Wojny markomańskie
166
-
182
Wojny Rzymian z Germanami
|
Pomnik Marka Aureliusza w Rzymie |
Data |
166
-
182
n.e. |
Miejsce | Germania, Panonnia, Dacja |
Wynik | zwycięstwo Rzymian |
Terytorium |
Germania
|
Strony konfliktu | Rzymianie | Markomanowie, Kwadowie, Naryskowie Jazygowie | Dowódcy | Marek Aureliusz | Ballomar, Areogesus, Zantikus | Siły | 15-18 legionów | nieznane | Straty | nieznane | wysokie |
|
Wojny markomańskie – seria konfliktów zbrojnych pomiędzy
Cesarstwem rzymskim
a plemionami
germańskimi
w strefie
limes
środkowo-
dunajskiego
w latach
166
-
182
.
Przebieg konfliktu:
Przyczyny wybuchu konfliktu
W I w. n.e. w strefie limes
reńskiego
oraz górno- i środkowodunajskiego rozwijał się system państw klientalnych (uzależnionych od Rzymu politycznie lub gospodarczo): najważniejszym z nich było
markomańskie
państwo
Marboda
, państwo
Kwadów
(na wsch. i pd.-wsch. od Markomanów), na zach. od Markomanów znajdowali się
Hermundurowie
, także silnie uzależnieni od państwa rzymskiego.
- Działania w roku 170 n.e.
Rzymianie wybierali wodzów/królów danych plemion, uzależnili je również gospodarczo – przejęcie kontroli nad podstawowymi szlakami i miejscami handlowymi (targowymi) w strefie przylimesowej. Podobna sytuacja na limesie reńskim – pokojowe podporządkowanie sobie plemion, np.
Chaukowie
,
Chattowie
i
Batawowie
dostarczali posiłków wojskowych (tak jak Markomanowie i Kwadowie).
II w. n.e. – system państw buforowych (oddzielenie od plemion z głębi Barbaricum): – plemiona
sarmackich
Jazygów
(dorzecze
Cisy
,
Panonia
i
Dacja
) – plemię
Roksolanów
(na pn. od granic
Mezji
– Niz. Wołoska) Rzym, poprzez wzbogacanie tych plemion, np. Markomanów i Kwadów, wzmacniał ich pozycję w świecie barbarzyńskim w I i w I poł. II w. Polityka ta okazała się jednak dla niego zgubna w II poł. II w. za
Antonina Piusa
i jego następcy,
Marka Aureliusza
(objął rządy w
161
r., w bardzo trudnym momencie – początek konfliktu z
Persami
), który konsolidował siły na wschodzie (przeniósł większość legionów znad Renu i Dunaju na wschód). Hermundurowie, Markomanowie i Kwadowie zorientowali się w sytuacji, ale legaci zdołali odwlec konflikt o jakieś 6 lat. W
166
roku Marek Aureliusz powrócił do Rzymu po pokonaniu
Partów
. W drodze powrotnej jego armia została zdziesiątkowana przez epidemię
tyfusu
(?), która dotarła również do zachodnich prowincji cesarstwa. Koniec
166
/początek
167
roku – pierwszy atak barbarzyńców (
Longobardów
i Obiów) w strefie środkowego Dunaju, u ujścia Wagu i Hronu. Longobardowie pochodzili znad dolnej
Łaby
(lewy brzeg) i wzdłuż tej rzeki zawędrowali do
Kotliny Czeskiej
, a następnie nad środkowy Dunaj. Prawdopodobnie musieli uzyskać zgodę władców
swebskich
na przemarsz przez te tereny (tzw. koalicja plemion swebskich).
|
|
- Działania w latach 171-175 n.e.
Wyróżnia się dwa etapy wojen:
- lata 167-171 – etap pierwszy – inicjatywa po stronie barbarzyńców ataki na Noricum i Panonię
- lata 171-180 – etap drugi – kontrofensywa wojsk cesarskich, przeniesienie działań wojennych na północ, na obszary Markomanów i Kwadów
Pierwszy etap wojen (167-171)
Etap ten rozpoczął się atakiem Longobardów i Obiów, którzy doszli w okolice Vindobony (
Wiednia
), atak szybko odparto – Markomanowie poprosili o pokój. Oznaczało to, że to oni musieli stać za tym atakiem.
- 167-168 r. – ponowna mobilizacja armii rzymskiej. Marek Aureliusz był zdesperowany – werbował do armii
niewolników
, barbarzyńców i
gladiatorów
. Żeby sfinansować nową kampanie, sięgał do skarbu cesarskiego i skarbców świątynnych.
- 168 r. – Markomanowie i Wiktofalowie (
Wandalowie
, których pierwotne siedziby lokuje się na części obszaru ziem polskich, na terenach zajmowanych przez
kulturę przeworską
we WOR) żądali zgody na otrzymanie statusu federatów i osiedlenie się w Panonii, cesarz odmówił – na chwilę zapanował spokój.
- 170 r. – jedno z największych uderzeń na Panonię i Noricum – Markomanowie i Kwadowie przekroczyli limes na wysokości Carnuntum i skierowali się: Kwadowie do Panonii Inferior (Dolnej), Markomanowie na pogranicze Panonii Górnej i Noricum – na obszarze Noricum pokonali 20 tys. Rzymian i udali się w kierunku
Alp Julijskich
, bezskutecznie oblegali Akwileę, a następnie dotarli do Opiterium w północnych
Włoszech
.
- 171 r. zawrócili na północ – przy próbie przeprawy przez Dunaj zostali pokonani przez wojska cesarskie, które odebrały im łupy wojenne.
Był to najbardziej niszczycielski najazd w historii tych wojen. W źródłach archeologicznych, na większości osiedli rzymskich z Noricum i Panonii, widoczne są warstwy spalenizny, a w dorzeczu
Drawy
i
Sawy
pojawiła się wtedy duża ilość skarbów.
Tezauryzacja
potwierdza zatem pośrednio owe wydarzenia.
- 170 r. plemiona sarmackich Jazygów uderzyły od zachodu na Dację
- 170 r.
Kostobokowie
(wolni
Dakowie
, którzy wyparci przez Hasdingów pojawili się w rejonie dolnego Dunaju, a w I w. w dorzeczu Cisy) spustoszyli Mezję,
Trację
i dotarli aż do
Grecji
.
W tak trudnej sytuacji Marek Aureliusz przeniósł swoja siedzibę z Sirium do Carnuntum (bezpośrednio nad Dunaj), skąd kierował ofensywą Rzymian, początek drugiego etapu.
- Działania w latach 178-179 n.e.
Drugi etap wojen (171-180)
Współdziałanie ze sobą Markomanów, Kwadów i Jazygów. Pierwszy ruch Marka Aureliusza zmusza Kwadów do zawarcia pokoju, na mocy którego mieli oni:
- wydać rzymskich jeńców
- dostarczać bydła i koni
- nie odwiedzać przylimesowych rzymskich miejsc targowych.
172
rok – pierwsza duża wyprawa przeciw Markomanom – Rzymianie weszli na tereny na północ od limesu (na Morawy) i odnieśliby niemal całkowity sukces, gdyby nie zdrada Kwadów, którzy przyjęli do siebie uciekinierów markomańskich. Cesarz zawrócił nad Dunaj i rozpoczął ofensywę przeciw Kwadom, która została zakończona pokojem w
173
roku. Podczas tej wyprawy Rzymianie podbili i uzależnili od siebie
Kotynów
(kojarzonych z kulturą puchowską), którzy jednak już rok później wypędzili wysłanników rzymskich. W efekcie zostali osiedleni w Panonii jako federaci.
173
rok – kolejny bunt Kwadów. Wypędzili nadanego przez Rzym króla Furtiusa i na jego miejsce powołali Ariogezusa – konflikt zakończony kolejnym pokojem:
- Aureliusz zażądał powstania na terenie Kwadów, wzdłuż Dunaju, strefy buforowej (niezamieszkanej) o szerokości 15 km
- Zakazał Kwadom wstępu w obręb rzymskich miejsc targowych w strefie przylimesowej (charakterystyczny warunek dla później zawieranych pokojów)
173-
174
rok – konflikt z Jazygami na obszarze Panonii (usiłowali wtargnąć do Dolnej Panonii) – kontrakcja Rzymian i wmieszanie się Kwadów – trudny moment dla cesarstwa. Ponowne zawarcie pokoju, tym razem bardziej korzystnego dla Kwadów:
- Rzym uznał Ariogezusa
- zezwolił na wolny handel w strefie przylimesowej.
Rzymianie nie zawarli pokoju z Sarmatami. Dopiero po pokonaniu króla sarmackiego w
175
rok został zawarty pokój na warunkach korzystnych dla Rzymu:
- utworzenie przestrzeni buforowej przez Sarmatów
- dostarczanie posiłków wojskowych (8 tys. jeźdźców)
177
rok – początek tzw. Expedicio Germanica secundo prowadzona przez Marka Aureliusza i współcesarza
Kommodusa
:
- zima
179
/180 rok – najważniejszy moment wyprawy – na polecenie Marka Aureliusza wszystkie przełęcze
karpackie
, głównie w Dolinie Wagu, zostały obsadzone (ok. 40 tys. Rzymian wzięło udział w tej akcji); uniemożliwienie Kwadom przesiedlenia się na tereny Semnonów (nad środkową Łabę). Marek Aureliusz chciał tu założyć dwie nowe prowincje – Makomanię i Sarmację.
- Działania w latach 180-182 n.e.
180 r. – zmarł Marek Aureliusz. Po sześciu miesiącach walk Kommodus zawarł pokój z Jazygami, Markomanami i Kwadami. Podstawowe żądania:
- utworzenie niezamieszkanej strefy buforowej szerokości 7,5 km
- zwrot jeńców i uciekinierów rzymskich terytorium barbarzyńskiego
- dostarczanie posiłków wojskowych
- Kwadowie (zaostrzone warunki) – obowiązek gromadzenia się tylko w obecności oficera rzymskiego.
Kommodus zaprzepaścił osiągnięcia ojca, oddał barbarzyńcom zdobyte tereny i wycofał legiony za Dunaj.
Koniec wojen markomańskich nie oznaczał końca konfliktów w tej strefie limes – nowe konflikty wybuchły już w latach 90. i później.
Ślady archeologiczne
Odbicie archeologiczne wojen markomańskich na terenie Barbaricum:
Śladów takich nie znano praktycznie do lat 60. – program badań obozów rzymskich nad środkowym Dunajem i przyczółków na pn. od Dunaju
Lata 90. – archeologia lotnicza – lokalizacja dużej ilości rzymskich obozów marszowych w dorzeczu Morawy (nad Tają i Dyją), związana najprawdopodobniej z okresem wojen markomańskich
koncentracja obozów marszowych na Morawach (nad Dyją i Morawą):
- okolice miejscowości Přibice (w samych Přibicach znajdują się 2 obozy)
- Ivaň – wał o charakterze odcinkowym
Obozy marszowe obecne są również w dorzeczu Hronu i Wagu – najdalej na pn. wysunięty znajduje się w okolicach Ołomuńca (60 km od polskich granic)
Pd. Morawy i pd.-zach. Słowacja – pewna ilość niewątpliwie rzymskich budowli z cegły (kryte dachówką) – nie miały one militarnego charakteru, rodzaj stacji rzymskich, np. Mušov nad Dyją:
- pozostałości rzymskiego założenia (stacji) z I w. n.e., z czasów Oktawiana Augusta (m.in. prostokątny obiekt z absydą – podobny do tych z obozowisk znad rzeki Lippe)
- pozbawione jest umocnień
- prawdopodobnie są to pozostałości faktorii handlowej lub siedziby germańskich władców zbudowanej na wzór rzymski
- niewątpliwie jest to rzymska inwestycja – na cegłach widnieją stemple legionowe
Mušov – oprócz stacji z czasów Oktawiana Augusta, znajduje się tu obóz marszowy i stacja rzymska funkcjonująca od Trajana do Marka Aureliusza – funkcjonuje ona do początku wojen markomańskich (jej kres nastąpił przed lub na początku wojen):
- Kompleks budowli murowanych z cegły pochodzącej z warsztatów wojskowych (stemple na cegłach), więc jest to przedsięwzięcie militarne – nie poświadcza tego brak fortyfikacji
- Znaleziono jednak fragmenty uzbrojenia – fragment pancerza łuskowego i trzewik pochwy
Bezpośrednio za strefą przylimesową znajdowały się obozy z przyczółkami mostowymi, np. Brigetio (założony za Domicjana) z przyczółkiem na pn. od Dunaju, u ujścia Wagu w Iža (założony w okresie wojen markomańskich) – dwie fazy budowlane:
- najstarsza – obóz z drewniano-ziemnymi fortyfikacjami i v-kształtnym rowem – jego ślady pod młodszą fortyfikacją
- młodsza – po wojnach markomańskich – powstał kasztel z kamiennymi fortyfikacjami o powierzchni 170x170 m; mur dwumetrowej grubości z dwudziestoma wieżami; trwał przez cały III i większość IV w. (może nawet do pocz. V w.) mimo przełamania limes przez barbarzyńców, dezorganizacji Panonii i wkroczenia Hunów
Obozy marszowe z okresu wojen markomańskich:
- regularne, prostokątne założenia
- posiadają v-kształtny rów – sucha fosę
- wejście bramne z charakterystycznym elementem fosy
- krótko użytkowane – prawie brak materiałów archeologicznych
Obecność Rzymian na pn. od Dunaju poświadcza inskrypcja na skale z Trenczyna nad Wagiem (Leugaricio) – brak śladów obozu. Na przełomie 179 i 180 r. zimowało tu 885 żołnierzy legionu pomocniczego, który uniemożliwiał przesiedlanie się Kwadów
Budowle rzymskie, które nie są pozostałościami założeń militarnych:
- Stupava – na miejscu osady germańskiej z I w. założono w pocz. III w. kompleks murów i budowli z kamienia importowanego o charakterze cywilnym. Założenie funkcjonowało do II poł. III w., datowane mobiliami i tebulami (dachówkami).
- Ziferpatz (pd.-zach. Słowacja, także obszar na pn. od Dunaju) – kompleks cywilny z cegły pochodzącej częściowo z warsztatów legionowych – jeden z najpiękniejszych przykładów budowli późnoantycznej z IV w. (powstaje w I ćw. IV w. – użytkowany do końca III ćw. IV w.)
Obecność Rzymian na pn. od Dunaju w okresie wojen markomańskich potwierdzają głównie krótkotrwałe obozy marszowe i murowane staje rzymskie powstające w różnych okresach i spełniające różne funkcje (handlowe?, siedziby namiestników?)
Literatura
- Anthony R. Birley: Mark Aurel. Kaiser und Philosoph. 2. durchges. u. erw. Aufl., München 1977
- H. Friesinger / J. Tejral / A. Stuppner (Hrsg.): Markomannenkriege – Ursache und Wirkungen. Brno 1994.
- W. G. Kerr: A Chronological Study of the Marcomannic Wars of Marcus Aurelius. Princeton 1995.
- Péter Kovács: Marcus Aurelius' Rain Miracle and the Marcomannic Wars. Brill Academic Publishers, Leiden 2009. (Mnemosyne Supplements 308).
- G. Langmann: Die Markomannenkriege 166/167 bis 180. Militärhistor. Schriftenreihe 43. Wien 1981.
- Falko v. Saldern, Studien zur Politik des Commodus, Rahden/Westfalen 2003, 76-89.
- G. Schindler-Horstkotte: Der „Markomannenkrieg“ Mark Aurels und die kaiserliche Reichsprägung. Diss. Köln 1982/1985.