Imperium perskie za czasów Sasanidów: terytorium przez większość jego istnienia (ciemna zieleń) i zasięg krótkotrwałych największych zdobyczy (jasna zieleń)
Sasanidzi –
dynastia
panująca w
Iranie
w latach
224
-
651
naszej ery.
Za jej protoplastę uznawany jest Sasan, pasterz (wg innych źródeł arcykapłan
Anahity
), będący podobno potomkiem
Achemenidów
. Jego syn, Papak (panował prawdopodobnie w latach
208
-
222
) zjednoczył
Fars
(Persję właściwą). Jego następca
Ardaszir I
wypowiedział posłuszeństwo
partyjskiemu
królowi królów
Artabanowi IV
. W
224
roku pokonał go pod Hormizdeganem, kładąc kres panowaniu partyjskiej dynastii
Arsacydów
. W
226
r. opanował
Mezopotamię
i rok później ogłosił się "Wielkim Królem, Królem Królów". Do około
239
roku opanował całe imperium partyjskie i stłumił wszelkie przejawy posłuszeństwa wobec Partów.
Rządy dynastii Sasanidów pod kilkoma istotnym względami różniły się od wcześniejszych panujących w Iranie. Po pierwsze w stopniu dotychczas niespotykanym nawiązywali oni do tradycji Achemenidów (którzy w międzyczasie w zbiorowej pamięci stali się półlegendarnymi Kejanidami) i innych czysto irańskich, przeciwstawiając je
greckim
i
rzymskim
- to jest opierali się na ideologii o charakterze nacjonalistycznym. Po drugie, przynajmniej od czasu śmierci
Szapura I
(
240
-
270
), coraz silniejsze były związki państwa z
zoroastryzmem
, który stał się niejako religią oficjalną, i w związku z tym doszło do prześladowania innych wyznań, chociaż nigdy nie przybrało ono charakteru systematycznego. Po trzecie wreszcie stopniowo dochodziło do coraz większej centralizacji rządów, która osiągnęła szczyt za panowania
Chosrowa I
(
531
-
579
).
Pierwszym okresem potęgi dynastii było panowanie jej drugiego władcy, Szapura I, który w roku
244
pokonał
cesarza
Gordiana III
, a następnie zmusił do zawarcia korzystnego dla siebie pokoju jego następcę,
Filipa Araba
. Szczytowym momentem wojen Szapura z Rzymem było zniszczenie całej armii rzymskiej i wzięcie do niewoli cesarza
Waleriana
ok. r.
260
. Po śmierci Szapura I nastąpił jednak okres zamętu, po części spowodowany niepokojami religijnymi wynikającymi z ekspansji nowo powstałego
manicheizmu
, jak i chrześcijaństwa, które to religie zdawały się podważać fundamenty państwa, pierwsza poprzez radykalizm swej doktryny, druga poprzez związki z Rzymem. To wtedy Sasanidzi nadali liczne przywileje zoroastryjskiemu klerowi, który wydawał się silną gwarancją stabilności władzy. Poza tym krajem wstrząsały wojny domowe pomiędzy członkami dynastii wspieranymi przez poszczególne odłamy arystokracji. Państwo powróciło do siły za długich rządów
Szapura II
(
309
-
379
), który stoczył szereg zwycięskich wojen z Rzymem.
Potem nastąpił jednak długotrwały kryzys, trwający właściwie aż do roku
531
. Początkowo wynikał on z brutalnej walki jaką prowadziła arystokracja i kler przeciwko monarchii, chcąc uzyskać jak najwięcej niezależności kosztem jej władzy. Kolejni władcy ginęli w wyniku spisków i zajęci tłumieniem ciągłych rebelii oraz strachem przed nimi nie byli w stanie rządzić efektywnie. W drugiej połowie
V wieku
jednak głównym problemem stało się zagrożenie zewnętrzne ze strony koczowniczego ludu
Heftalitów
. Peroz I (
459
-
484
) został przez nich pokonany i zabity, a jego syn,
Kawad I
(
488
-
496
i
498
-
531
), im zawdzięczał powrót na tron, ale w zamian musiał płacić roczny trybut. Te klęski stały się impulsem do przeprowadzenia reform, które rozpoczął Kawad, a kontynuował jego następca,
Chosrow I
(
531
-
579
). Objęły one zarówno wojsko jak i administrację, a w szczególności system podatkowy, który stał się bardziej racjonalny i sprawiedliwy. To właśnie te reformy pozwoliły Chosrowowi I rozbić Heftalitów w przymierzu z
Turkami
, skutecznie przeciwstawić się tym ostatnim kiedy zwrócili się oni przeciwko Iranowi oraz toczyć zwycięskie wojny z
Bizancjum
. Panowanie Chosrowa I, którego sprawiedliwość stała się wręcz przysłowiowa, posiadającego szerokie intelektualne zainteresowania, było w historii Iranu okresem rozkwitu w każdej sferze, zarówno militarnej, jak i gospodarczej oraz kulturalnej.
Jego następca,
Hormizd IV
(
579
-
589
), został obalony przez
Bahrama Czobina
(
590
-
591
), wodza sławnego ze swoich zwycięstw nad Turkami. Jednak wkrótce syn Hormizda,
Chosrow II Parwiz
(
591
-
628
), prowadząc ze sobą bizantyjską armię pokonał Bahrama i zabił go. Wnuk wielkiego Chosrowa I po zdobyciu władzy oddał się głównie swojemu zamiłowaniu do luksusu i zmysłowych uciech. Po śmierci cesarza
Maurycjusza
, któremu zawdzięczał tron, Chosrow ogłosił się jego mścicielem, i rozpoczął długotrwała wojnę z Bizancjum. Sasanidzki władca zdobył Syrię, Palestynę i Egipt, a jego wojska dotarły aż pod
Konstantynopol
. Jednak od roku
622
pod wodzą cesarza
Herakliusza
wojska bizantyjskie po kolei rozbijały wyczerpane długoletnią wojną irańskie armie, wykorzystując możliwość transportu morzem, nad którym cały czas panowała bizantyjska flota, oraz sojusz z
Chazarami
. Ostatecznie Chosrow był zmuszony sformować armię z niewolników i kucharzy, którą w
627
roku Herakliusz doszczętnie
rozbił
pod dawną stolicą
Asyrii
Niniwą
. Wkrótce potem Chosrow został obalony i stracony. Imperium ogarnęła wojna domowa, po której ostatecznie władcą został ośmioletni wnuk Chosrowa II,
Jezdegerd III
(
632
-
651
). Kraj był kompletnie zdezorganizowany, liczni możnowładcy stali się właściwie na wpół niezależnymi władcami - zaniedbano nawet sieć irygacyjną, tak że niektóre pola uprawne stały się bagnami. Na tak wyniszczone państwo uderzyli niedawno zjednoczeni przez
Mahometa
Arabowie
, i wkrótce zadali irańskiej armii szereg klęsk, w tym dwie najważniejsze: pod Al-Kadisijją w roku
637
oraz
Nihawandem
w roku
642
. Ostatecznie Jezdegerd zginął w roku
651
w
Merwie
, a wraz z nim "era perskiej suwerenności tak samo jak odrębnej kultury dobiegła końca, a ślady po ostatnim reprezentancie starożytnej cywilizacji Bliskiego Wschodu zaginęły"[1].
Sasanidzi
Przypisy
Zobacz też
Bibliografia
- Bogdan Składanek Historia Persji, Tom I, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 2004, .