niechęci. Ta z kolei powodowała wzmocnienie pozycji bezkompromisowej frakcji Bauera w partii, czego dowodem "program linzki" z
1926
.
Konflikt pomiędzy lewicą a prawicą wykraczał poza parlament i wreszcie doprowadził do ofiar w ludziach w styczniu
1927
. Gdy sąd uniewinnił oskarżonych w procesie członków Heimwehry, doszło do masowych protestów zorganizowanych przez SDAPÖ, Republikanischer Schutzbund oraz związki zawodowe. W ich trakcie podpalono Pałac Sprawiedliwości w Wiedniu, w reakcji na co rząd pozwolił na użycie ognia. W walkach w Wiedniu padło prawie 100 zabitych oraz ponad 600 rannych. W efekcie tych wydarzeń konflikt polityczny tylko się umocnił, zaś prawicowa CS podjęła bliską współpracę z Heimwehrą, czego efektem była deklaracja Heimwehry (z
1930
) otwarcie nawołująca do obalenia porządku parlamentarnego.
W
1933
doszło do obalenia rządów parlamentarnych w Austrii – kanclerz
Engelbert Dollfuß
wykorzystał paraliż parlamentu i wprowadził prawicową dyktaturę. Natychmiast wzmógł się nacisk na SDAPÖ, a napięcie doprowadziło do wybuchu
12 lutego
1934
, gdy rząd rozpoczął akcję rozbrajania zdelegalizowanych wcześniej bojówek Schutzbundu. Działania te spowodowały wybuch powstania robotniczego, które jednak zostało w ciągu kilku dni krwawo stłumione przez rząd. Większość przywódców socjaldemokratów została w trakcie walk lub tuż po ich zakończeniu aresztowana, a SDAPÖ faktycznie rozbita.
Kilka tygodni później śmierć poniósł sam kanclerz Dollfuß w trakcie puczu, którego próbę podjął
austriacki ruch narodowosocjalistyczny
. Nowy kanclerz
Kurt Schuschnigg
podjął jeszcze jedną próbę stabilizacji kraju w obawie przed niemieckimi dążeniami do jej włączenia w granice Rzeszy, podejmując nawet rozmowy z socjaldemokratami, lecz ci odmówili, przedkładając żądanie demokracji nad problem niepodległości Austrii. Późniejszy
Anschluss Austrii
część działaczy socjaldemokratycznych powitała przychylnie, m.in. były kanclerz Karl Renner, wskutek zapewnień Hitlera o reformach społecznych i politycznej stabilności, wielu socjaldemokratów wstąpiło nawet w szeregi
NSDAP
.
1945-1995
Natychmiast po zdobyciu Wiednia przez wojska
radzieckie
w kwietniu
1945
SDAPÖ odrodziła się jako Socjalistyczna Partia Austrii (SPÖ), na jej czele stanął
Adolf Schärf
. Tragiczne doświadczenie
drugiej wojny światowej
i dostrzeżenie w konfliktach wewnętrznych przyczyny
Anschlussu
spowodowało odłożenie na bok przedwojennej niechęci pomiędzy socjaldemokratami i konserwatystami oraz podjęcie współpracy w ramach "wielkiej koalicji". Pierwszym kanclerzem został socjaldemokrata Karl Renner, choć wszystkie mocarstwa traktowały go z dystansem z uwagi na jego
oportunizm
, obawiano się też, że znalazł się on pod kontrolą
Stalina
, co rodziło obawy, iż socjaliści zostaną zepchnięci na ubocze kosztem komunistów (jednak dzięki silnej pozycji innych mocarstw w Austrii została ona uchroniona przed losem państw Europy Wschodniej). W październiku Renner został
prezydentem Austrii
. Pierwszy kongres SPÖ w grudniu 1945 przyniósł potwierdzenie decyzji o współpracy z konserwatywną
Austriacką Partią Ludową (ÖVP)
.
Wielka koalicja SPÖ-ÖVP trwała przez 21 lat, do
1966
(na czele rządu od końca 1945 stali politycy konserwatywni, SPÖ obsadzała natomiast urząd prezydencki). W tym czasie skoncentrowano się na odbudowie ekonomicznej kraju, poprawie warunków bytu mieszkańców oraz odzyskaniu niezależności politycznej na arenie międzynarodowej. Przeprowadzono liczne reformy społeczne, dzięki silnej pozycji SPÖ przeprowadzono także nacjonalizację niektórych przedsiębiorstw. W
1955
podpisany został traktat w sprawie odbudowy demokratycznej Austrii, gwarantujący jej niezależności i neutralność.
W wyborach parlamentarnych w 1966 ÖVP zdobyła po raz pierwszy ponad 50% mandatów poselskich i SPÖ przeszła do opozycji. Wkrótce potem, styczniu
1967
nowym przewodniczącym SPÖ został
Bruno Kreisky
. Jego charyzma pozwoliła SPÖ wygrać wybory w
1970
, a następnie zdobywać ponad 50% głosów w trzech kolejnych elekcjach – Kreisky stał na czele kolejnych rządów od 1970 do
1983
. W tym okresie SPÖ doprowadziło m.in. do wprowadzenia 40-tygodniowego tygodnia pracy. Niezdobycie 50% głosów w wyborach w 1983 spowodowało ustąpienie Kreisky'ego, choć socjaldemokraci utrzymali się przy władzy (byli najsilniejszym ugrupowaniem w austriackim parlamencie nieustająco aż do
2002
). Nowym przywódcą partii został
Fred Sinowatz
. Nowym wyzwaniem, jakie stanęło wówczas przed SPÖ była rosnąca pozycja nacjonalisty
Jörga Haidera
. Wzrost jego popularności spowodował powrót SPÖ za sprawą
Franza Vranitzky'ego
(lidera partii od
1988
) do wielkiej koalicji z ÖVP w latach
1986
-
2000
.
Od 1995
W
1995
kongres partii podjął decyzję o zmianie nazwy partii na Socjaldemokratyczną Partię Austrii (Sozialdemokratische Partei Österreichs), wyraźniej akcentując w ten sposób przemiany po upadku
żelaznej kurtyny
i poszanowanie demokracji. W tym okresie także kanclerz Vranitzky oficjalnie uznał winy Austriaków podczas drugiej wojnie światowej, a także podjął działania w celu przystąpienia Austrii do
Unii Europejskiej
– stało się to w 1995. W
1997
nowym kanclerzem i liderem partii został
Viktor Klima
.
Nowy szef partii musiał zmierzyć się z problemem krytyki austriackiego systemu wyborczego, który oskarżano o niesprawiedliwe forowanie dwóch najsilniejszych partii: SPÖ i ÖVP, w związku z czym rosło poparcie dla
Austriackiej Partii Wolnościowej (FPÖ)
Haidera. W wyniku wyborów w
1999
FPÖ zdobyło drugi wynik, a w następnym roku stworzyło prawicowy rząd wraz z ÖVP – SPÖ po raz pierwszy od 30 lat znalazło się w opozycji. Wywołało to duże zmiany wewnętrzne (zarówno personalne, jak i organizacyjne i finansowe). Porażka w wyborach w 2002 faktycznie oznaczała wzmocnienie pozycji partii (zdobyła więcej głosów i mandatów niż w 1999) i zepchnięcie na margines FPÖ, SPÖ wygrała też wybory w kilku austriackich landach (poza – tradycyjnie znajdującymi się pod jej wpływami –
Wiedniem
i
Burgenlandem
).
W wyborach
2006
SPÖ na powrót zdobyła najlepszy wynik i zdołała sformować – po raz kolejny – rząd wielkiej koalicji wraz z ÖVP. Podjęła też problem rozliczenia się z mrocznymi kartami historii związanymi ze współpracą niektórych działaczy socjaldemokratycznych z nazistami w latach 1938-1945. Koalicja rozpadła się w
2008
wskutek rozbieżności zdań jej członków w sprawie ratyfikacji
traktatu lizbońskiego
. Kolejne wybory (przedterminowe), do których SPÖ stanęła pod przewodnictwem nowego lidera
Wernera Faymanna
przyniosły zwycięstwo socjaldemokratów (mimo spadku poparcia dla partii), a Faymann został kanclerzem nowego rządu sformowanego w koalicji z ÖVP.
W
wyborach do Parlamentu Europejskiego w 2009 roku
SPÖ zdobyła 23,81% poparcia (4 mandaty) przegrywając z ÖVP (29,97% i 6 mandatów)[2].
Linki zewnętrzne
Przypisy