Ławrientij Beria w mundurze marszałka żandarmerii ZSRR
Ławrientij Pawłowicz Berija nazwisko niepoprawnie wymawiane m.in. w Polsce jako Beria. (
ros.
Лавре́нтий Па́влович Бе́рия,
gruz.
ლავრენტი ბერია Lawrenti Pawles dze Berija, ur.
29 marca
1899
w Mercheuli, zm.
23 grudnia
1953
w
Moskwie
) –
radziecki
, pochodzenia
gruzińskiego
działacz
komunistyczny
, szef
NKWD
, który był w znacznym stopniu odpowiedzialny za "wielkie czystki" okresu
stalinowskiego
. Jeden z głównych wykonawców zbrodni stalinowskich. Jeden z największych zbrodniarzy w historii. Bezpośrednio odpowiedzialny za mord polskich oficerów w Katyniu. Szczyt jego wpływów przypadał na okres
drugiej wojny światowej
i bezpośrednio po niej. Po śmierci Stalina został usunięty ze stanowiska i zgładzony przez jego następców.
Kariera
Urodził się w
megrelskiej
rodzinie chłopskiej w miejscowości Mercheuli w
Abchazji
. Początkowo kształcił się w
technikum
w Suchumi, potem był na
studiach
inżynierskich
w
Baku
, gdzie w
1917
roku wstąpił do
partii bolszewickiej
.
W roku
1921
lub
1922
wstąpił do
CzeKa
, poprzedniczki
NKWD
i wkrótce został szefem
OGPU
. Jako rodak był wspierany przez
Stalina
w swojej karierze w partii komunistycznej i aparacie władzy
Rosji Radzieckiej
.
Gruzja
w tym okresie wahała się między tendencjami narodowymi i komunistycznymi. Beria w
1924
roku stłumił wystąpienia narodowe, po których jak się ocenia stracono około 5 tys. ludzi. W uznaniu za to został szefem tajnego politycznego wydziału
OGPU
obejmującego rejony zakaukaskie i wręczono mu order czerwonej gwiazdy. W roku
1926
został szefem zakaukaskiego OGPU, a także
I Sekretarzem Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Gruzji
, a w
1932
przywódcą organizacji partyjnej całego
Zakaukazia
. Członkiem Komitetu Centralnego
Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików)
został na XVII Zjeździe WKP(b) w
1934
.
W roku
1935
Beria stał się jednym z najbardziej zaufanych ludzi Stalina. Aby przypodobać się Stalinowi, zlecił kilku osobom przygotowanie zafałszowanej 206-stronicowej książki: Historia bolszewickich organizacji na Zakaukaziu, która przedstawiała Stalina jako najważniejszą postać ruchu bolszewickiego na Zakaukaziu. Książkę ową Beria przedstawił Stalinowi, a następnie opublikował jako własną, co przyczyniło się do jeszcze większej przychylności i uznania ze strony Stalina, współautorzy natomiast zostali zamordowani.
Po zamordowaniu
Kirowa
w
1934
roku rozpoczęła się "
wielka czystka
". Na masową skalę rozpoczęto aresztowania wśród
administracji
państwowej i w Siłach Zbrojnych ZSRR, dziesiątki tysięcy ludzi zabito, a miliony więziono. Kiedy w
1938
roku Stalin stwierdził, że czystki mają negatywny wpływ na działanie struktur
państwa
i
wojska
, zaczęto stopniowo się z nich wycofywać.
Nikołaja Jeżowa
jako
Ludowego Komisarza
Spraw Wewnętrznych oskarżono o niesprawiedliwe aresztowania, odsunięto, aresztowano i zamordowano. Miejsce Jeżowa jako Ludowego Komisarza Spraw Wewnętrznych ZSRR zajął Berija.
Zreorganizował Główny Urząd Obozów Pracy, tzw.
Gułag
, poprzez dużo bardziej "racjonalne" wykorzystywanie przymusowej pracy więźniów dla wypełnienia sowieckich planów gospodarczych.
Ławrentij Berija nadzorował masowe
deportacje
narodów
, w tym ponad miliona
Polaków
bardzo wielu nie przeżyło wywózki, z terenów zaanektowanych przez
ZSRR
(1939-41).
8 września
1939
wydał
rozkaz
zawierający szczegółowy wykaz przygotowań niezbędnych do
represyjnych
działań
Ludowego Komisariatu Spraw Wenętrznych
na ziemiach polskich, które miały zostać zajęte przez wojska sowieckie[1]. Rozkaz przewidywał m.in. rozstrzeliwanie bez sądu Polaków winnych "destabilizacji porządku" w różnych dziedzinach życia.
9 października
1939
nakazał wyłączenie z masy
jeńców
polskich
funkcjonariuszy
służb specjalnych
, sądownictwa,
Policji Państwowej
i zgromadzenie ich w obozach w
Kozielsku
,
Ostaszkowie
i
Starobielsku
.
5 marca
1940
przedstawił w
Biurze Politycznym
KC
WKP(b)
wniosek o rozstrzelanie wielotysięcznej grupy polskich funkcjonariuszy państwowych, zatwierdzony przez Stalina i resztę Biura Politycznego. Wniosek stał się podstawą zbrodni katyńskiej. Za jej przeprowadzenie 125 enkawudzistów, którzy bezpośrednio uczestniczyli w akcji eksterminacyjnej polskich oficerów, otrzymało z rozkazu Berii (
26 października
1940
) nagrody "z okazji rocznicy rewolucji październikowej". W okresie wojny odpowiedzialny wraz z marszałkiem Żukowem za masowe przesiedlenia ludności w głąb ZSRR[2].
W latach
1941
-
1953
Beria zajmował stanowisko
wicepremiera
. Pod koniec
1944
roku Beria stanął na czele sowieckiego programu budowy arsenału atomowego i
tokamaka
. Integralną częścią prac było zorganizowanie siatki szpiegów i wykradzenie tajemnic atomowych
USA
.
Po wojnie w roku
1945
Ławrientij Beria został awansowany na marszałka
ZSRR
, a w roku
1946
został członkiem
Biura Politycznego
WKP(b)
. Po śmierci Stalina wydawał się być najpoważniejszym kandydatem na jego następcę. Ku ogólnemu zdumieniu w okresie od marca do czerwca 1953, kiedy sprawował faktyczną pełnię władzy, nakazał wypuścić z obozów ogromną liczbę przetrzymywanych tam więźniów politycznych, a także sugerował zliberalizowanie stosunków z krajami satelickimi. W zakresie polityki międzynarodowej wysunął nawet projekt zgody na zjednoczenie państw niemieckich i wycofanie się ZSRR z tego kraju (pod warunkiem neutralności i demilitaryzacji) w zamian za rekompensatę do budżetu radzieckiego w wysokości 100 milionów dolarów. Sprzeciwiali się temu pozostali radzieccy przywódcy (przede wszystkim Malenkow) oraz władze
NRD
na czele z
Walterem Ulbrichtem
. Przyczyną tych ruchów mogła być znajomość prawdziwej, niekorzystnej kondycji społeczno-ekonomicznej państwa, którą dawała mu wiedza zdobyta przez lata sprawowania funkcji szefa NKWD. M.in. rabunkowa gospodarka ostatnich lat i uwięzienie znaczącej części populacji sprawiły, że w kraju zaczęło brakować siły roboczej. Zainicjował rehabilitację ofiar stalinowskich czystek, zaczynając jednak od tych spraw, w które zamieszani byli jego żyjący konkurenci polityczni.
Posunięcia te stały się bezpośrednią przyczyną jego obalenia przez działających wspólnie
Chruszczowa
,
Malenkowa
i
Mołotowa
.
Ostatnim przejawem aktywności politycznej Berii była jego wizyta w czerwcu
1953
w
Berlinie
, gdzie osobiście nadzorował akcję pacyfikacyjną
masowych protestów w NRD
.
Śmierć Berii
Do zawiązania spisku przeciwko Berii wykorzystano jego nieobecność w kraju. Berię postanowiono uznać za ukrytego agenta imperializmu, a pretekstem miała być jego obecność w NRD w trakcie rozruchów, które nazwano później puczem inspirowanym przez USA. Niedługo po powrocie do Moskwy, 26 czerwca 1953 r., Beria został aresztowany – najprawdopodobniej podczas posiedzenia prezydium rządu, choć inne wersje mówią też o posiedzeniu Biura Politycznego.
Istnieje kilka wzajemnie sprzecznych wersji dotyczących śmierci Berii[]. Wydaje się, że ze względu na zniszczenie odpowiednich dokumentów oraz bardzo fragmentaryczne i niekiedy wzajemnie sprzeczne relacje uczestników tych wydarzeń problem nie zostanie nigdy w pełni wyjaśniony. Mimo istnienia dużych rozbieżności w tej materii nie ulega wątpliwości, że była to śmierć gwałtowna, zadana z rozkazu jego partyjnych towarzyszy, a może nawet nastąpiła w wyniku ich bezpośredniego działania.
Według jednej z wersji śmierci, podanej w oficjalnym komunikacie, Berii zarzucono
szpiegostwo
na rzecz obcych mocarstw i próbę obalenia ustroju komunistycznego. Po krótkim procesie został skazany na śmierć. Według późniejszych relacji
Moskalenki
, po ogłoszeniu wyroku, Beria miał na kolanach błagać o litość, jednak wyrok na nim i jego ludziach wykonano bezzwłocznie.
Według innej wersji Beria został podstępnie zaaresztowany podczas posiedzenia Biura Politycznego KPZR na skutek wniosku Chruszczowa, popartego natychmiast przez pozostałych członków Biura. Na zakończenie mowy oskarżycielskiej, stanowiącej dla Berii całkowite zaskoczenie, Chruszczow miał wówczas powiedzieć: "Marszałku
Żukow
! Aresztujcie zdrajcę i wroga ludu, Ławrentija Berię". Berię miano wówczas udusić, a zwłoki wynieść zawinięte w dywan, aby nie wzbudzić podejrzeń licznych agentów podległego Berii NKWD, przebywających w bezpośrednim sąsiedztwie sali, w której odbywało się posiedzenie Politbiura.
Według jeszcze innej, spektakularnej, lecz mało prawdopodobnej wersji zdarzeń, wkrótce po rozpoczęciu posiedzenia Biura Politycznego KPZR miano zatrzasnąć od wewnątrz drzwi wychodzące z sali obrad. Członkowie Politbiura znienacka chwycili wówczas Berię za ręce i nogi, a
Nikita Chruszczow
za gardło. Miał on w ten sposób udusić Berię osobiście[].
Czy Beria zgładził Stalina?
Wokół działalności Berii powstało szereg hipotez, legend i niepotwierdzonych tez. Niektóre z nich wydają się jednak dość prawdopodobne.
Jedna z takich hipotez głosi, że Beria był inicjatorem i przywódcą udanego spisku na życie
Stalina
. W skład spiskowców wchodzić mieli jeszcze:
Nikita Chruszczow
,
Malenkow
i
Bułganin
. Stalina miano zamordować za pomocą trucizny podanej w zastrzyku przez jedną z lekarek. Choć oficjalną przyczyną śmierci zbrodniczego dyktatora Rosji Sowieckiej miał być wylew krwi do mózgu, wiadomo, że przed śmiercią wymiotował on krwią, co potwierdza hipotezę mówiącą o celowym uśmierceniu za pomocą trucizny[3].
Postać Berii stała się po jego śmierci etatowym czarnym charakterem propagandy czasów Chruszczowa. Nowy Pierwszy Sekretarz chciał w ten sposób w dużej mierze zatuszować własne niechlubne dokonania i zbrodnie z lat 20. i 30., obarczając Berię i Stalina całą winą za zbudowanie radzieckiego totalitaryzmu.
Wykorzystywanie pozycji szefa NKWD
Beria wykorzystywał swoją pozycję do zaspokajania własnych potrzeb
seksualnych
. Szef jego osobistej ochrony płk. Nadoraja i adiutant, płk. Sarkisow zatrzymywali na ulicach Moskwy młode kobiety, które go zainteresowały i sprowadzali je do jego domu[4], gdzie były gwałcone. Wszelkie oznaki oporu uciszano groźbami represji, również wobec rodziny. Stalin nie mógł nie zdawać sobie sprawy z przestępstw seksualnych dokonywanych przez najbliższego współpracownika.
Przypisy
- ↑
5 grudnia
1939 Rada Komisarzy Ludowych ZSRR przyjęła uchwałę nr 1001-558 ss o wysiedleniu osadników z zachodnich obwodów Białoruskiej SSR i Ukraińskiej SRR. str. 36, "W rzeczywistości informacje o przebiegu deportacji napływały do sztabu na bieżąco, zwłaszcza że przed samym rozpoczęciem akcji Beria wydał polecenie przesyłania mu co dwie godziny, począwszy od godz 18:00
10 lutego
1940 meldunków na temat toku operacji " str. 39 [w:]
Stanisław Ciesielski
,
Grzegorz Hryciuk
,
Aleksander Srebrakowski
. Masowe deportacje radzieckie w okresie II wojny światowej . 1994.
- ↑ "'Rozkaz Komisariatu Spraw Wewnętrznych i Ludowego Komisariatu Obrony ZSRR nr 0078/42", podpisany w Moskwie
22 czerwca
1944
przez Berię i
Żukowa
– o wysiedleniu "do poszczególnych krajów ZSRR wszystkich Ukraińców, którzy mieszkali pod okupacją niemiecką" ... „Rozkazuję: 1.) Wysiedlić do odległych rejonów ZSRR wszystkich Ukraińców mieszkających pod niemieckimi rządami okupacyjnymi. 2.) Wysiedlenie dotyczy: w pierwszej kolejności Ukraińców, którzy pracowali i służyli Niemcom; w drugiej kolejności pozostałych Ukraińców, którzy znają warunki życiowe panujące podczas okupacji niemieckiej; wysiedlenie rozpocząć po tym, jak zostaną zebrane plony i przekazane na rzecz państwa na potrzeby Armii Czerwonej; wysiedlenie powinno się odbywać wyłącznie w nocy i niespodziewanie, żeby nikomu nie udało się ukryć i żeby nikt nie mógł się kontaktować z członkami rodziny, którzy są w Armii Czerwonej. 3.) Nad czerwonoarmistami i dowódcami z okupowanych terenów ustalić nadzór: w specjalnych wydziałach każdemu z nich założyć akta; wszystkie listy sprawdzać, ale nie przez cenzurę, tylko przez wydział specjalny; wystosować jednego tajnego współpracownika na 5 dowódców i czerwonoarmistów. 4.) Do walk z antyradzieckimi bandami przerzucić 12 i 25 dywizję NKWD. Rozkaz ogłosić
dowódcom
do dowódcy
pułku
włącznie. Ludowy Komisarz Spraw Wewnętrznych ZSRR Berija Zastępca Ludowego Komisarza Obrony ZSRR marszałek Związku Radzieckiego Żukow". [w:]
Stanisław Ciesielski
,
Grzegorz Hryciuk
,
Aleksander Srebrakowski
. Masowe deportacje radzieckie w okresie II wojny światowej. Instytut Historyczny Uniwersytetu Wrocławskiego i Wrocławskie Towarzystwo Miłośników Historii, 1994;
Mikołaj Siwicki
Dzieje konfliktów polsko-ukraińskich. 1992. str. 17 i 331.
- ↑ Literatura:
Abdurachman Awtorchanow
: "Zagadka śmierci Stalina. Spisek Berii".
- ↑
Dmitrij Wołkogonow
, Stalin. Wirtuoz kłamstwa, dyktator myśli, Warszawa 2006, s. 399