Mapa terytoriów zajętych historycznie przez ludy mówiące językami Majów
Cywilizacja Majów – rozwinięta cywilizacja rolnicza i miejska, stworzona w czasach
prekolumbijskich
na obszarach
Mezoameryki
przez ludy z grupy językowej
Majów
.
Uwaga terminologiczna
Ponieważ większość współczesnej literatury majanistycznej wydawana jest w języku angielskim lub hiszpańskim, a jak dotąd nie utrwaliła się analogiczna polska terminologia fachowa, w tym artykule część ważniejszych terminów jest także podana w swym oryginalnym lub angielskim brzmieniu przy równoczesnym oznaczeniu ich kursywą. W taki sam sposób oznaczono terminy w językach Majów, nie będące imionami własnymi lub nazwami geograficznymi.
Geografia
Region zamieszkany przez Majów dzieli się na trzy główne
krainy historyczne
:
- Obszar Północny obejmujący większość właściwego
Półwyspu Jukatan
, głównie rozległe,
krasowe
niziny wapienne, w granicach meksykańskich stanów
Jukatan
,
Campeche
i
Quintana Roo
. Północna część półwyspu porośnięta jest przez niskie,
kserofilne lasy
i kolczaste zarośla, przechodzące ku południowi w
tropikalny las podzwrotnikowy
. Północna część obszaru pozbawiona jest zupełnie rzek i jezior, zaś jedynym źródłem wody są naturalne studnie (cenote), zaś na terenach pozbawionych takich studni (np. na wzgórzach Puuc), miejscowa ludność była zmuszona do wykuwania w skale zbiorników na wodę deszczową (chultunes).
- Obszar Centralny obejmujący większość współczesnego terytorium
Belize
, północna, nizinna część
Gwatemali
(El Petén), południowe rejony
meksykańskiego
stanu Campeche, oraz pas ziemi od południowej granicy Belize i zachodniego
Hondurasu
, wzdłuż zlewiska rzeki
Usumacinta
aż do jej ujścia do
Atlantyku
(część meksykańskich stanów Chiapas i Tabasco). Obszar ten zajęty jest przez niziny i niskie wzgórza, porośnięte tropikalnym lasem podzwrotnikowym (Selva Maya), miejscami o charakterze nizinnego lasu deszczowego.
- Obszar Południowy – obejmują pas łańcuchów górskich i wulkanów, mniej więcej od granic
Salwadoru
po wybrzeże atlantyckie stanu Tabasco, wzdłuż
Pacyfiku
; większa część tego obszaru znajduje się dziś w
Gwatemali
i częściowo meksykańskiego stanu
Chiapas
. Pierwotną roślinność tego terenu stanowią lasy dębowe, lasy sosnowe i górskie
lasy mgliste
[1].
Historia
Początki
Początki osadnictwa Majów w regionie zamieszkiwanym przez nich do dziś datuje się na okolice XXX wieku p.n.e., jednak podstawy późniejszej kultury Majów są widoczne dopiero u
Olmeków
. To oni właśnie mniej więcej w XVI wieku p.n.e. stworzyli wysoce rozwiniętą kulturę duchową i materialną. W miastach takich jak Tres Zapotes,
La Venta
i San Lorenzo wzniesiono m.in. niskie platformy i piramidy, a także pojawiła się symbolika związana z kultem zaświatów, jak na przykład przedstawienie wejścia w zaświaty za pomocą ust lub paszczy Potwora Ziemi (Earth Monster). Mniej więcej w tym samym czasie na terenach zamieszkanych przez Majów pojawiają się rolnictwo i ceramika, wyraźnie zapożyczone od Olmeków.
Po upadku cywilizacji olmeckiej w późnym okresie preklasycznym (Late Preclassic), to jest mniej więcej w V wieku p.n.e., na terenach Majów widoczne jest kilka centrów rozwoju:
- Na wybrzeżu atlantyckim dzisiejszej Gwatemali kultura Epi-Olmeków (Epi-Olmecs) budowała m.in.
stele
, ołtarze, a także używała swoistego alfabetu, który miał wielki wpływ na późniejsze pismo Majów. Składał się on z około 400 znaków i używał systemu kropek i kresek na oznaczenie liczb, a także zbliżonego
systemu kalendarzowego
. W warstwie ikonograficznej, Epi-Olmekowie często utożsamiali jaskinie z wejściem w zaświaty.
- W Petén powstały pierwsze większe zorganizowane wewnętrznie osady (m.in. El Mirador i Nakbé).
- Na terenie dzisiejszego środkowego
Belize
pojawiają się pierwsze domy zdobione
stiukiem
i zbudowane wokół centralnego dziedzińca.
Okres preklasyczny
W tym okresie na wybrzeżu
Pacyfiku
i wyżynach
Gwatemali
pojawiło się wiele elementów typowych dla późniejszej kultury
Majów
. Prawdopodobnie dzięki ożywionym
kontaktom handlowym
między poszczególnymi
osadami
, a także dzięki początkom
polityki dynastycznej
i formowania się
arystokracji
(almehenob), zdobycze
cywilizacyjne
poszczególnych regionów a także innych kultur (jak
Olmekowie
), dość szybko rozpowszechniły się na całym obszarze. Już w środkowym okresie preklasycznym (Middle Preclassic) sposób wytwarzania
ceramiki
stał się ujednolicony, a różnice stały się głównie stylistyczne.
W tym okresie nastąpił również swoisty boom demograficzny na całym obszarze
Mezoameryki
, który zaowocował gwałtownym rozwojem miast, w których zaczęły pojawiać się większe budowle kamienne.
W późnym okresie preklasycznym (Late Preclassic) na całym obszarze kultury Majów notuje się stratyfikację społeczną, przejawiającą się między innymi w gwałtownym rozwoju ceremoniału związanego z pochówkiem zmarłych, a także związanych z nim kamiennych świątyń, bogato zdobionych motywami dynastycznymi i mitologicznymi. Pojawiają się też pierwsze przypadki użycia
pisma
, choć głównie w formie ideograficznej.
Pomiędzy
I
a połową
III wieku
naszej
ery
, a więc w tak zwanym schyłkowym okresie preklasycznym (Terminal Preclassic) powstają liczne miasta zorganizowane wokół kamiennych centrów ceremonialnych. Z tego okresu pochodzą m.in. słynne centra Nakbé, El Mirador i Cerros, z wysokimi piramidami (do 70 metrów) o bogatej symbolice i ornamentyce wyrażonej w
stiukowych
płaskorzeźbach, przedstawiających maski gigantycznego ptaka[2]. Motyw podobnego ptaka, któremu przypisywano cechy boskie lub demoniczne, literatura archeologiczna określa mianem "Głównego Bóstwa Ptasiego" (Principal Bird Deity – PBD) i utożsamia z Wuqub Kaquix (7-Ara), opisywanym w księdzie
Popol Vuh
, spisanej przez Majów
Kicze
(Quiché) w okresie kolonialnym[3]. Pod koniec okresu preklasycznego wielkie miasta basenu Mirador stopniowo podupadają i centra rozwoju kultury przenoszą się do innych ośrodków. Przyczyna tego upadku jest, jak dotąd, nieznana[4].
Okres klasyczny
Za początek okresu klasycznego (Classic period) przyjmuje się zwykle okolice połowy
III wieku
, kiedy to na obszarze
Majów
pojawiają się pierwsze inskrypcje zawierające dane kalendarzowe zapisane przy użyciu
Długiej Rachuby
– tzw. Płytka z
Leiden
, znaleziona na dnie kanału na karaibskim wybrzeżu
Gwatemali
(z datą
320
r.) oraz Stela 29 w
Tikal
(z datą
292
r.)[5]. Powstały również pierwsze organizmy quasi-państwowe.
Państwa Majów epoki klasycznej często określa się mianem miast-państw – struktury takie obejmowały rozległe miasto stołeczne o luźnej, rozrzuconej zabudowie, oraz przyległe wioski i niekiedy kilka mniejszych ośrodków miejskich, powiązanych z centrum zależnościami o charakterze feudalnym. Związki między poszczególnymi państwami były dość luźne, a polityka międzynarodowa sprowadzała się głównie do małżeństw między panującymi dynastiami, hołdów lennych składanych przez słabszych władców silniejszym hegemonom, niekiedy również stosunków dyplomatycznych, np. uczestnictwa królewskich gości w intronizacji nowego władcy[6]. Inaczej niż w
wojnach
europejskich, u Majów głównym celem prowadzenia wojen i
polityki
było raczej utworzenie na podbitym obszarze nowej dynastii, bądź tylko wzięcie do niewoli nieprzyjacielskich wodzów i złożenie ich w ofierze bogom, niż rozciągnięcie nad pokonanym miastem władzy macierzystej metropolii. Historia polityczna Majów okresu klasycznego, zwłaszcza genealogia dynastii królewskich, wojny, sojusze i związki poszczególnych królów z fundacją poszczególnych budowli, są coraz dokładniej poznawane, w miarę jak postępuje odczytywanie inskrypcji hieroglificznych na stelach i budowlach publicznych.
W tym okresie w miastach Majów pojawia się podział na klasy społeczne (władców, arystokrację i lud). Bardzo rozwinięta sieć handlowa oraz prawdopodobnie migracje ludności, powodują import wielu wątków mitologicznych, nowinek technicznych i artystycznych z miasta
Teotihuacan
w środkowym Meksyku, prawdopodobnie stolicy rozległego, nie-majańskiego imperium. W połowie
IV wieku
doszło nawet do inwazji, prowadzonej przez osobnika o imieniu Sihyaj K'ahk', prawdopodobnie teotihuakańskiego generała. 14 Stycznia
378
roku, w dniu "przybycia" Sihyaj K'ahk' do miasta
Tikal
, zakończył życie Chak Tok Ich'aak I, ósmy król tego ośrodka. W tym samym roku, tron Tikalu objął Yax Nuun Ahiin, syn "Sowy Miotacza Oszczepów", nieznanej bliżej postaci, być może samego władcy
Teotihuacan
. Przybysz zainicjował powstanie nowej dynastii, a wpływy środkowomeksykańskie pojawiły się w wielu innych ośrodkach Majów, łącznie z odległym i izolowanym geograficznie
Copan
, którego dynastia również została założona w
426
r. przez innego przybysza z zachodu o imieniu
K'inich Yax K'uk' Mo'
[7]. Środkowomeksykańskie inwazje miały ogromne znaczenie dla przyszłego rozwoju kultury Majów, gdyż przejęli oni bardzo wiele elementów obcej kultury, zarówno w ikonografii, jak i architekturze.
Środkowy okres klasyczny (Middle classic period), między połową
VI wieku
a końcem
VII wieku
, jest dla Majów czasem wojen i niepokojów. Pierwszą z udokumentowanych wojen był konflikt między Tikal a Caracol, rozpoczęty w
556
roku. To drugie miasto początkowo wojnę przegrywało, zostało nawet zdobyte i złupione, jednak z czasem przyłączyły się doń inne miasta regionu i w
562
Tikal zostało ostatecznie pokonane przez króla Caracolu, Yajaw Te' K'inich II. Dominacja
Tikal
uległa załamaniu, na skutek czego przez 130 lat w mieście tym nie wznoszono żadnych nowych budowli publicznych[8]. W jego miejscu pojawia się nowa potęga regionalna –
Calakmul
, sprzymierzone z miastami
Piedras Negras
, Dos Pilas, El Perú i Naranjo[9]. W roku
636
na tron wstąpił najwybitniejszy z władców
Calakmul
, Yuknoom Ch'een II, którego panowanie trwało aż 50 lat[9].
W
695
roku królowi Tikalu, Jasaw Chan K'awiil I udało się pokonać armie Calakmul pod wodzą króla Yich'aak K'ahk' i wyzwolić spod jego dominacji[9]. Oba miasta wyszły jednak z konfliktu bardzo osłabione, a pozostałe miasta nie były w stanie objąć przywództwa nad regionem. W efekcie, na całym obszarze zamieszkanym przez Majów nastąpił kryzys tradycyjnej polityki międzynarodowej. Mniejsze miasta przestały uznawać przewodnią rolę tradycyjnych hegemonów. Np. 3 maja
738
K'ahk' Tiliw Chan Yopaat, władca niewielkiego ośrodka
Quirigua
, pokonał w bitwie, wziął do niewoli i ściął swojego seniora Waxaklahun Ubah K'awiil, króla potężnego
Copan
, wkrótce po zakończeniu przez tego ostatniego prac nad jedną z najsłynniejszych budowli Copan, wielkiego boiska do gry w piłkę[10]. Procesy rozpadu więzi między miastami nie są do końca zbadane, jednak wydaje się, że właśnie w tym okresie (koniec
VII wieku
) klasyczna cywilizacja Majów zaczyna chylić się ku upadkowi. Z drugiej strony, niektóre ośrodki właśnie w tym okresie osiągnęły największy rozwój architektoniczny.
Palenque
(znane wówczas pod nazwą B'aakal) zostało odbudowane po wojnie z Calakmul, po objęciu władzy przez królową Sak K'uk, założycielkę nowej dynastii w roku
612
. Jej syn, K'inich Janaab' Pakal, znany jako
Pakal Wielki
, panujący w latach 615-683, stał się jednym z najsłynniejszych władców Majów okresu klasycznego, głównie ze względu na zakrojone na wielką skalę projekty budowlane[11]. Mimo swojej potęgi, Palenque musiało stawiać czoło licznym przeciwnikom. W
711
Baaknal Chaak, władca peryferyjnego ośrodka
Tonina
pokonał i wziął do niewoli K'an Joy Chitam, drugiego syna samego Pakala Wielkiego[12].
Próbę zdobycia lokalnej przewagi podejmowało wiele miast, jednak dość szybko spotykała je klęska. Los ten spotkał m.in. Dos Pilas, które zostało niedługo po
761
roku zdobyte i złupione, a wkrótce potem – całkowicie opuszczone. Do końca
VIII wieku
, w większości tradycyjnych ośrodków życia politycznego i kulturalnego zamiera całkowicie działalność budowlana, co oznacza prawdopodobnie ich opuszczenie.
Okres klasyczny schyłkowy
W okresie klasycznym schyłkowym, latach 800-900, nastąpił upadek majańskiej cywilizacji, jedno z najbardziej tajemniczych wydarzeń w całej historii prehiszpańskiej Ameryki. Już około roku 700 w ważniejszych ośrodkach regionów środkowych i na nizinnym południu zaprzestano wznoszenia budowli ceremonialnych, rezydencjalnych i administracyjnych, upadały rzemiosła i dystrybucja dóbr luksusowych. Zarzucono też wznoszenie rzeźbionych stel kalendarzowych, a ostatni znany przykład takiego obiektu nosi datę 15 stycznia
910
r. i został odnaleziony w Itzimte[13] na terenie dzisiejszego meksykańskiego stanu
Campeche
.
Tylko niektóre miasta, jak Seibal i Caracol, rozwijały się jeszcze przez krótki okres, podczas gdy w innych liczba ludności zmniejszyła się w sposób drastyczny (do 10% w Tikalu), po czym zostały opuszczone całkowicie, zaś ruiny niektórych ośrodków odkryto ponownie dopiero w XIX wieku. Nie oznacza to, że Obszar Centralny wyludnił się zupełnie. Jednak aż do przybycia jukatańskich Itzów w XIII wieku, na terenie Petén,
Chiapas
i dzisiejszego
Belize
nie powstała już żadna cywilizacja miejska. Żyjący na tych terenach Majowie Chol, Cholti, Mopan i Chorti żyli już tylko w rozproszonych, małych osadach, grupujących nie więcej niż 100 domów i pozbawionych reprezentacyjnej, kamiennej architektury[14]. Najsilniejszy związek z dawnymi miastami Obszaru Centralnego wykazują Majowie z plemienia
Lakandonów
, żyjący w lasach stanu Chiapas i do końca XX wieku odwiedzający ruiny
Yaxchilan
, aby odprawiać tam ceremonie religijne. Nie są oni jednak potomkami budowniczych tych miast, mówiących językami z grupy Chol-Maya. Język Lakandonów jest odmianą dialektu Majów z północnego
Jukatanu
i wskazuje, że przybyli oni do Obszaru Centralnego w XVII-XVIII w., uciekając przed uciskiem hiszpańskich kolonizatorów[15].
Centrum cywilizacji Majów po upadku klasycznych ośrodków przeniosło się na północną część półwyspu Jukatan. W miastach
Uxmal
, Edzná, Oxkintok, Labná,
Sayil
i Kabáh, które znajdowały się w szczytowym momencie swego rozwoju, wzniesiono ogromne budowle i rozkwitał architektoniczny styl
Puuc
, słynący z bogato rzeźbionych elewacji budynków. Na wschód od niego pierwszy okres świetności przeżywało
Chichen Itza
, którego starsza, przedtoltecka dzielnica również nosi znamiona stylu Puuc. W latach
770
-
896
ważnym ośrodkiem wschodniego Jukatanu stało się miasto Ek' Bahlam, stolica regionalnego królestwa Talol. Z północnego Jukatanu brak jest jednak obszernych inskrypcji kalendarzowych i dynastycznych, a nieliczne zapisy są bardzo słabo zachowane, częściej odnotowując przebieg rytuałów religijnych niż wydarzenia polityczne. Mimo to udało się odtworzyć nieliczne imiona władców jukatańskich miast, m.in. Chaak, rządzącego w
Uxmal
około roku
909
, K'ahk'upakal, rządzącego w
Chichen Itza
w latach
870
-
890
oraz Ukit Kan Le'K Tok', rządzącego w Ek' Bahlam i zmarłego około roku
814
[16].
Ze względu na złożoność, którą osiągnęła kultura Majów okresu klasycznego, jest mało prawdopodobne, że jej upadek (utożsamiany potocznie z upadkiem cywilizacji Majów w ogóle) mógł zależeć od jednego czynnika. Formułowano więc różne hipotezy, które przypisywały większe znaczenie czynnikom wewnętrznym, powodującym destabilizację, jak na przykład ogromna przepaść między klasami społecznymi, czy też nadmierny wzrost liczby ludności i jego skutki związane ze środkami utrzymania i możliwym niezadowoleniem z powodu braku żywności. Obecnie duże znaczenie przypisuje się katastrofie ekologicznej, związanej z przeeksploatowaniem zasobów naturalnych, na którą nałożyły się długotrwałe susze, trwające od 800 do 1050 r., udokumentowane dzięki badaniom geochemicznym[17]. Mówiąc o przyczynach zewnętrznych koncentrowano się z jednej strony na zniszczeniu tradycyjnych sieci handlowych – upadek Teotihuacanu rozpoczął się około 700 roku – co spowodowało utratę bogactw, prestiżu i władzy przez część elity panującej. Ponadto, u schyłku okresu klasycznego Obszar Centralny został najechany prawdopodobnie przez zmeksykanizowane grupy Majów z terenów dzisiejszego stanu
Tabasco
(zwane Putún lub Chontal), co doprowadziło do pojawienia się licznych elementów środkowomeksykańskich w m.in. w sztuce miasta Seibal (stela z
849
r. przedstawia tam osobnika o imieniu Wat'ul, o fryzurze i wyglądzie ewidentnego cudzoziemca, ale noszącego klasyczne majańskie insygnia władzy)[18].
Fakt, iż centra Majów zostały opuszczone, nie oznacza, że całkowicie znikła ich kultura. Jak to się dzieje we wszystkich procesach kulturowych, nowe warunki spowodowały głęboką transformację społeczeństwa w taki sposób, że pewne charakterystyczne cechy (np. kult steli i inskrypcje kalendarzowe w
Długiej Rachubie
) zanikły zupełnie, podczas gdy inne uległy modyfikacji i ułatwiły adaptację kultury do nowych czasów.
Okres postklasyczny
Główne centra cywilizacji Majów w okresie postklasycznym, przypadającym na lata 900-1500, znajdowały się na Obszarze Północnym. Miasta półwyspu Jukatan, regionu o niskich opadach i mniej żyznych glebach, rozwijały się dzięki zasobom lokalnym, zwłaszcza morskim (ryby i sól), wykorzystując też rośliny do produkcji włókien (bawełna i sizal) oraz owoce, miód i produkty zwierzęce. Liczni badacze twierdzą zgodnie, że – podobnie jak na pozostałych terenach Mezoameryki – był to etap wzrastającego militaryzmu[19]. Wiedzę o schyłku tego okresu czerpiemy już z dokumentów kolonialnych, napisanych zarówno w językach Majów (alfabetem łacińskim – na Jukatanie księgi Chilam Balam, w górach Gwatemali księga
Popol Vuh
czy Anales de los Cakchiqueles), jak i po hiszpańsku (np. Relacja o sprawach Jukatanu biskupa
de Landy
). Zarówno sztuka, architektura jak i astronomia okresu postklasycznego reprezentowały znacznie niższy poziom zaawansowania, w porównaniu z okresem klasycznym, zaprzestano m.in. rzeźbienia steli, zapisów kalendarzowych w Długiej Rachubie oraz inskrypcji dynastycznych, co uniemożliwia dokładne datowanie zabytków. Nadal używano jednak pisma hieroglificznego i tworzono kodeksy (księgi harmonijkowe), która to sztuka ocalała na Jukatanie aż do okresu hiszpańskiej konkwisty.
Do roku
987
na Jukatanie pojawili się
Toltekowie
, przybysze z centralnych wyżyn Meksyku. Przekazy spisane w czasach kolonialnych sugerują, że Toltekom przewodził
Kukulkan
, który miał być tożsamy z Ce Acatl Topiltzin (
Quetzalcoatl
), wygnanym tolteckim władcą z Tuli. Ta na poły legendarna postać utożsamiana była z kolei, zarówno na terenach Majów jak i Nahua, z bogiem przedstawianym bądź to jako upierzony wąż, bądź też jako brodaty mężczyzna o białej skórze. Przybysze osiedlili się w
Chichén Itzá
(zwanym wówczas Uukil-Abnal), którego postklasyczna architektura nosi wyraźne wpływy środkowomeksykańskie. Również kult Kukulcana-Quetzalcoatla, któremu poświęcona była jedna z piramid tego miasta, dowodzi rozwiniętego tolteckiego osadnictwa na Jukatanie, które zostało zapoczątkowane zbrojną inwazją[20]. W końcu Chichén Itzá uzyskało hegemonię nad całym Jukatanem. Sukces tego miasta wynikał bez wątpienia ze splotu różnych czynników: kontroli handlu przybrzeżnego na duże odległości, siły militarnej oraz systemu wierzeń, dzięki któremu stało się ono centrum pielgrzymek do świętej studni (
cenote
) poświęconej bogu deszczu Chaak (
Chac
)[21]. Niektórzy badacze, opierając się o interpretację ksiąg Chilam Balam i skąpych zapisów hieroglificznych, przypuszczają, że Chichén Itzá było rządzone nie przez królów, ale przez radę arystokratów – (tzw. multepal), co jednak jest ostatnio kwestionowane[22]. Wielkie miasto zostało opuszczone przez Tolteków do roku 1221[23].
Kolejnymi przybyszami, którzy zdominowali Jukatan w okresie postklasycznym, byli Itzá, zmeksykanizowani Majowie Putun, którzy zasiedlili
Chichén Itzá
w latach
1224
-
1244
, dzięki czemu odnowione miasto uzyskało swoją ostateczną nazwę. W latach
1263
-
1283
, wódz Itzá, noszący podobnie jak jego toltecki poprzednik, imię K'uk'ulkan, założył wielkie miasto
Mayapán
, które niebawem uzyskało hegemonię, utrzymującą się na Jukatanie przeszło dwa i pół wieku[24]. Władca Mayapanu, Hunak Ke'el, sprzymierzony z miastem
Izamal
, zdobył i splądrował Chichen Itzá, wypędzając władcę tego ostatniego, o imieniu Chak Xib Chak. Uchodźcy z Chichén Itzá powędrowali do niemal wyludnionego Petenu, gdzie założyli nową stolicę,
Tayasal
, niewielkie miasto na wyspie śródleśnego jeziora[25]. W tym czasie rozwijały się też niewielkie ośrodki ze wschodniego wybrzeża Jukatanu:
Tulum
, Isla Mujeres, Cozumel, Lamanai i Santa Rita Corozal, znane w okresie konkwisty jako
Chetumal
. Dzięki handlowi z innymi ośrodkami (prowadzonemu głównie przez przybrzeżnych żeglarzy z grupy Majów Chontal lub Putun zwanych niekiedy "Fenicjanami Mezoameryki"[26]) osady te osiągnęły stopniowo wspaniały rozkwit, włączając do swej sztuki elementy charakterystyczne dla centralnego Meksyku – freski ścienne o wpływach
Misteków
[27] (ostatni taki fresk powstał w Tulum około roku 1450, a więc niedługo przed konkwistą). Sytuacja polityczna była jednak niestabilna, czego dowodem było otoczenie Mayapanu i Tulum murami obronnym.
W latach
1441
-
1461
Ah Xupán, władca rodu Xiu (Xiw), osiadłego w pobliżu ruin
Uxmal
stanął na czele koalicji jukatańskich miast przeciwko dynastii Cocom władającego dominującym na Jukatanie miastem
Mayapán
. Doszło do otwartego buntu zbrojnego wewnątrz murów miasta, które zostało ograbione, spalone i opuszczone, zginęła też większość przedstawicieli rodu panującego[28]. Darowano jedynie życie stacjonującym tam meksykańskim najemnikom z Tabasco, którzy prawdopodobnie założyli później na zachodnim wybrzeżu Jukatanu własne państewko, noszące nazwę Ah Kanul[29]. Część wychodźców z Mayapanu powędrowała w dżungle Petenu, osiedlając się – pod nazwą Kow'oj – w sąsiedztwie swoich odwiecznych wrogów, Itzá. Kow'oj zajęli m.in. Zacpeten i Topoxte, opuszczone ośrodki ze schyłku okresu klasycznego, wprowadzając tam typowo postklasyczną architekturę, wzorowaną na budynkach Mayapanu[30]. Po upadku tego ostatniego, cały
Jukatan
pogrążył się w wojnach domowych między 16 państewkami, zorganizowanymi wokół małych, silnie ufortyfikowanych miast[27]. Ród Xiu założył swoją stolicę w Mani, zaś ocalały z pogromu potomek rodu Cocom osiedlił się w Sotuta. Z kolei potomkowie najwyższego kapłana Mayapanu utworzyli własne królestwo Ah K'in Chel, ze stolicą w Tekoh[29]. Pozostałe państewka jukatańskich Majów, utworzone w tym okresie, to Champutun (Champoton), Kanpech (
Campeche
), Ah Kanul, Chak'an, Keh Pech (ze stolicą w Motul), Hokaba, Kupul, Chik'inchel, Tases, Ekab, Cochwah, Waymil i
Chetumal
[31].
W okresie postklasycznym rozwijały się też państwa Majów w południowej części ich obszaru kulturowego, to jest na terenach górskich dzisiejszej Gwatemali; część tych państw przetrwała aż do podboju hiszpańskiego. Powstały tam królestwa Majów
Kicze
(ze stolicą w Gumarcaah, zwaną Utatlan przez ludy
Nahua
z Wyżyny Meksykańskiej), Cakchiquel (ze stolicą w Iximche), Tzutujil (ze stolicą w Chuitinamit), Mam (ze stolicą w Zaculeu) i Pocomam (ze stolicą w Mixco Viejo). Budowali oni silnie ufortyfikowane, kamienne miasta na szczytach gór, skupione wokół surowych, kamiennych świątyń-piramid, pałaców władców i rozległych placów do gry w rytualną piłkę[32]. Ich architektura pozbawiona jest bogatej ornamentyki (zwłaszcza rzeźb figuralnych i fresków) typowej dla Jukatanu i El Peten; brak jest tam również inskrypcji kalendarzowych i dynastycznych. Królewskie rody górskich Majów legitymizowały swoją władzę legendarnymi związkami z dawnym imperium
Tolteków
(
Tula
), skąd mieli otrzymać swoje insygnia. Władcy
Kicze
z rodu Cavec, drogą militarnych podbojów, rozszerzyli stopniowo swoją władzę na sąsiednie plemiona, tworząc lokalne mocarstwo, dynamicznie rozwijające się i agresywne wobec sąsiadów. Szczyt potęgi osiągnęli po roku 1350, za panowania królów Cotuja i K'ucumatz. Około roku 1450, za panowania króla Quicab, Kicze podbili nawet wybrzeża Pacyfiku i meksykańską prowincję Soconusco[33], zarazem skutecznie tłumiąc bunty wasali – Cakchiquel, oraz blisko spokrewnionych plemion Tamub i Ilocab. Od podbitych ludów ściągali wysokie trybuty i osadzali na ich ziemiach swoje garnizony. Jednak po roku 1470, ludy Cakchiquel i Rabinal wyzwoliły się spod panowania swoich hegemonów, tworząc konkurencyjne państwa[33], zaś prowincja Soconusco stała się częścią imperium
Azteków
. Świadectwem kultury Kicze jest jedno z najwybitniejszych dzieł literatury prekolumbijskiej,
Popol Vuh
czyli Księga Rady Narodu Kicze, spisana po podboju alfabetem łacińskim w języku Majów.
Konkwista
Dla Majów, tak jak i dla przytłaczającej większości mezoamerykańskich Indian, przybycie hiszpańskich
konkwistadorów
zakończyło się klęską, w aspekcie zarówno biologicznym, jak i kulturowym. Przyczyny dramatycznego spadku liczby ludności, którego początkiem była konkwista, są tylko częściowo poznane. Nowe choroby, na które Indianie nie byli odporni i ciężka eksploatacja, której zostali poddani w ciągu wieków; doprowadziły do wymarcia licznych grup etnicznych i rozpadu społeczeństwa tych, którzy przeżyli.
W XVI wieku ziemie Majów, a zwłaszcza Jukatan i płaskowyż Gwatemali, były politycznie zorganizowane w małe państewka, walczące ze sobą o hegemonię. Pierwsze kontakty między Majami, a Hiszpanami sięgają roku
1502
, kiedy
Krzysztof Kolumb
podczas swej czwartej podróży spotkał w Zatoce Hondurasu płynących na łodziach majańskich kupców. Parę lat później w 1511 roku, dwudziestu rozbitków z hiszpańskiego statku, wiozącego z Darién prokuratora Juana de Valdivia, dotarło do wschodniego wybrzeża Jukatanu, gdzie wszyscy zostali schwytani przez Majów, a niektórzy złożeni w ofierze bogom. Franciszkanin Gerónimo de Aguilar, jeden z dwóch pozostałych przy życiu rozbitków, po wielu przygodach nawiązał kontakt z
Hernanem Cortesem
w czasie jego pierwszej ekspedycji w tym regionie w
1519
roku. Drugi z rozbitków, Gonzalo Guerrero, ożenił się z córką Nachan Kaana, władcy państewka
Chetumal
i został dowódcą jego wojowników. Dlatego odmówił powrotu na wezwanie Cortesa, stając na czele oporu Majów przeciwko Hiszpanom. Prawdopodobnie zginął w walkach na terenie Hondurasu dopiero w
1536
roku. W roku
1517
wybrzeża Jukatanu spenetrował
Francisco Hernández de Córdoba
. Najpierw dotarł do stolicy jukatańskiego państewka Ecab ("Gran Cairo"), gdzie po raz pierwszy Hiszpanie zetknęli się z monumentalną, kamienną architekturą, tak charakterystyczną dla kultur Mezoameryki. Następnie Córdoba wylądował w mieście Champoton. Majański władca tego ostatniego, Moch Cuoch[29], rozkazał swoim wojownikom zejść do portu i zaatakować Hiszpanów, co zakończyło się całkowitą klęską konkwistadorów, zaś sam Córdoba zmarł z ran podczas powrotnego rejsu do
Hawany
.
Już wczesne kontakty z Hiszpanami przyniosły ogromne szkody Majom z Jukatanu, którzy przeżyli pierwszą wielką epidemię, być może ospy, w latach
1515
i
1516
. Sytuacja nie zmieniła się w latach późniejszych – w
1517
i
1518
na Jukatanie dochodziło do konfliktów zbrojnych.
Hernán Cortés
wrócił na półwysep w
1524
roku, a w
1525
przeszedł region centralny i nizinne południe, poznając Tayasal, stolicę Itzás. Po drodze nawiązał też przyjazne stosunki z władcą Majów Chontal z Akalan (Itzam K'anak), PaxB'olon Acha. Władca ten został przyjacielem Cortesa oraz wasalem hiszpańskiej korony jako don Pablo Pax'B'olon[34].
Kiedy jeden z oficerów Cortesa,
Pedro de Alvarado
wraz z indiańskimi sojusznikami Tlaxcalanami przybył w
1524
roku na ziemie górskich Majów w Gwatemali, napotkał silny opór Indian
Kicze
, podczas gdy odwieczni rywale tych ostatnich: Tzutzuhil i Cakchiquel (Kakchiquel) stali się sprzymierzeńcami Hiszpanów. Dnia
20 lutego
1524
, w miejscowości
Quetzaltenango
, Alvarado pokonał armię Kicze pod wodzą księcia Tecum Uman, osobiście zabijając go na polu walki, po czym wkroczył do ich stolicy Gumarcaah (Q'umaraq aj). Podejrzewając zasadzkę, powiesił króla Oxib-Queh i jego zastępcę Beleheb-Tzi, a następnie spalił miasto[35]. Wracając do Meksyku zdobył jeszcze (po kilkumiesięcznych oblężeniach) dwa ufortyfikowane miasta: Mixco Viejo, stolicę plemienia Pokomam[36], oraz Zaculeu, twierdzę plemienia Mam, w której zamknął się wódz Kayb'il B'alam, z grupą około 5000 wojowników[37]. Większość sojuszy hiszpańsko-majańskich trwała krótko i w niedługim czasie rozpoczęła się kolonizacja, oparta na eksploatacji ziemi oraz zamieszkujących ją Indian. W
1526
wybuchło jednak w Gwatemali powstanie Indian przeciwko kolonizatorom. Na jego czele stanęli ostatni władcy Kicze (Tecum i Tepepul) oraz Belehé-Qat, król Cakchiquelów. Rebelianci zostali jednak pokonani, zaś zbuntowani królowie powieszeni w
1540
roku[35], po długim okresie uwięzienia. Powstania wybuchały później przez cały okres kolonialny (m.in. w
1712
i
1868
), szczególnie wśród górskich Majów Tzeltal i Tzotzil. Ostatnio konflikty takie mogliśmy obserwować w meksykańskim stanie
Chiapas
w
1994
roku, w postaci powstania
zapatystów
[38].
Podbój Jukatanu trwał znacznie dłużej, z uwagi na rozdrobnienie polityczne tego terenu. W
1531
Francisco de Montejo
Starszy, założył miasto
Campeche
. Jego syn zdobył miasto Saki (dzisiejsze Valladolid), gdzie rezydował potężny dowódca wojskowy NaKajun Noj i namiestnik (batab) Tzuk Kupul. W walkach zabity został przez Hiszpanów sam władca prowincji, NaOb'on Kupul[39]. Następnie
konkwistador
dotarł do ruin
Chichén Itzá
, które ogłosił stolicą hiszpańskiego Jukatanu. Jednak po kilku miesiącach okoliczni Majowie powstali przeciwko najeźdźcom, zmuszając ich do ucieczki. W
1540
Francisco de Montejo Młodszy najechał Jukatan jeszcze raz, zakładając miasto
Merida
na ruinach majańskiego T'ho[37]. Ah Kukum Xiu, władca pobliskiego
Mani
sprzymierzył się z Hiszpanami, przyjął chrzest i szlachecki tytuł hidalgo, dążąc do uzyskania sojuszników przeciwko swoim odwiecznym wrogom – wywodzącemu się z Mayapanu rodowi Cocom[40]. W
1546
połączone siły Hiszpanów i Xiu zwyciężyły armie państewek Majów wschodniego Jukatanu, oficjalnie kończąc konkwistę półwyspu. Tayasal (Nojpeten), miasto Majów z plemienia Itzá przetrwało jednak na wyspie ukrytego w lasach jeziora
Petén Itzá
kolejne 150 lat. Dopiero
13 marca
1697
roku hiszpańska piechota, dowodzona przez jukatańskiego kapitana Martína de Ursua, dotarła na wyspę okrętem (galeota), którego elementy przetransportowano wcześniej lądem. Podczas szturmu zginęły prawdopodobnie setki obrońców, zaś ostatni władca Nojpeten, Ajaw Kan'Ek (który na chrzcie otrzymał imiona Joseph Pablo), spędził resztę życia, wraz ze swym synem, w areszcie domowym w
Santiago de Guatemala
[39]. Również na porośniętych dżunglą nizinach powstania Majow wybuchały przez cały okres kolonialny, osiągając kulminację w XIX-wiecznej tzw. wojnie kast.
Kultura
Gospodarka i struktura społeczna
Podstawą gospodarki Majów w czasach prekolumbijskich było rolnictwo, wykorzystujące technikę wypaleniskową, zaś tylko w niewielkim stopniu irygację. Uprawiano kukurydzę, fasolę, dynie, papryki chili, bawełnę i drzewa owocowe (papaję, awokado i drzewo chlebowe). Hodowano indyki i psy (w tym rasy mięsne) oraz miejscowe gatunki bezżądłowych pszczół, dostarczających miodu. Majowie zdobywali również część pożywienia poprzez myślistwo, rybołówstwo i zbieractwo. Dużą rolę odgrywał handel lądowy i morski; umożliwiał on sprowadzanie niemożliwych do zdobycia w pewnych regionach produktów. Należały do nich zwłaszcza: sól w głębi lądu (szacuje się, że sam Tikal zużywał około 131 ton soli rocznie), metale (złoto, miedź) oraz bazalt i granit do produkcji żaren na wapiennych nizinach. W epoce klasycznej rozwijał się na dużą skalę handel poszukiwanymi przez elity towarami luksusowymi, np. muszlami ślimaków z rodzaju Spondylus, jadeitem, piórami
kwezala herbowego
i kolcami
płaszczek
, używanymi w rytuałach puszczania krwi[41].
Niewiele wiadomo na temat struktury społecznej Majów Obszaru Centralnego w epoce klasycznej, ponieważ inskrypcje hieroglificzne dotyczą jedynie życia publicznego elit, sukcesji tronu, rytuałów, małżeństw, narodzin, śmierci i wojen toczonych przez władców. Na czele każdego z majańskich miast-państw stał król (ahau, według nowej ortografii majańskiej – ajaw), tytułowany również kalomte ("najwyższy władca")[42]. Tym samym tytułem Majowie jukatańscy w okresie kolonialnym nazywali króla Hiszpanii. Królewscy wasale, noszący tytuł sahal, zarządzali mniejszymi ośrodkami[43]. Ponieważ król pełnił również funkcje religijne, zaś jego osoba otaczana była niemal boskim kultem, niektóre zapisy tytułują go k'uhul ajaw ("święty król")[44]. Wbrew potocznemu wyobrażeniu, brak jest najmniejszych dowodów na istnienie kapłanów i kasty kapłańskiej wśród Majów w epoce klasycznej. Większość rytuałów sprawował osobiście król, jego rodzina i wyższa arystokracja, zaś pismo, nadzór nad kalendarzami i obserwacje astronomiczne podlegały wyspecjalizowanej kaście skrybów (aj tz'ib), na których czele stał ah k'uhun ("ten od świętych ksiąg") czyli naczelny bibliotekarz i kronikarz. Ważną rolę pełnili też malarze, rzeźbiarze i inni artyści[45].
Społeczeństwo Majów jukatańskich w okresie ostatnich kilkudziesięciu lat przed podbojem hiszpańskim składało się z wyodrębnionych warstw i grup zawodowych. Najwyższe miejsce w hierarchii społecznej zajmowała
arystokracja
(almehenob), z której wywodzili się władcy (halach uinic lub halach winik) oraz urzędnicy, zajmujący się administracją każdego z jukatańskich państewek, jego stołecznego miasta i podległych mu osad. Tymi ostatnimi zarządzali namiestnicy (batabob). Z arystokracji wywodzili się wyżsi dowódcy wojskowi, przy czym głównodowodzący na Jukatanie nosił tytuł nakom, a osoba piastująca to stanowisko zmieniała się co trzy lata[46]. Kapłani (ahkinob) dzielili się na wyższy kler (ah kin) oraz "proroków" (chilam) i ofiarników (nakom – wyrywających serca ludzkim ofiarom oraz chaak trzymających za ręce ofiary rozciągnięte na kamieniu ofiarnym). Prawdopodobnie kapłani jako grupa społeczna wśród Majów pojawili się dopiero w epoce postklasycznej, niewykluczone, że pod wpływem Tolteków[47]. Najliczniejszą warstwę stanowili
chłopi
(ah chembal uinicob), których część, czasowo lub na stałe, zajmowała się rzemiosłem; istnieli też profesjonalni kupcy i inne grupy zawodowe; najniżej w hierarchii stali niewolnicy (ah pentacob), stosunkowo nieliczni, rekrutujący się głównie spośród jeńców wojennych.
Postklasyczne państewko Majów Itzá, ze stolicą w Tayasal (Nojpeten) rządzone było równocześnie przez świeckiego władcę, noszącego klasyczny tytuł ajaw, oraz najwyższego kapłana (ajk'in), obu wywodzących się z królewskiego rodu Kan Ek'. Miasto stołeczne, oraz otaczające je ziemie i osady, podzielone były na cztery części, odpowiadające stronom świata. Części te zarządzane były przez "namiestników" (ajaw b'atab) i ich zastępców (b'atab). Istotną rolę odgrywało też czternastu dostojników, noszących tytuł ach kat. Przypuszcza się, że pełnili oni pomniejsze funkcje religijne i wojskowe, związane z rekrutacją i szkoleniem młodych wojowników. Społeczeństwo Itzá podzielone było na szlachtę i poddanych. Wśród elit częsta była
poligynia
; niektórzy arystokraci miewali od trzech do siedmiu żon[39]. Być może zbliżoną strukturą społeczno-polityczną cechowały się miasta Majów Chontal z dzisiejszego Tabasco. Na przykład Itzam K'anak podzielone było na cztery "ćwiartki" zarządzane przez władców zwanych ajaw, którzy podlegali z kolei najwyższemu władcy całego miasta, noszącemu ten sam tytuł[48].
Względnie dobrze poznana jest struktura społeczna górskich Majów w późnej epoce postklasycznej, szczególnie w odniesieniu do ludów
Kicze
i Kakchiquel. Na czele państwa Kicze stał król (ajpop, ahpop), rządzący każdorazowo ze swoim zastępcą (ajpop camja, ahpop camha) oraz dwoma dowódcami wojskowymi (nim rajpop achijaab). Wojownicy stanowili odrębną grupę społeczną (achij). Występował również wyspecjalizowany kler, którego najwyżsi przedstawiciele nosili tytuły ah tohil (kapłan boga Tohila), ah gucumatz (kapłan boga Gucumatz) i ah awilix (kapłan boga Awilixa)[35]. Innymi ważnymi funkcjami były urzędy naczelnego skryby i opiekuna ksiąg (aj tz'ib), specjalisty od kalendarza 365-dniowego (aj may wuj) i specjalisty od rytualnego kalendarza 260-dniowego (aj chol k'in)[49]. Elity przypisywały sobie pochodzenie od Tolteków i panowały nad podbitymi, górskimi Majami (Vukumak). Arystokracja Kicze z Utatlan podzielona była na 24 "domy" (rody patrylinearne), przypisane do 24 pałaców (nim ja) w stolicy państwa[33]. Poddani służyli jako żołnierze i otrzymywali tytuły wojskowe za osiągnięcia w bitwach. Kupcy mieli uprzywilejowany status, ale musieli płacić daniny panom. Ponadto populacja obejmowała artystów i służbę, zaś nieliczni niewolnicy wywodzili się zarówno ze skazanych przestępców jak i jeńców wojennnych niższej rangi (schwytani arystokraci byli zwykle składani w ofierze i spożywani w kanibalistycznych rytuałach)[50].
Mimo że w odniesieniu do form organizacji politycznej nizinnych Majów używano niegdyś pojęcia imperium, w rzeczywistości tworzyli oni wyłącznie mniej lub bardziej trwałe związki miast-państw, o charakterze sojuszów wojskowych bądź zależności quasi-feudalnych (w epoce klasycznej wyrażanych zwrotem y-ajaw, "jego król"[51]). Bezpośrednio przed hiszpańską inwazją na Jukatanie nie istniały żadne ponadlokalne struktury polityczne, choć jeszcze 100 lat wcześniej cały półwysep znajdował się pod hegemonią miasta Mayapan. Władcy Mayapanu osiedlali w swoim mieście inne majańskie rody panujące jako zakładników oraz pobierali trybut od ich wasali[52]. Krótkotrwałe "imperium" stworzyli też górscy Majowie Kicze. Obejmowało ono ponad milion ludzi i ściągało do stolicy daniny ze znacznego obszaru[53], osadzało też na podbitych terytoriach garnizony wojskowe[35].
Wojna
Wbrew opiniom lansowanym od połowy
XIX wieku
, popieranym zwłaszcza przez Erica Thompsona, Majowie nie byli ludem nastawionym pokojowo. Poszczególne miasta prowadziły ze sobą w różnych okresach wiele wojen, choć armie rzadko przekraczały liczebność kilkuset wojowników, a gęsty las podzwrotnikowy w zasadzie uniemożliwiał zastosowanie skomplikowanych manewrów
taktycznych
. Podobnie jak w innych kulturach Mezoameryki, bitwy Majów sprowadzały się zazwyczaj do serii potyczek między poszczególnymi wojownikami. Po wkroczeniu wrogiej armii na obce terytorium, obrońcy stosowali zasadzki i zakładali pułapki, zgodnie z zasadami walki partyzanckiej. Żołnierze Majów jukatańskich nosili nazwę holkanob ("dzielni")[54].
W walce najczęściej używano różnego rodzaju maczet wykonanych z drewna i ostrych kawałków
obsydianu
, włóczni z krzemiennymi grotami, sztyletów, toporów oraz maczug. W epoce klasycznej główną bronią miotającą był miotacz oszczepów (
atlatl
), używano także proc. Łuk i strzały prawdopodobnie wprowadzili dopiero meksykańscy najemnicy w epoce postklasycznej na Jukatanie, zaś dmuchawki wykorzystywano głównie do polowań na zwierzęta. Uzbrojenie ochronne stanowiły pancerze z grubo plikowanej bawełny lub skór tapira oraz tarcze[54].
Pismo
Majowie na Obszarze Północnym i Centralnym pisali znakami wyrażającymi nie tylko głoski i sylaby, ale przede wszystkim pojęcia i idee, którym jednak przypisana była zwykle określona wartość fonetyczna. Z tych ostatnich można było tworzyć bardziej złożone wyrazy, korzystając z zasady
rebusu
. System ten miał więc charakter
logograficzny
sylabowy (logosylabiczny). Te same wyrazy można było często zapisać na kilka różnych sposobów – obrazkowo lub fonetycznie. I tak, imię króla
Palenque
Pakala, zapisywano albo jednym znakiem, wyobrażającym tarczę (pakal w języku Majów), albo zestawem trzech połączonych znaków, reprezentujących sylaby pa, ka i l(a)[55]. Z chwilą, gdy poszło w niepamięć znaczenie poszczególnych
hieroglifów
, pismo Majów stało się szyfrem prawie niemożliwym do odczytania, tym bardziej, że po wielu wiekach znaki, ulegając licznym przemianom, przestały być podobne do przedmiotów, które miały wyobrażać. Ewoluowało ono powoli od zapisu hieroglificznego, poprzez zapis sylabiczny w kierunku zapisu głoskowego.
Znaczenie chińskich ideogramów zachowało się dzięki ciągłości tamtejszej kultury. Egipskie hieroglify poszły w zapomnienie, ale zostały odczytane dzięki temu, że oficer napoleoński znalazł w Egipcie słynny
Kamień z Rosetty
, gdzie hieroglifom towarzyszyło tłumaczenie na język grecki. Przez długi czas za majański odpowiednik Kamienia z Rosetty uważano zapiski biskupa
Diego de Landy
, który w swoim dziele Relación de las cosas de Yucatán podał zestaw znaków uważany przezeń za
alfabet
Majów. Dziś wiadomo, że notatki de Landy były w dużej mierze błędne, co wynikło z nieporozumienia między misjonarzem a jego tubylczymi informatorami. Mimo tego pismo hieroglificzne stosowane przez Majów udało się w dużej części rozszyfrować.
Skomplikowane
hieroglify
Majów przedstawiały przedmioty, zwierzęta, bogów itp. Prostsze znaki służyły do wyrażania przysłówków i przyimków. Ustawiając je w odpowiedniej kolejności, pisarze zapisywali krótkie zdania. Odnotowywali oni ruchy ciał niebieskich (w postaci tablic astronomicznych), ważne daty związane z cyklami kalendarzowymi, imiona bogów, przepowiednie kapłanów. W ich tekstach można również przeczytać o sojuszach, wojnach, małżeństwach między rodami królewskimi, datach śmierci i narodzin władców. Pismo Majów stało się elementem ozdobnym. Hieroglify wykuwano na płytach kamiennych stelach, ołtarzach i schodach, jak również malowano farbą na ścianach. Pismem ozdabiano też biżuterię, muszle, kości, wyroby garncarskie, drewniane sufity, ściany i framugi drzwi. Posiadali również
księgi rękopiśmienne
na papierze z kory drzewnej (amate) lub jeleniej skóry, w literaturze majanistycznej zwane
kodeksami
, choć w rzeczywistości miały charakter
leporello
. Do dziś przetrwały tylko cztery kodeksy Majów; co najmniej 27 ksiąg hieroglificznych zostało spalonych przez biskupa
Diego de Landa
podczas
auto da fe
w mieście Mani, 12 lipca
1562
roku. W 2006 roku archeolodzy ogłosili, że próbka pisma odkryta w San Bartolo (północno-wschodnia Gwatemala) jest wyraźnym dowodem na to, że Majowie pisali ponad 2300 lat temu.[56] To kilkaset lat wcześniej niż poprzednie pismo Majów o dokładnie ustalonym wieku i 600 lat przed okresem klasycznym cywilizacji, gdy dający się odczytać system pisma wszedł w powszechne użycie.
Prawdopodobnie Majowie zamieszkujący góry Obszaru Południowego nie znali logosylabicznego pisma używanego na nizinach Chiapas, Petén i Jukatanu. Choć nie zachowały się żadne kodeksy Kicze i ich bezpośrednich sąsiadów, opisy pozostawione przez hiszpańskich misjonarzy sugerują, że rękopisy z tego regionu były ściśle piktograficzne (obrazkowe), zbliżone do analogicznych kodeksów
Misteków
i
Azteków
ze środkowego Meksyku. Jedynie do zapisu nazw geograficznych i imion własnych stopniowo wprowadzano elementy zapisu fonetycznego, w oparciu o zasadę rebusu. Dowodzą tego również meksykańskie w stylu piktogramy, znalezione na ścianach ruin miasta Majów Tzutujil w Chuitinamit[49]; górskie stanowiska są natomiast pozbawione typowo majańskich inskrypcji hieroglificznych.
Sztuka i nauka
Główne osiągnięcie cywilizacji Majów w dziedzinie architektury stanowią monumentalne zespoły przestrzenne, złożone ze świątyń na wysokich piramidach schodkowych, pałaców, tarasów, dziedzińców i boisk do gry w
rytualną piłkę
. W dziedzinie sztuki Majowie słynęli z ozdób stiukowych, malowideł ściennych, rzeźb i płaskorzeźb z kamienia (zwłaszcza jadeitu), drewna i kości, polichromowanej ceramiki oraz biżuterii (zobacz:
sztuka Majów
). Majowie rozwinęli dwudziestkowy system zapisu matematycznego i wynaleźli koncepcję zera. Prowadzili precyzyjne obserwacje astronomiczne, m.in. przewidywali
zaćmienia
oraz obliczyli czas obrotu Księżyca dookoła Ziemi (mierzony w dniach) z dokładnością do trzeciego miejsca po przecinku[57]. Posługiwali się również skomplikowanymi systemami rachuby czasu (zobacz:
kalendarz Majów
).
Mitologia
Przypisy
- ↑ Coe D. M. 2005. The Maya. Seventh edition. Thames & Hudson. New York, s. 12
- ↑ Coe D. M. 2005. The Maya. Seventh edition. Thames & Hudson. New York, s. 81
- ↑ Coe D. M. 2005. The Maya. Seventh edition. Thames & Hudson. New York, s. 67
- ↑ Coe D. M. 2005. The Maya. Seventh edition. Thames & Hudson. New York, s. 82
- ↑ Coe D. M. 2005. The Maya. Seventh edition. Thames & Hudson. New York, s. 87
- ↑ Coe D. M. 2005. The Maya. Seventh edition. Thames & Hudson. New York, s. 234-239
- ↑ Coe D. M. 2005. The Maya. Seventh edition. Thames & Hudson. New York, s. 95-105
- ↑ Coe D. M. 2005. The Maya. Seventh edition. Thames & Hudson. New York, s. 102
- ↑ 9,0 9,1 9,2 Coe D. M. 2005. The Maya. Seventh edition. Thames & Hudson. New York, s. 125
- ↑ Coe D. M. 2005. The Maya. Seventh edition. Thames & Hudson. New York, s. 118
- ↑ Coe D. M. 2005. The Maya. Seventh edition. Thames & Hudson. New York, s. 134-138
- ↑ Coe D. M. 2005. The Maya. Seventh edition. Thames & Hudson. New York, s. 140
- ↑ Coe D. M. 2005. The Maya. Seventh edition. Thames & Hudson. New York, s. 162
- ↑ Thompson J. E. S. 1966. The Maya Central Area at the Spanish Conquest and Later. The Problem of Demography. Proceedings of the Royal Anthropological Institute of Great Britain and Ireland, 1966: 23-37.
- ↑ Coe D. M. 2005. The Maya. Seventh edition. Thames & Hudson. New York, s. 200-252
- ↑ Coe D. M. 2005. The Maya. Seventh edition. Thames & Hudson. New York, s. 165-173
- ↑ Coe D. M. 2005. The Maya. Seventh edition. Thames & Hudson. New York, s. 161-163
- ↑ Coe D. M. 2005. The Maya. Seventh edition. Thames & Hudson. New York, s. 164
- ↑ Coe D. M. 2005. The Maya. Seventh edition. Thames & Hudson. New York, s. 177
- ↑ Coe D. M. 2005. The Maya. Seventh edition. Thames & Hudson. New York, s. 179-181
- ↑ Coe D. M. 2005. The Maya. Seventh edition. Thames & Hudson. New York, s. 188-189
- ↑ Coe D. M. 2005. The Maya. Seventh edition. Thames & Hudson. New York, s. 170
- ↑ Coe D. M. 2005. The Maya. Seventh edition. Thames & Hudson. New York, s. 192
- ↑ Coe D. M. 2005. The Maya. Seventh edition. Thames & Hudson. New York, s. 193
- ↑ Coe D. M. 2005. The Maya. Seventh edition. Thames & Hudson. New York, s. 194-196
- ↑ Coe D. M. 2005. The Maya. Seventh edition. Thames & Hudson. New York, s. 206
- ↑ 27,0 27,1 Coe D. M. 2005. The Maya. Seventh edition. Thames & Hudson. New York, s. 196-197
- ↑ Coe D. M. 2005. The Maya. Seventh edition. Thames & Hudson. New York, s. 194
- ↑ 29,0 29,1 29,2 Roys R. L. 1957. The Political Geography of the Yucatan Maya. Carnegie Institution, Washington
- ↑ Pugh T. W. 2003. The Exemplary Center of the Late Postclassic Kowoj Maya. Latin American Antiquity, 14, (4): 408-430
- ↑ Coe D. M. 2005. The Maya. Seventh edition. Thames & Hudson. New York, s. 197
- ↑ Coe D. M. 2005. The Maya. Seventh edition. Thames & Hudson. New York, s. 200-201
- ↑ 33,0 33,1 33,2 Fox J. W. 1978. Quichean Conquest. University of New Mexico Press, Albuquerque.
- ↑ Jones G. D. 1998. The Conquest of the Last Maya Kingdom. Stanford University Press. Stanford, California
- ↑ 35,0 35,1 35,2 35,3 Popol Vuh – Księga Rady Narodu Quiché (tłum. Haliny Czarnockiej i Carlosa Marrodána Casasa). Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa, 1980
- ↑ Coe D. M. 2005. The Maya. Seventh edition. Thames & Hudson. New York, s. 201
- ↑ 37,0 37,1 Gać J. 1992 W poszukiwaniu Majów. Wydawnictwo KLIO, Łódź
- ↑ Coe D. M. 2005. The Maya. Seventh edition. Thames & Hudson. New York, s. 203
- ↑ 39,0 39,1 39,2 Jones G. D. 1998. The Conquest of the Last Maya Kingdom. Stanford University Press. Stanford, California.
- ↑ Blom F. 1928. Gaspar Antonio Chi, Interpreter. American Anthropologist 30 (2): 250-262.
- ↑ Coe D. M. 2005. The Maya. Seventh edition. Thames & Hudson. New York, s. 11-23, s. 204-206.
- ↑ Coe D. M. 2005. The Maya. Seventh edition. Thames & Hudson. New York, s. 113
- ↑ Coe D. M. 2005. The Maya. Seventh edition. Thames & Hudson. New York, s. 144
- ↑ Coe D. M. 2005. The Maya. Seventh edition. Thames & Hudson. New York, s. 171
- ↑ Coe D. M. 2005. The Maya. Seventh edition. Thames & Hudson. New York, s. 220-221
- ↑ Coe D. M. 2005. The Maya. Seventh edition. Thames & Hudson. New York, s. 208-209
- ↑ Coe D. M. 2005. The Maya. Seventh edition. Thames & Hudson. New York, s. 221-223
- ↑ Roys R. L. 1943. The Indian Background of Colonial Yucatán. Carnegie Institution, Washington
- ↑ 49,0 49,1 Carmack R. M. 1973. Quichean Civilization. Berkeley & Los Angeles.
- ↑ Coe D. M. 2005. The Maya. Seventh edition. Thames & Hudson. New York, s. 201-202
- ↑ Coe D. M. 2005. The Maya. Seventh edition. Thames & Hudson. New York, s. 238
- ↑ Coe D. M. 2005. The Maya. Seventh edition. Thames & Hudson. New York, s. 193-194
- ↑ Carmack R. M., Weeks J. M. 1981. The Archeology and Ethnohistory of Utatlan: A Conjunctive Approach. American Antiquity, 46 (2): 323-341
- ↑ 54,0 54,1 Coe D. M. 2005. The Maya. Seventh edition. Thames & Hudson. New York, s. 209
- ↑ Coe D. M. 2005. The Maya. Seventh edition. Thames & Hudson. New York, s. 233-234.
- ↑ "Symbols on the Wall Push Maya Writing Back by Years", The New York Times, 10 stycznia 2006
- ↑ Coe D. M. 2005. The Maya. Seventh edition. Thames & Hudson. New York, s. 225-229.
Linki zewnętrzne