Cerkiew prawosławna św. Ducha w Białymstoku
Cerkiew (z
gr.
kyriaké - należąca do Pana, w uzupełnieniu do
eklezja
- lud, zgromadzenie, później świątynia, kościół) – budynek przeznaczony do sprawowania nabożeństw w
cerkwi prawosławnej
lub
unickiej
(
greckokatolickiej
). Jest przestrzenią
sakralną
dla celebracji Boskiej
Liturgii
.
Prawosławni
oraz grekokatolicy wierzą, iż jest ona miejscem szczególnego przebywania samego
Boga
. Nazwa cerkiew w języku staropolskim oznaczała po prostu kościół, dopiero w późnym średniowieczu nazwą tą określano tylko kościoły prawosławne.
Historia
Pierwsze cerkwie stawiali budowniczowie greccy sprowadzeni z
Konstantynopola
, dlatego podstawowy typ cerkwi murowanej wywodzi się od późnobizantyjskich świątyń wznoszonych na planie krzyża i zwieńczonych kopułą. Późniejszy jej rozwój architektoniczny na rozległych obszarach wpływu obrządku prawosławnego był uzależniony od warunków miejscowego środowiska. Najbardziej charakterystyczne typy i formy cerkwi wykształciły się na Rusi. W
XV wieku
głównym ośrodkiem budowy cerkwi stała się
Moskwa
, gdzie wzniesiono monumentalne sobory na
Kremlu
:
Rozwój architektury cerkiewnej charakteryzuje się coraz większym zróżnicowaniem typów budowli i wzrastającą ich dekoracyjnością. Szczególne bogactwo form cechuje cerkwie drewniane na terenie
Rosji
,
Białorusi
,
Ukrainy
,
Słowacji
oraz wschodniej Polski.
Jednym z mistrzów malarstwa ściennego był w
XIV wieku
Teofan Grek
przedstawiciel tzw. szkoły nowogrodzkiej. Innymi uznanymi artystami byli
Andriej Rublow
oraz
Dionizy
działający w Moskwie. Cerkwie budowano z cegły i kamienia, ale nieporównywalnie - w stosunku do innych typów kościołów – duża ilość cerkwi była drewniana.
Zewnętrzny wygląd cerkwi
Plan budynku
Cerkwie budowane są zazwyczaj na wzniesieniach. Spośród planów, na których buduje się cerkwie najbardziej rozpowszechnione są plany:
- okrętu (symbol życia na statku, wyobrażającym cerkiew i wędrówki do celu życia człowieka – Królestwa Bożego)
- krzyża (symbol
Krzyża
, na którym poniósł śmierć
Jezus Chrystus
, zbawienia, triumfu nad grzechem i śmiercią). Czasem plan
krzyża greckiego
(np. cerkiew w
Hoszowie
)
- koła (symbol wiecznego trwania cerkwi, jej nieskończoności w czasie).
Kopuły
Cechą, która odróżnia cerkiew od innych budynków jest jej pokrycie kopułami.
Kopuła
jest symbolem
nieba
, Boga, świętych i świata anielskiego. Liczba kopuł nie jest dowolna i ma znaczenie symboliczne:
- 1 kopuła symbolizuje jedynego Boga
- 2 kopuły symbolizują 2 natury Jezusa Chrystusa
- 3 kopuły symbolizują Trójcę Świętą
- 5 kopuł symbolizuje Jezusa Chrystusa i 4 ewangelistów
- 7 kopuł symbolizuje 7
sakramentów
- 9 kopuł symbolizuje 9 stopni anielskich
- 13 kopuł symbolizuje Jezusa Chrystusa i 12
apostołów
- 33 kopuły symbolizują 33 lata życia Jezusa Chrystusa na ziemi
Na każdej kopule umieszczony jest krzyż, co oznacza, iż cerkiew oddaje chwałę Jezusowi Chrystusowi. Kształt kopuł, będących charakterystycznym elementem architektury cerkiewnej, przybierał różne formy w zależności od regionu. W architekturze sakralnej
- bałkańskiej (bizantyjskiej, serbskiej i bułgarskiej) – półokrągły
- rumuńskiej – stożkowaty, ostrosłupowy lub dzwonowy
- ruskiej – początkowo hełmu
szyszaka
(architektura nowogrodzka) stopniowo ewoluując w powszechnie znany kształt "cebulasty", mający znaczenie zarówno symboliczne (płomienie świec lub gorejący płomień wiary) jak i praktyczne (powoduje zsuwanie śniegu, zmniejszając obciążenie pokrycia dachowego).
Wnętrze cerkwi
Wnętrze cerkwi dzieli się na:
- Przedsionek (pritwor) – część zachodnia świątyni; w starożytności przeznaczona dla
katechumenów
lub innych ludzi pozostających poza wspólnotą wiernych.
- Nawa – część środkowa świątyni; miejsce święte przeznaczone dla wiernych mieszczące:
- anałojczyk – stolik, na którym znajduje się
ikona
Cerkwie prawosławne zwykle nie mają ławek z wyjątkiem tych pod ścianami, co daje większą swobodę poruszania się wiernych niż w świątyniach katolickich i protestanckich. Ławki bywają w cerkwiach prawosławnych na południu Polski, co wiąże się z wpływami tradycji greckiej. Ściany części środkowej pokryte są ikonami zawieszonymi lub umieszczonymi na półeczkach.
- Ołtarz – prezbiterium (ałtar) – część wschodnia świątyni; miejsce najświętsze. Od części środkowej oddzielony jest
ikonostasem
. W cerkwiach ołtarz (prezbiterium) zawsze skierowany jest na wschód na pamiątkę znajdującego się tam kiedyś rajskiego ogrodu oraz miejsca narodzin Jezusa Chrystusa (ze względu na położenie ołtarza, mówi się, że cerkwie są "orientowane"-kierunek wschodni wskazuje w tradycji judeochrześcijańskiej położenie Edenu-raju. Praktyka orientowania kościołów istniała również w chrześcijaństwie zachodnim, co przestało być obowiązującą zasadą począwszy od końca średniowiecza). Do części ołtarzowej wchodzić mogą tylko mężczyźni. Znajduje się tam:
- prestoł (tron) – najważniejsze miejsce w ołtarzu, okryty specjalną szatą stół w kształcie sześcianu, sporządzony z drewna lub marmuru. Do jego wyposażenia należą takie utensylia liturgiczne:
- antymins (jedwabna chusta z obrazem składanego do grobu Chrystusa, w którą wszyte są święte
relikwie
)
-
ewangelia
- darochranitielnica (naczynie, w którym przechowywana jest święta
Eucharystia
, w Kościele katolickim zwane
cyborium
)
- daronosica (szkatułka służąca do przynoszenia
św. Komunii
chorym)
- święty krzyż (naprestolnyj kriest)
- siedmioramienny świecznik (siemiswiecznik)
- stół ofiarny (żertwiennik) – umiejscowiony jest po lewej (północnej) stronie ołtarza, do jego wyposażenia należą:
-
kielich
(potir)
- diskos =
patena
(okrągły metalowy talerzyk, na którym umieszcza się chleb eucharystyczny)
- zwiezdica
- kopije = włócznia (trójkątny nóż, który służy do krojenia
prosfor
)
-
łżyca
(złota lub srebrna, zakończona krzyżem łyżeczka, przeznaczona do udzielania wiernym
Świętej Komunii
)
- pokrowcy – osłony nakładane na kielich i zwiezdicę
- wozduch (narzuta na czaszę i diskos)
- górne miejsce (hornieje miesto) – umieszczony za priestołem, jest to podwyższenie, na którym znajduje się tron dla
biskupa
Źródła
- Witold Szolginia: Architektura. Warszawa: Sigma NOT, 1992, s. 33. .
Zobacz też
Linki zewnętrzne