Wawel otoczony murem obronnym
Wzgórze Wawelskie
, które pierwotnie otaczały liczne odnogi
Wisły
i mokradła, miało naturalne walory obronne, wykorzystane już przez osadników w czasach prehistorycznych (najstarsze ślady osadnictwa sięgają
paleolitu
).
Najstarsze
fortyfikacje
drewniano-ziemne zachowały się jedynie szczątkowo w warstwach archeologicznych. Ich datowanie jest nadal przedmiotem dyskusji; fortyfikacje tego typu zapewne istniały już w czasach państwa
Wiślan
, natomiast odnalezione relikty pochodzą prawdopodobnie z okresu wczesnopiastowskiego. Murowane obiekty obronne i mieszkalno-obronne wznoszone przed końcem XIII wieku zachowały się także fragmentarycznie i zostały wchłonięte przez późniejszą zabudowę: są to pozostałości
palatium
romańskiego (tzw.
sala o 24 słupach
), relikty romańskiej wieży obronno-mieszkalnej (zw.
stołpem
) w północno-wschodnim narożniku zamku i mury
palatium
wczesnogotyckiego wraz z wieżą zw. Łokietkową, zachowane częściowo w skrzydle północnym
zamku królewskiego
. Wspomniana wyżej romańska wieża obronno-mieszkalna, datowana na 1. poł. XII w., należy do najstarszych murowanych obiektów obronnych w Polsce.
Natomiast murowany gotycki obwód obronny, wzniesiony na przełomie XIII i XIV wieku i rozbudowywany do 2. połowy XV wieku, jest wyraźnie widoczny w zabudowie
Wzgórza Wawelskiego
, choć utracił wiele elementów. Przyjmuje się, że w pierwszej kolejności wzniesiono
mury
otaczające zamek wyższy tj. właściwą rezydencję we wschodniej części wzgórza, a następnie mury wokół zamku niższego. Kamienne
mury
obwodowe zamku wyższego, zachowane do różnej wysokości, zobaczyć możemy w sieni wjazdowej zamku, na dziedzińcu zw. Batorego (w elewacji skrzydła zachodniego), wewnątrz budynku nr 5 (wystawa "
Wawel Zaginiony
") i przy elewacji wschodniej pałacu. W architekturę pałacu renesansowego włączono także inne elementy zamku gotyckiego: dolne partie
baszty Jordanki
,
wieżę Duńską
i
Kurzą Stopkę
, tworzące charakterystyczną kompozycję elewacji wschodniej pałacu.
Mury
obwodowe zamku niższego zachowały się do znacznej wysokości w północnej elewacji budynków Biblioteki Kapitulnej, domu Katedralnego (budynek nr 2) i dawnego seminarium duchownego (budynek nr 7), a także w południowej elewacji budynku nr 5. W gotyckim obwodzie obronnym do dziś wyróżniają się trzy
baszty
:
Lubranka
,
Sandomierska
i
Złodziejska
.
Baszta Złodziejska
, podobnie jak wspomniana wyżej baszta Jordanka i baszta przy
katedrze wawelskiej
(przebudowana później na dzwonnicę zw. Zygmuntowską), powstały w XIV wieku. Natomiast
Lubranka
(później zwana basztą Senatorską) i
baszta Sandomierska
zostały dobudowane za panowania
Kazimierza Jagiellończyka
, około połowy XV wieku. Są one unikatowym przykładem tzw. baszt ogniowych tj.
baszt
przystosowanych w pełni do użycia broni palnej. Z pierwotnego zespołu bramy Dolnej, powstałego prawdopodobnie za panowania
Władysława Jagiełły
po stronie północnej wzgórza, pozostała jedynie dolna część jednej z trzech
baszt
, później przekształcona na
basteję
. Opisana wyżej główna linia gotyckiego obwodu obronnego uzupełniona była
przedmurzem
.
Obwód gotycki był podstawą obrony wzgórza do końca XVIII wieku. W okresie nowożytnym od XVI do XVII wieku uzupełniano ten obwód dodatkowymi
murami
i dziełami ziemnymi, z których pozostało niewiele. Ocalały natomiast pochodzące z końca XVIII wieku fortyfikacje kleszczowe od strony Wisły i redan (dwuramiennik) od strony kościoła Św. Idziego. Te nowożytne dzieła obronne wykorzystali w latach
1849
-
1854
Austriacy dla utworzenia zewnętrznego obwodu obronnego
cytadeli
, w jaką zamienili dawną rezydencję królewską.
Cytadela Twierdzy Kraków
Kaponiera pod Kurzą Stopką
Wawel był pierwszym ufortyfikowanym przez Austriaków obiektem w Krakowie. Został on zajęty przez armię austriacką w trakcie zamieszek na tle
Wiosny Ludów
w
1846
. Powstały tu bliżej nie znane ziemne umocnienia. Po oficjalnej decyzji
Franciszka Józefa
o budowie
Twierdzy Kraków
12 kwietnia
1850
, na terenie wzgórza zaczęto wznosić fortyfikacje. W tym zewnętrznym obwodzie zwracają uwagę dwie
basteje
-
kaponiery
mające na celu wspieranie
kleszczy
: od strony
ulicy Straszewskiego
i pod
Kurzą Stopką
. Ta ostatnia zachowała się w niemal nie zmienionym kształcie, co nadaje jej wysoką wartość zabytkową. Natomiast stare kleszczowe umocnienia wybudowane przez
Augusta Mocnego
podwyższono i zwieńczono murem z
krenelażem
. Przyległy, wschodni odcinek obwodu oraz odcinek południowy także zachowały formę z połowy XIX wieku. Na pozostałych odcinkach
mury obwodowe
przekształcone zostały w trakcie prac konserwatorskich w XX w.
Z czterech bram fortecznych w kształcie XIX-wiecznym pozostały dwie: pod
Kurzą Stopką
i przy
Lubrance
. W celu lepszej komunikacji Austriacy zbudowali trzy nowe bramy, natomiast starą przy
baszcie Sandomierskiej
przebudowano. Wawel stał się również garnizonowym centrum twierdzy.
Wraz z odzyskaniem
Wawelu
w latach 1905–11 zakończyło się militarne użytkowanie jego
fortyfikacji
, a rozpoczęły działania konserwatorskie, które prowadzone są także obecnie.
II wojna światowa
W trakcie
II wojny światowej
swą siedzibę miał tu rząd
Generalnego Gubernatorstwa
oraz koszary
Waffen-SS
(mieściły się one w budynkach dzisiejszego seminarium duchowego). W
1945
podczas jednego z
radzieckich
nalotów na miasto, kilka bomb trafiło w budynek szpitala, oraz jedna w budynek kaplicy. Podpalono znajdujące się w południowym skrzydle szpitala garnizonowego archiwa Generalnej Guberni. Pożaru nie udało się ugasić, w wyniku czego skrzydło częściowo zawaliło się, a w następnych latach zostało rozebrane.
Literatura
- Pianowski Zbigniew, Wawel obronny. Zarys przemian fortyfikacji grodu i zamku krakowskiego w. IX-XIX, Biblioteka Wawelska 8, Kraków 1991
- Stępień Piotr, Fortyfikacje Wawelu jako problem konserwatorski, [w:] Architektura Krakowa – dzieje, badania, odnowa, Czasopismo Techniczne z.9-A/2003, Kraków 2003, ISSN 0011-4561