Filozofia chińska –
doktryny
powstałe w starożytnych
Chinach
, których głównym tematem były zagadnienia
etyczne
i
polityczne
. W klasycznej filozofii chińskiej dominowały dwie szkoły:
konfucjanizm
i
taoizm
. Ważne znaczenie miały także inne prądy:
legizm
,
motizm
, sofizm chiński oraz nauka o
Yin i yang
.
Konfucjanizm (rujia)
Konfucjanizm to doktryna stworzona przez
Konfucjusza
(
551
-
479 p.n.e.
), który odwoływała się do nauczania starożytnych królów-mędrców (wen), takich jak:
Yao
,
Shun
,
Yu
,
Zhou
i Wen oraz do starochińskiego, klasycznego Sześcioksiągu (Liujing), obejmującego:
Księgę pieśni
(Shijing),
Księgę dokumentów
(Shujing),
Księgę przemian
(Yijing),
Zapiski o etykiecie
(Liji), zaginioną Księgę muzyki (Yuejing) oraz - przypisywane samemu Konfucjuszowi, jako redaktorowi,
Kronika Wiosen i Jesieni
(Chunqiu), czyli roczniki albo kroniki państwa
Lu
(za okres
722 p.n.e.
-
478 p.n.e.
).
Nauka jego była rozwijana następnie przez
Mencjusza
, który skodyfikował jej podstawy filozoficzne, oraz przez
Xunzi
. Głosiła, że przestrzeganie obowiązków moralnych (na wzór stosunków rodzinnych pomiędzy dziećmi a rodzicami, żoną i mężem, młodszych i starszych braci oraz stosunków między przyjaciółmi) jest podstawą porządku państwa (wzorem dla stosunków pomiędzy ministrami a władcą, urzędnikami a ministrami oraz poddanymi a urzędnikami). Rozwijała teorię obrzędów (obyczajności, li) i kultury (wen) jako źródła kształtowania cnót (de), zwłaszcza człowieczeństwa (humanitarności, ren) oraz prawości (sprawiedliwości, yi). Dla tego okresu najistotniejszy jest spór między Mencjuszem a Xunzi o charakter natury ludzkiej (xin) - pierwszy głosił że natura ludzka jest co do istoty dobra (hao), gdyż zawiera w sobie zalążki (duan) cnót - kultura służy tylko ich pielęgnowaniu; drugi twierdził, że natura ludzka w głębi jest zła (e), gdyż zawiera w sobie emocje (qin), które nie podporządkowują się racjonalnemu (duchowemu) sercu (xin) i muszą być powściągane zewnętrznymi środkami (wei), do jakich zalicza się obrzędy i kulturę. Spór ten odbywał się kontekście dyskusji z przedstawicielami innych szkół - zwłaszcza
Mo Di
(opatrzonym etykietką "altruisty"), wczesnym taoistą "indywidualistycznym" i "hedonistycznym"
Yang Zhu
(uznawanym przez konfucjanistów za "egoistę") oraz z taoistą późniejszego okresu,
Zhuang Zhou
(uznanym przez konfucjanistów za "kwietystę").
W okresie po "Wielkim paleniu ksiąg" (
213 p.n.e.
- za panowania cesarza
Qin Shi Huangdi
), rozgorzał spór między szkołami "nowych tekstów" (np.
Dong Zhongshu
, który dokonał synkretyzmu konfucjanizmu z teoriami pięciu elementów (wuxing)) i "starych tekstów" (np. Yang Xiong) o autentyczny przekaz nauki konfucjańskiej. W połączeniu z pewnymi tezami legizmu, konfucjanizm stał się państwową ideologię większości państw chińskich poczynając od 136 r. p.n.e.
Neokonfucjanizm
rozwijał się poczynając od VIII w.: (
Han Yu
oraz Li Ao), rozwijał teorię Drogi (
Dao
) jako przekazu mądrości od starożytnych Królów, przez Konfucjusza po czasy nowożytne - stąd zwany jest nauczaniem o Drodze (daoxue). Neokonfucjaniści szli za naukami Mencjusza i Donga Zhungshu, uznając że Xunzi i jego następcy błędnie interpretowali Konfucjusza, a Yang Xiong niesłusznie odrzucał teksty w "starych znakach". Spór ten powróci w
XIII wieku
(Chen Liang odrzuci interpretacje Hana Yu i pięciu mędrców i przywróci właściwe miejsce Xunzi) oraz w
XVIII wieku
(np. Dai Zhen odrzuci neokonfucjanizm i wróci do nauki Yanga Xionga, że "stare teksty" to apokryfy).
Poczynając od XI w. (Shao Yong, Zhou Dunyi, Zhang Zai, Cheng Hao i Cheng Yi - zwani pięcioma mędrcami neokonfucjanizmu) rozwijał zagadnienia etyczne na podstawi metafizycznej. Stworzył dwie szkoły - realistyczną (pluralistyczną z tendencjami ku dualizmowi), którą reprezentował
Zhu Xi
(zwaną "nauczaniem o zasadach" (lixue)) i idealistyczną (monistyczną), którą reprezentowali Lu Jiuyuan oraz
Wang Yangming
(zwaną "nauczaniem o sercu" (xinxue)). Pierwsza z nich stała się od
XIV wieku
państwową filozofią (i
ideologią
Chin), a od
XV wieku
także w
Korei
, stanowiąc główny nurt jej filozofii konfucjańskiej, i wietnamskiej, druga funkcjonowała od
XVI wieku
na marginesie głównego nurtu filozofii chińskiej (jako filozofia heretycka) oraz cieszyła się sporym powodzeniem w
Japonii
.
Główne teksty neokonfucjańskie (obok klasycznego Pięcioksiągu (Wujing), w jaki przekształcił się Sześcioksiąg po zaginięciu Księgi muzyki), to Czteroksiąg (Sishu):
Dialogi konfucjańskie
(Lunyu), Księga Mencjusza (Mengzi),
Wielka Nauka
(Daxue) i
Doktryna Środka
(Zhongyong) - te dwa ostatnie stanowiące w zasadzie rozdziały w obrębie Zapisków o etykiecie (Liji), z komentarzami Zhu Xi. Teksty dodatkowe, składające się na Trzynastoksiąg (Shisanshu), obejmują jeszcze m.in. Księgę miłości synowskiej (Xiaojing), Opowieści rodzinne (Jialu), Komentarz Zuo do Wiosen i jesieni (Zuozhuan), Rosę spadającą z Wiosen i jesieni (Chunqiu fanlu) Donga Zhongshu, Słownik terminów starożytnych (Erya) i in.
Konfucjanizm wydał także wybitnych filozofów w XIX i XX wieku, jak
Tan Sitong
,
Kang Youwei
,
Liang Qichao
, Liang Shuming,
Feng Youlan
. Nowe, współczesne prądy konfucjanizmu, czasami zwane są neo-neokonfucjanizmem czy post-neokonfucjanizmem (np. tzw. konfucjanizm z Bostonu - Tu Wei-ming i in.).
Legizm (fajia)
W opozycji do konfucjanizmu powstawał legizm. Doktryna legizmu głosiła obowiązek przestrzegania prawa bez względu na jej moralny aspekt. Jej najbardziej znanym przedstawicielem był
Han Feizi
(
III wiek p.n.e.
).
Taoizm
Za twórcę taoizmu, czyli "nauki o słusznej drodze i mądrości", uważa się
Laozi
zwyczajowo uznawanego za autora księgi
Daodejing
(
V wiek p.n.e.
, rozwiniętej później przez
Zhuangzi
(
IV wiek p.n.e.
). Ujmowała ona ludzkie życie jako włączone w drogę natury
dao
, którą należy odnaleźć i podporządkowując jej własne życie zaprzestać działań z nią sprzecznych.
Symboliczne wyobrażenie
Taiji
, czyli stanu wszechświata po rozdzieleniu się Yin i Yang
Yin i yang
Nauka o
Yin i yang
została wyłożona w anonimowej księdze
Yijing
głoszącej, że świat jest miejscem ścierania się dwóch przeciwstawnych zasad: aktywnej, męskiej i jasnej yang oraz pasywnej, kobiecej i ciemnej yin. Wszystkie rzeczy wynikły z tych prazasad i składają się z pięciu pierwiastków: wody, ognia, ziemi, drewna i metalu (por.
arystotelesowskie
pięć elementów).
Motizm
Motizm to nauka stworzona przez
Moziego
(
V wiek p.n.e.
). Można ją uważać za chińską wersję
utylitaryzmu
. Uważała za główną zasadę etyczną pomyślność (pokój i dobrobyt) ludu. Z tego powodu Mozi sprzeciwiał się z wojnie oraz panującej kulturze (por.
pacyfizm
). Mozi kładł duży nacisk na miłość uniwersalną. Sprzeciwiał się
fatalizmowi
.
Logizm (określany czasem jako chiński sofizm) powstał w łonie szkoły motistów. Jego główny przedstawiciel, Gongsung Lonzi, zajmował się głównie rozważaniami logicznymi i filozofią języka. Do naszych czasów dotrwały tylko fragmenty jego pism z paradoksami podobnymi do
paradoksów Zenona z Elei
.
Filozofia buddyjska
Filozofia buddyjska zapoczątkowana została przez
Buddę
i kontynuowane przez jego uczniów. Z czasem rozbiła się na trzy główne ścieżki "Wielkiego Wozu", "Małego Wozu" i "Diamentowego Wozu". Podstawowymi założeniami nauk Buddy były
cztery szlachetne prawdy
, miłość, stosowanie się do
Pańcasila
współczucie, uczciwość, wiara w
reinkarnację
i
nirwanę
.
Szkoły buddyzmu chińskiego
Siedem szkół (Qizong)
Pierwsze szkoły buddyjskie w Chinach, zbudowane na jakimś elemencie nauki buddyjskiej, z elementami z
taoizmu
. Należały do nich:
- Szkoła Pierwotnego Niebytu (Benwu zong)
- Szkoła Pierwotnego Niebytu (Benwuyi zong)
- Szkoła Tej Oto Formy (Jise zong)
- Szkoła Niebytu Umysłu (Xinwu zong)
- Szkoła Gromadzonych Wrażeń (Shihan zong)
- Szkoła Iluzji Przemian (Huanhua zong)
- Szkoła Kombinacji Przemian (Yuanhui zong)
Kumaradżiwa
Kumaradżiwa
(344-413) - był wielkim tłumaczem tekstów buddyjskich z sanskrytu na chiński. Przetłumaczył 72 teksty buddyjskie liczące 384 rozdziały. Pisma Kumaradżiwy i Jego uczniów stanowiły podstawę do tworzenia dojrzałych doktryn i szkół. Jego dwaj uczniowie to:
- Rozprawy Sengzhao (Zhaolun)
Weishi - jogaczara chińska
-
Xuanzang
(596-664) - twórca szkoły, przełożył na chiński 75 prac buddyjskich
- Traktat o ustanowieniu doktryny jedynie samej świadomości (Chengweishi lun)
Tiantai - Interpretacja Sutry Lotosu
-
Zhiyi
(538-597) - uczeń Kumaradżiwy
Huayan (Huayan zong)
Głównym tekstem szkoły jest Sutra girlandy (Avatamsaka Sutra)
- O medytacji dharmadhatu
- Zhiyan (602-668)
-
Fazang
(643-714)
- O złotym lwie
Szkoła madhjamika w Chinach
- Dalsze zbiory szkiców o buddyzmie
Chan
- Szóstego patriarchy sutra podwyższenia o czystej prawowiernej Dharmie
- Mozu (zm. 788)
- Wenyi (zm. 958)
- Qingyuan (Mistrz z Shuzhou) (zm. 1120)
Bibliografia
- Fiodor Bykow, Powstanie chińskiej myśli politycznej i filozoficznej, Warszawa 1978
- Tadeusz Czarnik, Starożytna filozofia chińska, Kraków 2001
- Filozofia Wschodu, red. Beata Szymańska, Kraków 2001
- Filozofia Wschodu - wybór tekstów, red. Marta Kudelska, Kraków 2003
-
Feng Youlan
, Krótka historia filozofii chińskiej, Warszawa: PWN, 2001