Kultura zarubiniecka (kolor czerwony) i kultura przeworska (kolor zielony)
Kultura przeworska –
kultura archeologiczna
epoki żelaza
rozwijająca się między
III w. p.n.e.
a
V w. n.e.
na terenach obecnej
Polski
oraz
Zakarpacia
. Dawniej zwana kulturą
wenedzką
lub grupą przeworską kultury grobów jamowych. Kultura przeworska zastąpiła na znacznej części swojego terytorium wcześniejszą
kulturę pomorską
.
Chronologia, geneza i zanik
Nazwa pochodzi od miasta
Przeworsk
, leżącego niedaleko od miejscowości
Gać
, w której znaleziono cmentarzysko. Pierwszej publikacji tego stanowiska dokonał w
1909
r.
Karol Hadaczek
, jednak do literatury nazwę wprowadzono dopiero w latach trzydziestych.
Geneza powstania kultury przeworskiej nie została w pełni wyjaśniona, jednak pewne jest, iż wpływ na jej rozwój miała ludność kultury
pomorskiej
oraz
grobów kloszowych
. Tereny kultury przeworskiej są przypisywane wzmiankowanym przez autorów starożytnych plemionom
Lugiów
[1]. Nie bez znaczenia pozostały też szerokie wpływy kultury lateńskiej i wędrówki plemion, np.
Bastarnów
i
Skirów
.
Zgromadzony materiał archeologiczny kultury przeworskiej datowany jest od fazy C2 okresu lateńskiego do okresu wędrówek ludów (200/250 lat p.n.e. do ok. 450 roku n.e.).
Kultura przeworska zanikła w starszej części
okresu wędrówek ludów
.
Obszar występowania i kontekst kulturowy
Ludność kultury przeworskiej w okresie przedrzymskim zajmowała tereny Śląska, Wielkopolski, Mazowsza, Podlasia i części Małopolski. Drobne, lecz nieistotne zmiany w zasięgu jej występowania obserwuje się w okresie rzymskim.
Stanowiska tej kultury graniczyły w II-I wieku p.n.e. ze stanowiskami
kultury oksywskiej
od północy, kręgu jastorfskiego od zachodu,
kultury zarubinieckiej
od wschodu oraz osadnictwa celtyckiego oraz
kultury puchowskiej
od południa. W V wieku n.e. graniczyły ze stanowiskami ludności
kultury luboszyckiej
oraz kręgu nadłabskiego od zachodu, grupy dębczyńskiej od północy oraz
kultury wielbarskiej
od wschodu.
Oprócz zwartych obszarów istniały enklawy osadnictwa przeworskiego – środkowe Niemcy nad
Soławą
.
Charakterystyczne wytwory kulturowe
Fragment rzymskiego miecza z Podlodowa w powiecie tomaszowskim lubelskim, z wyobrażeniami Marsa i Wiktorii, znaleziony w grobie wojownika kultury przeworskiej
Inwentarz
Charakterystyczna dla ludności kultury przeworskiej jest duża ilość przedmiotów żelaznych. Są to
umba
z kolcem, klamry do pasa o formie sztabkowej lub zawiasowej, koliste sprzączki, nożyki sierpikowate, a także zestawy narzędzi w postaci młotków,
pilników
, kowadełek,
obcęgów
i tłoczków oraz zestawy toaletowe: nożyce, półksiężycowate brzytwy, szczypce.
Ceramika
Ceramika wytwarzana przez ludność przeworską była lepiona ręcznie i można podzielić ją na dwie grupy. Do pierwszej z nich zalicza się tzw. ceramika stołowa. Prezentowała zróżnicowaną formę o cienkich ściankach, wygładzonych i czernionych powierzchniach, starannie wykonanych. Do drugiej grupy zalicza się ceramika tzw. kuchenna – grubościenna, słabo wykonana, o chropowatych powierzchniach. Występowała też ceramika toczona na kole, która z czasem wyparła ceramikę stołową. Ręcznie lepiona ceramika kuchenna przetrwała do końca trwania tej kultury.
Osadnictwo
Formą przewodnią w budownictwie były niewielkie półziemianki, o wymiarach 3x5 m, ze słupami podtrzymującymi dach. Występowały też większe konstrukcje naziemne, słupowe. W fazie B2 nastąpił wzrost gęstości osadnictwa oraz powstawanie nowych skupisk osadniczych. W IV i V wieku widoczne jest zahamowanie rozwoju osadnictwa oraz jego powolny zanik.
Obrządek pogrzebowy
Kurhan książęcy z ok. 180 r. n.e. w
Przywozie
W pierwszych fazach rozwojowych ludność praktykowała głównie obrządek ciałopalny, w którym groby jamowe przeważały nad popielnicowymi. Niezwykle rzadko występowały czyste groby popielnicowe. Zmarłych wyposażano w dary. Dla mężczyzn typowe były: broń, ostrogi, nożyce, brzytwy, osełki, narzędzia kowalskie, klamry do pasa; dla kobiet: dwie żelazne zapinki drucikowate, klamry, przęśliki i noże sierpikowate. Praktykowano zwyczaj palenia ich razem z kośćmi. Większe dary (miecze) były gięte i łamane.
Bardzo rzadko występowały groby szkieletowe (zasięg pokrywa się ze wcześniejszym osadnictwem celtyckim), w których ciała zmarłych układano na boku w pozycji embrionalnej. Rzadko też występowały groby książęce (odkryte np. w
Przywozie
) oraz kamienne nasypy przykrywające szczątki w miejscu kremacji – kurhany siedlemińskie.
W niektórych rejonach odkryto kamienne stelle, bruk kamienny oraz kamienne kręgi spełniające funkcje ogrodzeń.
Gospodarka i społeczeństwo
Podstawą gospodarki tej kultury było przede wszystkim rolnictwo oraz hodowla zwierząt. Istniał handel ze strefą południowoeuropejską, co poświadczone jest przez liczne importy, np. dzbany i
situle
z Italii. Na wysokim poziomie stała produkcja rzemieślnicza.
Bibliografia
- Encyklopedia historyczna świata. Tom I: Prehistoria, praca zbiorowe, opracowanie naukowe prof. dr hab. Janusz K. Kozłowski, Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, Kraków 1999
- Kultura pradziejowa na ziemiach Polski. Zarys,
Jerzy Filip Gąssowski
, PWN, Warszawa 1985
- Wielka historia Polski. Tom I: Najdawniejsze dzieje ziem polskich (do VII w.),
Piotr Kaczanowski
,
Janusz Krzysztof Kozłowski
, wyd. Fogra Kraków 1998
- Andrzej Buko, Archeologia Polski wczesnośredniowiecznej, Trio, Warszawa 2006
- Kazimierz Godłowski, Janusz K. Kozłowski, Historia starożytna ziem polskich
- Witold Hensel, Polska Starożytna, Ossolineum, Wrocław 1980
- Piotr Kaczanowski, Janusz Krzysztof Kozłowski, Najdawniejsze dzieje ziem polskich, [w:] Wielka historia Polski, tom 1, cz. 1, Fogra, Kraków 2003
- Andrzej Kokowski, Starożytna Polska, Trio, Warszawa 2005
- Henryk Łowmiański, Początki Polski. Z dziejów Słowian w I tysiącleciu n.e., PWN, Warszawa 1964
- Paweł Józef Szafarzyk, Słowiańskie starożytności, PZPN, Poznań 2003
- Jerzy Wielowiejski, Życie codzienne na ziemiach Polski w okresie wpływów rzymskich (I-V w.), PIW, Warszawa 1975
- Jan Żak, Ziemie Polski w starożytności [w:] ed. Jerzy Topolski, Dzieje Polski do roku 1501, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1993
Przypisy
- ↑ Piotr Kaczanowski, Janusz Krzysztof Kozłowski – Najdawniejsze dzieje ziem polskich (do VII w.)