Stanisław II August Poniatowski Z Bożej łaski i woli narodu król Polski, wielki książę litewski, ruski, pruski, mazowiecki, żmudzki, kijowski, wołyński, podolski, podlaski, inflancki, smoleński, siewierski i czernihowski etc. etc. |
|
|
|
Król Polski
|
Okres panowania | od
1764
do
1795
|
Poprzednik |
August III Sas
|
Dane biograficzne |
Urodzony |
17 stycznia
1732
Wołczyn
|
Zmarł |
12 lutego
1798
Petersburg
|
Ojciec |
Stanisław Poniatowski
|
Matka |
Konstancja z Czartoryskich Poniatowska
|
|
Teksty na Wikiźródłach
|
|
Stanisław August Poniatowski (właściwie Stanisław Antoni Poniatowski) herbu
Ciołek
(ur.
17 stycznia
1732
w
Wołczynie
, zm.
12 lutego
1798
w
Petersburgu
) – ostatni władca
Rzeczypospolitej Obojga Narodów
,
król Polski
i
wielki książę litewski
w latach
1764
–
1795
, jako Stanisław II August; przedtem
stolnik wielki litewski
od
1755
,
starosta
przemyski
od
1753
. Od
1777
należał do
masonerii
.
Był synem
Stanisława Poniatowskiego
[1][2],
kasztelana
krakowskiego
, i
Konstancji z Czartoryskich
, bratem
podkomorzego nadwornego koronnego
Kazimierza
,
feldmarszałka
austriackiego
Andrzeja
,
prymasa
Michała Jerzego
,
Aleksandra
,
Franciszka
,
Ludwiki Marii
i
Izabelli
.
Młodość
Dzieciństwo spędził wraz z rodzicami w
Gdańsku
(do
1739
). Tam też pobierał nauki u wybitnego historyka
Gotfryda Lengnicha
, który był osobistym
preceptorem
młodych Poniatowskich. Po powrocie z Gdańska do Warszawy, kształcił się w kolegium
teatynów
. Później lekcji logiki udzielał mu przyszły
poseł
rosyjski w Rzeczypospolitej,
Herman Karl von Keyserling
. W czasie
wojny o sukcesję austriacką
w
1748
wziął udział w wyprawie
rosyjskiego korpusu interwencyjnego
nad
Ren
.
Starannie wykształcony, w młodości wiele podróżował po krajach Europy Zachodniej. Podczas pobytu w
Wielkiej Brytanii
zapoznał się z systemem rządów parlamentarnych. W
1752
został wybrany posłem na
Sejm
i mianowany pułkownikiem
regimentu łanowego
. W
1755
, dzięki staraniom
Familii
, przybył do Petersburga jako prywatny sekretarz brytyjskiego ambasadora,
Charlesa Hanbury Williamsa
, którego poznał wcześniej w Berlinie. W czerwcu
1755
został przedstawiony przez ambasadora Sophie Friederike Auguste księżnej von
Anhalt-Zerbst
, przyszłej cesarzowej Rosji
Katarzynie II
, zaś w grudniu tego samego roku nawiązał z nią niebezpieczny romans.
Williams
, chcąc ochronić swego sekretarza, odesłał go w sierpniu
1756
do Polski, skąd miał wrócić do Petersburga chroniony immunitetem dyplomatycznym jako reprezentant Saksonii[3]. W końcu
1756
rzeczywiście został posłem
saskim
w
Petersburgu
, gdzie kontynuował romans z przyszłą carycą, którego owocem była ich córka
Anna Piotrowna
.
5 października
1762
jako poseł na Sejm zaatakował w imieniu
Familii
Czartoryskich
mandat poselski hrabiego
Alojzego Fryderyka von Brühla
, który nie będąc szlachcicem polskim bezprawnie zasiadał w
izbie poselskiej
. Wywołało to ostrą reakcję jego ojca
Henryka von Brühla
, zaufanego ministra
Augusta III
, który wobec takiego obrotu rzeczy zmuszony został zerwać obrady sejmu.
Już
2 sierpnia
1762
Katarzyna II zapewniała Poniatowskiego, że wysyła do Polski hrabiego Keyserlinga, by uczynił Cię królem natychmiast po śmierci obecnego (Augusta III)[4].
Zamach stanu Czartoryskich i elekcja
W kraju dużą rolę odgrywały wówczas wielkie stronnictwa
magnackie
, a coraz więcej do powiedzenia miały mocarstwa ościenne:
Prusy
,
Austria
, a szczególnie
Rosja
, zainteresowane narzuceniem Rzeczypospolitej ograniczonych reform ustrojowych, podważających
demokrację szlachecką
.
Jeszcze za życia
Augusta III
, w
1763
, stronnictwo
Czartoryskich
(
Familia
) przygotowywało
zamach stanu
i wprowadzenie na tron polski przedstawiciela swojego obozu z pomocą
wojsk rosyjskich
.
11 kwietnia
1764
nastąpiło podpisanie porozumienie pomiędzy Rosją i Prusami odnośnie przeprowadzenia w Rzeczypospolitej elekcji wspólnego kandydata. Wybór padł na stolnika litewskiego Stanisława Antoniego Poniatowskiego, który jako były kochanek Katarzyny II i niepierwszoplanowa postać Familii, gwarantował uległość wobec Rosji. Jak pisała wówczas caryca: Jest rzeczą nieodzowną, abyśmy wprowadzili na tron Polski Piasta dla nas dogodnego, użytecznego dla naszych rzeczywistych interesów, jednym słowem człowieka, który by wyłącznie nam zawdzięczał swoje wyniesienie. W osobie hrabiego Poniatowskiego, stolnika litewskiego, znajdujemy wszystkie warunki niezbędne dla dogodzenia nam i skutkiem tego postanowiliśmy wynieść go na tron Polski.[5]
Na prośbę przywódców Familii
Andrzeja Zamoyskiego
i
Augusta Aleksandra Czartoryskiego
w granice Rzeczypospolitej wkroczyły wojska rosyjskie. Katarzyna II wydała specjalną deklarację, w której zaznaczyła, że działanie to ma na celu dbałość o wszystkie swobody Rzeczypospolitej.
7 maja
w
Warszawie
obrady rozpoczął
sejm konwokacyjny
, który działając pod
węzłem konfederacji
i wykorzystując absencję konserwatywnych posłów opozycji, przeprowadził ograniczone reformy ustrojowe.
7 września
1764
, przy nielicznym udziale szlachty i zdecydowanym poparciu wojsk rosyjskich (7 tysięcy), w wyniku de facto zamachu stanu został wybrany królem Polski. Jego elekcję podpisało jedynie 5320 osób[6], co było w tym wypadku liczbą niezwykle niską.
13 września
król zaprzysiągł
pacta conventa
.
25 listopada
1764
, w dniu imienin carycy,
arcybiskup gnieźnieński i prymas Polski
Władysław Łubieński
koronował go na króla Polski w
kolegiacie św. Jana w Warszawie
.
Pod koniec listopada na
sejmie koronacyjnym
poseł rosyjski
Nikołaj Repnin
zażądał od Rzeczypospolitej wprowadzenia równouprawnienia dla wyznawców
prawosławia
i
protestantyzmu
, jednak Stanisław August nie poparł otwarcie tych roszczeń. Starał się zachować neutralność, nie chcąc zrazić do siebie większości szlachty katolickiej.
Król Polski
Próba reform
Pragnąc wzmocnić system obronny państwa, król założył
15 marca
1765
Szkołę Rycerską
, która w swym założeniu miała być elitarną uczelnią wojskową, kształcącą przyszłe kadry dla armii Rzeczypospolitej. Sam został szefem Korpusu Kadetów tej placówki.
Stanisław August przeznaczył na ten cel 1,5 miliona zł z własnej kiesy, później na utrzymanie jej złożył 600 000 zł rocznie (200 000
złotych polskich
ze szkatuły królewskiej i 400 000 ze skarbu Rzeczypospolitej). Pozwoliło to na wychowanie w ciągu roku 200 kadetów. Oddał też na użytek Szkoły Rycerskiej swój
Pałac Kazimierzowski
w Warszawie.
W
1765
władca podjął próbę wzmocnienia miast, powołując we wszystkich województwach
Komisje Dobrego Porządku
. Zajęły się one uporządkowaniem praw własności na terenach miejskich, rewindykując bezprawnie zagarniętą własność magistratów. Zlikwidowały też wiele
jurydyk
magnackich, a poprzez usprawnienie zbierania podatków miejskich miasta zyskały nowe fundusze, przeznaczane teraz m.in. na wybrukowanie ulic.
Wypełniając artykuł 45 swoich zobowiązań podpisanych w pacta conventa, Stanisław August rozpoczął przeprowadzanie reformy monetarnej. Powołana przez króla komisja mennicza zajęła się projektem wprowadzenia nowych stóp monetarnych. Jeszcze w
1765
otwarto zamknięte w Rzeczypospolitej od trzech pokoleń mennice.
10 lutego
1766
podskarbi wielki koronny
Teodor Wessel
wydał uniwersał o monecie, mocą którego wprowadzał nową stopę złotego. Z
grzywny kolońskiej
miano odtąd wybijać 80 złotych, a złoty dzielił się na 4 grosze srebrne lub 30 miedzianych.
Talar
równy był 6 złotym, a
dukat
16,75 złotego. Z obiegu wycofano wszystkie monety obce, a także tzw. efraimiki – bite stemplami Augusta III w
Saksonii
przez okupacyjne wojska pruskie.
W marcu
1765
król wraz z
Ignacym Krasickim
i
Franciszkiem Bohomolcem
założył tygodnik
Monitor
. Artykuły w nim zamieszczone traktowały m.in. o potrzebie poprawy doli chłopskiej i tolerancji religijnej.
Traktat wieczystej przyjaźni pomiędzy Rosją a Rzecząpospolitą
Protektorat rosyjski
Projekt równouprawnienia innowierców był na tyle rewolucyjnym zerwaniem z tradycją ustrojową Rzeczypospolitej, że na
sejmie Czaplica
przestał go popierać nawet obóz Familii Czartoryskich. Odtąd osamotniony Stanisław August mógł liczyć jedynie na wsparcie rosyjskie.
Dla poparcia równouprawnienia innowierców, zwanych również dysydentami (co zresztą było tylko pretekstem dla nietolerancyjnej prawosławnej Katarzyny II), wkroczył czterdziestotysięczny korpus wojsk rosyjskich. Pod jego ochroną Nikołaj Repnin zawiązał
20 marca
1767
dwie konfederacje innowiercze:
konfederację słucką
dla Litwy i
konfederację toruńską
dla Korony. Poseł rosyjski powołał też do życia w czerwcu w
Radomiu
ogólnokrajową
konfederację radomską
w obronie zagrożonego katolicyzmu oraz szlacheckich wolności[7], przeciwko "Ciołkowi", jak zwali króla jego przeciwnicy. Wsparły ją wydatnie Prusy, pragnące umniejszenia wpływów i siły Rosji.
Repnin wykorzystał niezadowolenie konserwatywnej szlachty
katolickiej
, umiejętnie kierując jego ostrze przeciwko osobie króla, dodatkowo tym samym szachując Poniatowskiego i zmuszając do wypełnienia woli Katarzyny II.
Zawiązany pod
węzłem konfederacji
radomskiej tzw.
Sejm Repninowski
w
Warszawie
zajął się rewizją reform przeprowadzonych przez
sejm konwokacyjny
w 1764. Kością niezgody pozostała nadal sprawa równouprawnienia innowierców, popierana przez Poniatowskiego.
Repnin postanowił
sterroryzować
posłów, porywając
14 października
przywódców konfederacji radomskiej:
biskupa krakowskiego
Kajetana Sołtyka
,
biskupa kijowskiego
Józefa Andrzeja Załuskiego
,
hetmana polnego koronnego
Wacława Rzewuskiego
i jego syna
Seweryna
. Rola Stanisława Augusta w tych wydarzeniach do dzisiaj pozostaje niejasna. Współcześni oskarżali go, że sam doniósł Repninowi o przygotowaniach czynionych przez spiskowców[8]. Porwanie to wywarło spodziewany skutek na posłach.
24 lutego
1768
Rzeczpospolita podpisała z Rosją
Traktat wieczystej przyjaźni
, mocą którego stawała się
protektoratem
rosyjskim. Katarzyna II gwarantowała ze swojej strony nienaruszalność granic i ustroju wewnętrznego tego państwa.
26 lutego
uchwalono
prawa kardynalne
(m.in. liberum veto,
wolną elekcję
, prawo wypowiadania posłuszeństwa królowi, wyłączne prawo szlachty do sprawowania urzędów, całkowitą władzę szlachty nad chłopami) wraz z nienaruszalnym prawem równouprawnienia dysydentów. Uchwała przyczyniła się do utrwalenia starego porządku ustrojowego (z wyjątkiem stosunku do innowierców), którego gwarantem stała się Rosja. Skomplikowało to znacznie szansę szerszych reform ustroju[7].
Porwanie Stanisława Augusta
Rzeczpospolita w
1772
roku
Konfederacja barska
Część szlachty, przeciwna faktycznemu uzależnieniu od Rosji, zorganizowała 29 lutego
1768
konfederację barską
, która wszczęła wojnę przeciwko Rosji w obronie niepodległości Rzeczypospolitej i wiary katolickiej.
24 marca
1768
na Radzie
Senatu
, nawet wbrew większości senatorów gotów był podpisać uchwałę o wezwaniu
wojsk rosyjskich
w celu stłumienia konfederacji barskiej, aby tym okazać swą gorliwość i niewzruszoną wierność ku Rosji[9].
13 października
1770
w
Preszowie
Generalność
konfederacji barskiej
wydała
akt detronizacji Stanisława Augusta Poniatowskiego
i ogłosiła
bezkrólewie
.
3 listopada
1771
w Warszawie król w niejasnych do dziś okolicznościach został porwany, lecz następnego dnia odzyskał wolność. Propaganda królewska starała się to przypisać konfederatom (
Pułaskiemu
i
Krasińskiemu
).
I rozbiór Polski
Konfederacja barska upadła po czterech latach walk i nastąpił wtedy
I rozbiór Rzeczypospolitej
(
1772
), w którym ok. 1/4 terytorium Rzeczypospolitej ze
Lwowem
,
Pomorzem Gdańskim
i
Inflantami Polskimi
zostało zagarnięte przez Prusy, Austrię i Rosję.
Cesję
terytorium zatwierdził
Sejm Rozbiorowy 1773-1775
, zwołany w kwietniu
1773
w Warszawie. Powołano na nim
Radę Nieustającą
przy królu – pierwowzór gabinetu ministrów. W wyniku zatwierdzenia traktatu rozbiorowego, król uzyskał spłatę swoich długów, których wysokość w znacznej mierze podał fikcyjną. Pieniądze te zostały wypłacone podstawionym przez niego fikcyjnym wierzycielom, którzy w dużej mierze byli jego zausznikami. Uzyskał także wysoką indemnizację za wyrzeczenie się prawa dystrybucji
starostw
[10]. W czasie przeprowadzania rozbioru Stanisław August wziął z kasy wspólnej dworów Rosji, Austrii i Prus, utworzonej na przekupienie posłów
sejmu delegacyjnego
sumę 6000
dukatów
.[11]
System rządów królewsko-ambasadorskich 1775-1788
Po narzuceniu Rzeczypospolitej gwarancji ustrojowych w
1775
roku, ambasador rosyjski
Otto Magnus von Stackelberg
stał się faktycznym współrządcą państwa. Wszystkie decyzje monarchy były uprzednio z nim konsultowane i przez niego zatwierdzane. Dyplomata rosyjski miał przemożny wpływ na rozdawanie urzędów, od jego decyzji zależało m.in. nadanie orderów
Orła Białego
i
Świętego Stanisława
[12].
Finanse i gospodarka
W
1766
otwarto w Warszawie mennicę państwową. Reformy monetarne przeprowadzono jeszcze dwukrotnie w
1788
i
1794
. Wprowadzono wówczas urzędowe miary i wagi. W
1766
zlikwidowano cła wewnętrzne, w
1775
wprowadzono jednolite
cło generalne
. Wybudowano wiele
manufaktur
włókienniczych, sukienniczych, skórzanych, hut szkła, garbarni, młynów, browarów, cegielni, fabryk powozów, mebli, fajansów, broni. W
1783
Prot Potocki
założył
Kompanię Handlu Czarnomorskiego
, która wobec blokady pruskiej zajęła się eksportem polskich towarów przez
Morze Czarne
. Powstała wówczas także rządowa kompania manufaktur wełnianych. W
1787
brat króla, prymas
Michał Poniatowski
, założył Fabrykę Krajową Płócienną. Największymi inwestycjami były budowy
Kanału Ogińskiego
, łączącego rzeki
Dniepr
i
Niemen
oraz
Kanału Królewskiego
, łączącego
Prypeć
z
Bugiem
. Nastąpiło też szybkie uprzemysłowienie okolic
Grodna
przez podskarbiego litewskiego
Tyzenhauza
. Warszawa wzbogaciła się o zbudowany w stylu klasycystycznym
Pałac Łazienkowski
,
Oś Stanisławowską
,
Królikarnię
, przebudowany został
Zamek Królewski
. Powstały pałace w
Szczekocinach
,
Natolinie
. Niektórzy magnaci dobrowolnie likwidowali
pańszczyznę
, zamieniając ją na
oczynszowanie
(
Andrzej Zamoyski
).
Konstelacja Ciołek Poniatowskiego
Nauka i oświata
W
1765
król założył pierwszą polską uczelnię świecką,
Szkołę Rycerską
, kształcącą przyszłe kadry dla armii Rzeczypospolitej. W
1766
z jego inicjatywy powstała
Szkoła Języków Orientalnych
w
Stambule
, kształcąca kadry polskiej dyplomacji[13]. W
1773
powstała
Komisja Edukacji Narodowej
– pierwsza na świecie centralna instytucja zajmująca się edukacją, która przejęła kadrę i budynki skasowanych szkół
jezuickich
. W 1775 roku powstało zaś
Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych
, zajmujące się opracowywaniem podręczników. W
1777
polski astronom
Marcin Poczobutt-Odlanicki
dla uczczenia króla nazwał nowoodkryty
gwiazdozbiór
Ciołkiem Poniatowskiego
.
Kultura i sztuka
W nauce i kulturze rozkwitała epoka
Oświecenia
. Król był wielkim mecenasem nauki, sztuki i literatury, organizował
obiady czwartkowe
, na które zapraszał uczonych, pisarzy, poetów. Nad królewskimi zbiorami sztuki pieczę sprawował malarz
Marcello Bacciarelli
. Częstymi gośćmi króla byli: poeta i historyk
Adam Naruszewicz
, poeta
Stanisław Trembecki
, satyryk i komediopisarz
Franciszek Zabłocki
, twórca teatru narodowego
Wojciech Bogusławski
i inni. Do najwybitniejszych przedstawicieli epoki oświecenia należeli: biskup
Ignacy Krasicki
, ksiądz
Stanisław Staszic
,
Hugo Kołłątaj
,
Stanisław Konarski
.
Działalność masońska
Już od września
1768
brał udział w posiedzeniach
loży
Cnotliwy Sarmata
.
24 czerwca
1770
złożył 2000 złp na uroczystość oficjalnego otwarcia siedziby tej loży (
instalacji
) w
jurydyce
Bielino
. Dopiero jednak w
1777
został formalnie przyjęty do
masonerii
rytu
Ścisłej Obserwy w loży
Karola pod Trzema Hełmami
[14]. Uzyskał od razu wszystkie stopnie wtajemniczenia z najwyższym, ósmym włącznie, za co zapłacił 66 i pół talara w złocie[15]. Przyjął imię zakonne Salsinatus (
anagram
od Stanislaus) Eques a Corona vindicata. Jego akces do masonerii był zachowywany w ścisłej tajemnicy, wiedziało o nim w Rzeczypospolitej jedynie kilku wolnomularzy siódmego i ósmego stopnia. Król podpisał m.in. zobowiązanie do posłuszeństwa zwierzchnikowi Ścisłej Obserwy, księciu
Ferdynandowi Brunszwickiemu
[16]. Władca brał także aktywny udział w pracach warszawskiego kółka
Różokrzyżowców
[17].
8 maja
1788
loża
Katarzyny pod Gwiazdą Północną
na jego cześć zmieniła nazwę na
Stanisława Augusta pod Gwiazdą Północną
[18].
Zjazd kaniowski
W
1780
wojska rosyjskie opuściły terytorium Rzeczypospolitej, został jedynie ambasador
Otto Magnus von Stackelberg
. Magnateria pozostawała nadal w ostrej opozycji do króla. Król wysłał do Katarzyny II opracowany przez siebie projekt przymierza polsko-rosyjskiego, ujęty w formę tzw. Souhaits du Roi (Życzeń króla). Zakładał on wspólne wystąpienie Rzeczypospolitej i Rosji przeciwko Turcji. Rekompensatą dla RP za udział w wojnie miały być nabytki terytorialne w postaci
Besarabii
i jakiegoś portu nad
Morzem Czarnym
. W celu podjęcia bezpośrednich negocjacji król rozpoczął starania o spotkanie z Katarzyną. Niebawem nadarzyła się okazja, gdy cesarzowa udała się na spotkanie z
cesarzem
Józefem II
w
Chersoniu
. Po drodze zatrzymała się na
Ukrainie
. Upokorzony władca musiał jednak czekać na krótkie spotkanie z cesarzową Rosji aż 7 tygodni, gdy ta w międzyczasie konferowała w
Kijowie
z przywódcami malkontentów magnackich, którym przewodził
Stanisław Szczęsny Potocki
. W czasie spotkania z carycą Katarzyną II
6 maja
1787
w
Kaniowie
na galerze zacumowanej na
Dnieprze
król zaproponował ścisły sojusz obu państw w wojnie z Turcją. Miało w niej wziąć udział 45 tys. wojska Rzeczypospolitej, dozbrojonego przez Rosję. Katarzyna zgodziła się częściowo. Po pewnym czasie powstał dwunastotysięczny korpus polsko-litewski pod wodzą
hetmana wielkiego koronnego
Franciszka Ksawerego Branickiego
.
Sejm Czteroletni i Konstytucja 3 maja
6 października
1788
zwołany został za zgodą Rosji w Warszawie sejm, zwany później
Sejmem Wielkim
. Rozpoczął on gruntowne dzieło reformy ustroju. Król opracował wstępny projekt sojuszu polsko-rosyjskiego na życzenie Stackelberga, licząc, że dzięki wspólnemu z Rosją wystąpieniu przeciwko Turcji uzyska od Katarzyny II margines swobody w decydowaniu o sprawach wewnętrznych Rzeczypospolitej. Rosji nie zależało jednak na drażnieniu Prus w chwili, gdy prowadziła wojny z
Turcją
i
Szwecją
, niewątpliwie sprzeczne z interesami imperium rosyjskiego było też uaktywnienie Rzeczypospolitej na arenie międzynarodowej. Już
28 września
1788
ambasador rosyjski zawiadomił Stanisława Augusta, że projekt przymierza polsko-rosyjskiego jest w obecnej sytuacji nierealny.
13 października
odczytano na posiedzeniu sejmu deklarację posła pruskiego
Ludwiga Heinricha Buchholtza
, w której przestrzegał on zgromadzonych przed wiązaniem się sojuszem wojskowym z Rosją przeciwko Turcji, ofiarując w zamian przymierze polsko-pruskie, gwarantujące całość i niepodległość Rzeczypospolitej, wyrażając formalną zgodę na reformy wewnętrzne kraju.
Wobec ostrego sprzeciwu posłów, król zmuszony był wycofać swój projekt sojuszu z laski marszałkowskiej.
Posłowie
Stronnictwa Patriotycznego
, wspierani przez dyplomację pruską, rozpoczęli likwidację instrumentów panowania rosyjskiego nad Rzecząpospolitą.
19 stycznia
1789
sejm zniósł
Radę Nieustającą
. Stanisław August Poniatowski stracił tym samym realny wpływ na władzę wykonawczą w Rzeczypospolitej, jaką sprawował w porozumieniu z ambasadorem rosyjskim za pośrednictwem tego organu. Król próbował jeszcze ratować resztki wpływów rosyjskich, proponując Rosji i Austrii zawarcie przymierza wojskowego. Katarzyna II nie była jeszcze zainteresowana wojną z Prusami, a Austria chciała przez zawarcie takiego sojuszu zabezpieczyć jedynie posiadanie
Galicji
.
W marcu
1790
podpisano
przymierze polsko-pruskie
wymierzone w Rosję. Rezultatem tego było zbliżenie króla z obozem Stronnictwa Patriotycznego i podjęcie wspólnych prac nad ustawą zasadniczą.
W dniu
3 maja
1791
sejm uchwalił nową konstytucję państwową. Przeciwko zamierzonej w konstytucji reformie państwa
14 maja
1792
zawiązana została przez nieliczną grupę magnatów koronnych i litewskich
konfederacja targowicka
, która wezwała do obalenia monarchicznego ustroju Rzeczypospolitej, wprowadzonego postanowieniami konstytucji 3 maja. Konfederaci zwrócili się o pomoc wojskową do Katarzyny II, która traktując nadal państwo polskie jako protektorat rosyjski, zdecydowała
18 maja
o wkroczeniu wojsk rosyjskich w granice Rzeczypospolitej bez wypowiedzenia wojny. Stanisław August był głównym autorem tekstu
Konstytucji 3 maja
.
Wojna polsko-rosyjska 1792
Rozpoczęła się
wojna polsko-rosyjska 1792
, która trwała od maja do prawie końca lipca. Król Stanisław August Poniatowski został Wielkim Mistrzem ustanowionego przez siebie
Orderu Virtuti Militari
i z mocy prawa kawalerem Krzyża Wielkiego tego orderu[19]. Wojska koronne i litewskie, zmagając się z ogromną przewagą przeciwnika, odniosły kilka sukcesów, zwłaszcza na froncie ukraińskim, gdzie dowodził bratanek królewski
ks. Józef Poniatowski
, ale wszystkie szanse kampanii obronnej zostały zaprzepaszczone przedwczesną kapitulacją króla (który był jednocześnie wodzem naczelnym) i jego przystąpieniem do konfederacji
23 lipca
1792
.
Decyzję swoją Stanisław August przedstawił na posiedzeniu
Straży Praw
, co spotkało się z akceptacją siedmiu i sprzeciwem pięciu ministrów. W korespondencji prywatnej z Katarzyną II władca miał na uwadze, że dalsze kontynuowanie oporu zbrojnego może spowodować zażądanie przez carycę spłaty długów prywatnych króla w wysokości ok. 30 mln złp, wpłacone przez imperatorową do prywatnej szkatuły monarchy. Pozbawiony pomocy zbrojnej swojego pruskiego alianta, król zwrócił się listownie do Katarzyny II, proponując jej wieczyste przymierze i ewentualną swą abdykację na rzecz wnuka carycy,
Konstantego
. W odpowiedzi cesarzowa podtrzymała swe poparcie dla konfederatów targowickich i zażądała przystąpienia króla do konfederacji.
24 lipca
władca złożył na ręce posła rosyjskiego
Jakowa Bułhakowa
żądany akces do konfederacji targowickiej.
Decyzja monarchy spotkała się ze sprzeciwem i wzburzyła mieszkańców
Warszawy
.
24
i
25 lipca
w
Ogrodzie Saskim
miały miejsce manifestacje patriotycznego mieszczaństwa i szlachty, na których wznoszono okrzyki Konstytucja nawet bez króla!
25 lipca
marszałkowie sejmu
Stanisław Małachowski
i
Kazimierz Nestor Sapieha
złożyli do akt ziemskich na
Zamku Królewskim w Warszawie
uroczyste protesty przeciwko uznaniu przez króla konfederacji targowickiej za legalną władzę Rzeczypospolitej.
W tym samym czasie król nawiązał korespondencję z generałami rosyjskimi
Michaiłem Kachowskim
i
Michaiłem Kreczetnikowem
, prosząc ich usilnie o jak najszybsze zajęcie Warszawy. Obawiając się oporu garnizonu warszawskiego przeciwko wkraczającym wojskom rosyjskim i oddziałom targowiczan,
1 sierpnia
król rozkazał
Eustachemu Sanguszce
zamknięcie broni ciężkiej w
Arsenale Warszawskim
.
Konfederaci targowiccy zajęli wówczas wszystkie województwa Rzeczypospolitej. Prusacy łamiąc przymierze wkroczyli do
Wielkopolski
w styczniu
1793
.
Marcello Bacciarelli
Portret Stanisława Augusta z klepsydrą
1793
II rozbiór Polski
Jeszcze przed II rozbiorem cała Rzeczpospolita była okupowana:
Wielkopolska
została zajęta przez Prusy, Warszawa przez Rosję. Okupacja wojskowa obcych mocarstw i rządy targowiczan (głównie przedstawiciele
stronnictwa hetmańskiego
na
Sejmie Wielkim
) były bardzo uciążliwe, toteż wśród ludności szybko narastało niezadowolenie i bunt. Zawiązywały się spiski przeciwko okupantom.
23 stycznia
1793
roku podpisany został w Petersburgu przez Prusy i Rosję
II rozbiór Rzeczypospolitej
. Austria nie brała udziału w II rozbiorze Polski, gdyż była zajęta wojną ze swymi sąsiadami (szczególnie ogarniętą rewolucją Francją). Prusy chciały wynagrodzić sobie straty poniesione w walkach z Francją, natomiast Rosja w walkach z Turcją. W czerwcu 1793 roku został zwołany ostatni
sejm w Grodnie
[20]. Postanowienia weszły w życie, gdyż protestacyjne milczenie posłów uznano za zgodę na rozbiór. W celu sprawnego przeprowadzenia traktatów podziałowych,
15 września
1793
z inicjatywy
posła rosyjskiego
Jakoba Sieversa
zawiązano
konfederację grodzieńską
przy majestacie Stanisława Augusta[21].
7 stycznia
1794
pod presją Katarzyny II król wydał
uniwersał
, w którym wprowadził zakaz noszenia odznak
Orderu Virtuti Militari
, nakazując posiadaczom ich zwrot wraz z dyplomami do Rady Nieustającej. Jednocześnie zapowiedział wysłanie do carycy poselstwa z wyrazami najgłębszego żalu, iż mogło przystąpić choć na moment najnieszczęśliwsze Polski posądzenie o sentymentach żadnej odmianie niepodległych, którym towarzyszy najdokładniejsza ufność w spaniałości i opiece Wielkiej Katarzyny[22].
Insurekcja kościuszkowska 1794
W marcu
1794
wybuchło
powstanie narodowe
przeciwko Rosji i Prusom, kierowane przez gen.
Tadeusza Kościuszkę
, który w latach
1775
–
1783
był uczestnikiem wojny o niepodległość
Stanów Zjednoczonych
, a w
1792
dowodził w
bitwie pod Dubienką
.
2 kwietnia
król podpisał uniwersał przeciwko powstaniu, przygotowany przez Departament Sprawiedliwości Rady Nieustającej[23]. Po
insurekcji warszawskiej
, gdy zdobyto ambasadę rosyjską w Warszawie i przejęto dokumenty świadczące o pobieraniu przez otoczenie Stanisława Augusta stałej pensji rosyjskiej – król stał się faktycznie zakładnikiem powstańców i zamknął się w
zamku
.
8 maja
1794
król udał się na
Pragę
, by obejrzeć roboty fortyfikacyjne. W tym samym czasie rozpuszczono w Warszawie pogłoskę, że król ucieka ze stolicy oraz o nadciąganiu wojsk rosyjskich i pruskich pod miasto. Tłum opanował
Arsenał
i zdobył broń. Obawiano się, że Stanisław August wzorem
Ludwika XVI
przygotowuje ucieczkę do wroga. Ostrzeżony władca powrócił do zamku, jednak przed wejściem spotkał się ze wzburzeniem tłumu. Wśród okrzyków Niech żyje król, ale niech nie ucieka! i Niech ginie zdrajca! ktoś wystrzelił niecelnie do monarchy. W ostatniej chwili Onufry Kicki podbił strzelbę. Od tej pory przydzielono władcy asystę składającą się z mieszczan. Pod presją ulicy zdarzenie to przyspieszyło osądzenie targowiczan i ich egzekucję
9 maja
[24].
III rozbiór Polski
Po upadku powstania, nastąpił w
1795
III rozbiór Rzeczypospolitej
przez Rosję, Austrię i Prusy. I Rzeczpospolita przestała istnieć jako państwo. Król Stanisław August Poniatowski opuścił wtedy Warszawę i udał się w asyście 120 dragonów rosyjskich do Grodna pod opiekę i nadzór namiestnika rosyjskiego, po czym
abdykował
na rzecz Rosji[25]
25 listopada
1795
(w dniu imienin Katarzyny II) i w 31 rocznicę swojej koronacji. Otrzymywał od carycy stałą pensję.
15 stycznia
1797
mocarstwa rozbiorowe zawarły konwencję, w myśl której Rosja i Austria przejęły po 2/5 a Prusy 1/5 długu króla w wysokości 40 milionów
złotych polskich
[26]. Po jej śmierci mógł zamieszkać w
Petersburgu
. Zmarł tam
12 lutego
1798
nagłą śmiercią po wypiciu zawartości filiżanki. W chwili śmierci był bardzo zadłużony. Został pochowany w
Kościele św. Katarzyny
Petersburgu, gdzie jego sarkofag znajdował się do czasu zamknięcia świątyni w
1938
. Wówczas przekazany został przez władze sowieckie Polsce i pochowany w tajemnicy w lipcu tego samego roku w krypcie kaplicy Św.Trójcy w rodzinnym
Wołczynie
. Miejsce to, znajdujące się obecnie na terytorium
Białorusi
, wybrano ze względu na fakt, że tam właśnie przyszły monarcha został ochrzczony. Fakt złożenia sarkofagu w wołczyńskiej kaplicy został wkrótce upubliczniony, gdyż o przekazaniu ciała stronie polskiej oficjalnie poinformowały władze sowieckie. Wkrótce, we wrześniu
1939
po wkroczeniu do miasteczka
Armii Czerwonej
grobowiec został splądrowany a sarkofag zniszczony. W takim pogarszającym się ciągle stanie pozostawał do
1987
, kiedy to miejscowi konserwatorzy dokonali uporządkowania ruin. W
1988
domniemane fragmenty szczątków Stanisława Augusta zebrane w kaplicy władze sowieckie po raz kolejny przekazały do Polski, gdzie umieszczono je na Zamku Królewskim w Warszawie.
Ostatni jego symboliczny pogrzeb nastąpił
14 lutego
1995
w
archikatedrze św. Jana
w
Warszawie
.
Próba oceny
Popiersie Stanisława Augusta Poniatowskiego przed muzeum w
Kozienicach
, odsłonięte w
2005
Grobowiec Stanisława Augusta Poniatowskiego w podziemiach katedry warszawskiej
Stanisław August Poniatowski jest postacią bardzo kontrowersyjną. Niektórzy historycy twierdzą, że mógł zatrzymać upadek państwa polskiego, co wymagało jednak silnego charakteru i dużej determinacji, których to cech niewątpliwe mu brakowało. W tym zakresie był władcą bardzo nieudolnym, całkowicie uzależnionym od woli carycy Katarzyny II. Jego przeciwnicy zwracają także uwagę, że sam doprowadził do interwencji wojsk rosyjskich przeciwko konfederacji barskiej, przedwcześnie skapitulował w czasie wojny polsko-rosyjskiej 1792, przystąpił do Targowicy i dobrowolnie abdykował na rzecz głównego rozbiorcy (w zamian za obietnicę spłacenia swoich czterdziestomilionowych długów). Na niekorzyść władcy przemawia też brak realizmu politycznego – Stanisław August do końca swojego panowania łudził się, że ma realny wpływ na bieg spraw państwowych.
Niepodważalne są jego zasługi w zakresie edukacji oraz
mecenat
nad sztuką (zdaniem niektórych historyków jego wkład w polską kulturę i naukę stał się podstawą obrony wartości narodowych w czasie zaborów[27]), jednak nie da się ukryć, że przez swoją słabość doprowadził w
1768
do utraty przez Rzeczpospolitą suwerenności, gdy stała się ona
de iure
protektoratem rosyjskim, a król stał się tylko marionetką w rękach wszechwładnych ambasadorów cesarzowej
Katarzyny II
. Miał światły umysł, trudno zarzucić mu brak chęci do reform państwa, nie miał jednak siły charakteru na miarę tego zadania. Współcześni mówili o królu Stanisławie – król Staś, co było w równej mierze określeniem pieszczotliwym, jak i lekceważącym. Jak podaje Marian Brandys w "Strażniku królewskiego grobu", w latach międzywojennych na określenie kogoś, kto się "zeszmacił" politycznie, mówiło się, że się "zestanisławoauguścił".
Małżeństwo i potomstwo
W
1784
roku Stanisław August Poniatowski zawarł
morganatyczne
małżeństwo z Elżbietą z Szydłowskich Grabowską. Synami naturalnymi Stanisława Augusta ze związku z Elżbietą byli:
Stanisław Grabowski
[28], urodzony
29 października
1780
roku, który otrzymał tytuł hrabiowski w
1836
roku,
Michał Grabowski
[29], urodzony w
1773
, późniejszy generał wojsk polskich
Księstwa Warszawskiego
oraz Kazimierz, marszałek
wołkowyski
. Ze związku z nią miał także dwie córki:
Aleksandrę
i
Izabelę
.
Genealogia
Zobacz też
Przypisy
- ↑ Według niechętnej mu, lecz niepozbawionej podstaw opinii współczesnych, jego ojciec Stanisław miał być w rzeczywistości nieślubnym synem
hetmana wielkiego litewskiego
Kazimierza Jana Sapiehy
i pewnej
Żydówki
, a adoptował go
Franciszek Poniatowski
, żonaty z
Heleną Niewiarowską
.
- ↑
Jerzy Łojek
Dzieje zdrajcy,
Katowice
1988
s. 189.
- ↑ Tony Brenton.
The Ambassador, the Grand Duke, his Wife and her Lover
. „History Today”. 58 (9), ss. 14-19 (September 2008).
ISSN
00182753
(
ang.
).
- ↑ Simon Sebag Montefiore, Potiomkin. Książę książąt,
Warszawa
2006
, , s. 66.
- ↑ Saturnin Sobol, Tajemnice polskich rodów arystokratycznych
Poznań
2004
s.134.
- ↑ Jerzy Dunin-Borkowski i Mieczysław Dunin-Wąsowicz, Elektorowie królów Władysława IV., Michała Korybuta, Stanisława Leszczyńskiego i spis stronników Augusta III. Lwów 1910, s. VI.
- ↑ 7,0 7,1 Mariusz Trąba, Lech Bielski: Poczet królów i książąt polskich. Bielsko-Biała: PPU "Park" Sp. z o.o. 2003. str.577
- ↑ Adam Moszczeński Pamiętnik do historyi polskiej w ostatnich latach panowania Augusta III i pierwszych Stanisława Poniatowskiego
Warszawa
,
Kraków
1905
- ↑
Władysław Konopczyński
, Konfederacja barska, t. I,
Warszawa
1991
, s. 46.
- ↑
Szymon Askenazy
, Korespondent Stanisława Augusta, w: Wczasy historyczne,
Warszawa
1902
, s. 18.
- ↑
Tadeusz Korzon
, Wewnętrzne dzieje Polski za Stanisława Augusta,
1897
, t. III, s. 61-62..
- ↑
Jerzy Łojek
, Stanisław August z dzisiejszej perspektywy, w: Tenże, Wokół sporów i polemik,
Lublin
1991
, s. 181; Ostatnie lata panowania Stanisława Augusta, wydał
Walerian Kalinka
,
Poznań
1868
, s. CXCVI-CXCVII.
- ↑
Antoni Trębicki
Opisanie Sejmu ekstraordynaryjnego podziałowego roku 1793 w Grodnie. O rewolucji roku 1794, opracował i wstępem poprzedził Jerzy Kowecki,
Warszawa
1967
, s. 514–515.
- ↑ Stanisław Małachowski-Łempicki, Wykaz polskich lóż wolnomularskich oraz ich członków w latach 1738–1821 poprzedzony zarysem historji wolnomularstwa polskiego i ustroju Wielkiego Wschodu Narodowego Polskiego,
Kraków
1929
, s. 42
- ↑
Walerian Kalinka
Ostatnie lata panowania Stanisława Augusta: dokumenta do drugiego i trzeciego podziału.
Poznań
1868
t. I s. LXI
- ↑
Ludwik Hass
Wolnomularstwo w Europie środkowo-wschodniej w XVIII i XIX wieku s. 130–131
- ↑ Ibidem s. 136
- ↑ Stanisław Małachowski-Łempicki, Wykaz polskich lóż wolnomularskich oraz ich członków w latach 1738–1821 poprzedzony zarysem historji wolnomularstwa polskiego i ustroju Wielkiego Wschodu Narodowego Polskiego,
Kraków
1929
, s. 52-53.
- ↑ Krzysztof Filipow, Order Virtuti Militari 1792-1945, s. 7-18.
- ↑ Łukasz Kądziela, Między zdrada a służbą Rzeczypospolitej, Fryderyk Moszyński w latach 1792–1793,
Warszawa
1993
, s. 142.
- ↑ Łukasz Kądziela, Między zdrada a służbą Rzeczypospolitej, Fryderyk Moszyński w latach 1792–1793,
Warszawa
1993
, s. 204–216.
- ↑ Zbigniew Góralski, Stanisław August w insurekcji kościuszkowskiej,
Warszawa
1988
, s. 21-22.
- ↑ Zbigniew Góralski, op. cit., s.43.
- ↑ Zbigniew Góralski, op. cit., s. 97-101; Władysław Zajewski, Józef Wybicki,
Warszawa
1983
, s. 129–131.
- ↑
ROZBIORY POLSKI
- ↑ Tadeusz Korzon, op. cit., s. 98.
- ↑ Mariusz Trąba, Lech Bielski: Poczet królów i książąt polskich. Bielsko-Biała: PPU "Park" Sp. z o.o. 2003. str.582
- ↑ R. T. Prinke, Poradnik genealoga-amatora, Warszawa 1992, s. 60-61 (tablica 14: Rodowód potomków króla Stanisława Augusta Poniatowskiego), Encyklopedyczny słownik sławnych Polaków pod red. Jerzego Borowca, Warszawa 1996, s. 106.
- ↑
Adam Skałkowski
Michał Grabowski w:
PSB
t. VIII s. 503
Bibliografia
-
Joachim Lelewel
, Panowanie króla polskiego Stanisława Augusta Poniatowskiego, Warszawa 1831
-
Oswald Pietruski, Elektorów poczet, którzy niegdyś głosowali na elektorów Jana Kazimierza roku 1648, Jana III. roku 1674, Augusta II. roku 1697, i Stanisława Augusta roku 1764, najjaśniejszych Królów Polskich, Wielkich Książąt Litewskich, i.t.d., Lwów 1845
- Zofia Zielińska: Ostatnie lata Pierwszej Rzeczypospolitej. Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1986, seria: Dzieje narodu i państwa polskiego. .
-
Stanisław Mackiewicz
: Stanisław August. Kraków: Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych Universitas, 2009. .
Linki zewnętrzne