Johann Christian Friedrich Hölderlin (ur.
20 marca
1770
w
Lauffen
, zm.
7 czerwca
1843
w
Tybindze
) –
niemiecki
poeta
, uznawany za jednego z prekursorów
klasyki weimarskiej
oraz
romantyzmu
.
Biografia
Urodził się w rodzinie mieszczańskiej, po drugim zamążpójściu matki rodzina przeniosła się do Nürtingen, gdzie Hölderlin rozpoczął edukację. Później uczęszczał do przyklasztornych szkół w
Denkendorf
i
Maulbronn
, następnie w latach
1791
–
1793
studiował m.in.
teologię
,
filozofię
,
biblistykę
i filologię klasyczną w Instytucie Teologicznym w
Tybindze
. W okresie studiów zaprzyjaźnił się z
Heglem
i
Schellingiem
, z którymi dzielił zainteresowanie filozofią. Mówi się o wzajemnym wpływie przyjaciół na siebie, to właśnie dzięki Hölderlinowi Hegel miał zwrócił uwagę na filozofię
Heraklita
, której pewne elementy następnie rozwinął we własną koncepcję
dialektyki
.
Mimo dobrych wyników w nauce i woli matki, która planowała dla niego karierę duchownego, Hölderlin postanowił porzucić dotychczasową drogę i zostać poetą. Ze względu na trudności z utrzymaniem się z poezji w owym czasie, pracował jako guwerner w czterech kolejnych domach.
Od
1793
roku przez następnych 10 lat kilkakrotnie zmieniał miejsce pobytu. Od
1794
do
1795
, dzięki protekcji
Schillera
, obejmował posadę guwernera u rodziny von Kalb w Walterhausen w
Turyngii
, kilka miesięcy przebywał w
Jenie
, aby być w pobliżu Schillera. Od
1796
do
1798
pracował u Jakoba Gontarda we
Frankfurcie nad Menem
, gdzie zakochał się w żonie chlebodawcy. Susette Gontard stała się inspiracją dla młodego twórcy – to ona była pierwowzorem Diotymy, jednej z bohaterek Hyperiona. W latach
1798
–
1800
Hölderlin gościł u przyjaciół (Isaaka Sinklaire'a i Ulricha Böhlendorffa) w
Homburgu
i w 1800 roku u innego przyjaciela, Christiana Landauera w
Stuttgarcie
. W
1801
ponownie podjął pracę – w domu kupca w Hauptwilu w
Szwajcarii
i wreszcie w
1802
– u niemieckiego konsula Meyera w
Bordeaux
we
Francji
. W przerwach między wspomnianymi okresami przebywał u matki w Nürtingen. Już wtedy pojawiły się u niego pierwsze symptomy choroby umysłowej, początkowo zdiagnozowanej jako
hipochondria
.
Obok poezji, Höderlin wiele czasu poświęcał studiom filozoficznym, przekładom literatury antycznej, a także intensywnym pieszym wędrówkom. Zakończony gwałtownym rozstaniem w 1800 r. romans z Susette przyczynił się do pogorszenia równowagi psychicznej poety.
Zimą na przełomie lat 1801 –
1802
odbył wyczerpującą pieszą wędrówkę do
Bordeaux
, gdzie przepracował trzy miesiące, a następnie od maja do lipca przewędrował ponownie przez góry do Niemiec. Wyprawa ta i związany z nią długotrwały wysiłek spowodowała nasilenie się choroby psychicznej Höderlina. Czynnikiem, który pogrążył go jeszcze bardziej była otrzymana w międzyczasie wiadomość o śmierci Susette Gontard. Do Nürtingen dotarł już w stanie kompletniej nieświadomości – matka i siostra odnalazły go przypadkiem błąkającego się nad rzeką. Doznawał zaników pamięci, dziwacznych wizji, nagłych ataków szału, napadów słowotoku. Kolejne lata, do roku
1807
, były przeplatane okresami względnej świadomości i ataków nasilającej się choroby. Tłumaczył jeszcze w tym czasie greckie tragedie i pisał wiersze. W
1804
r. otrzymał posadę bibliotekarza na dworze księcia Fryderyka V Hesse-Homburga w Homburgu, stale pozostając pod pieczą przyjaciół. Gdy obłęd pogłębił się do stopnia nie dającego nadziei na poprawę, poetę przeniesiono do Tybingi, gdzie pozostał już do końca życia - niemal 36 lat – w domu stolarza Zimmera (który jako jeden z niewielu współczesnych poecie zachwycił się jego Hyperionem), zwanym „wieżą”. W tym czasie pisywał już tylko mało wartościowe wierszyki, mówił sam do siebie, wobec odwiedzających go z rzadka ludzi był nienaturalnie pokorny i uprzejmy. Zamknął się na zawsze we własnym, chorym świecie. Rodzina Zimmera opiekowała się nim aż do śmierci w 1843 roku. Młodemu poecie i wielbicielowi Hölderlina, odwiedzającemu go w „wieży”, Wilhelmowi Waiblingerowi, zawdzięczamy opis ostatnich lat jego życia – Hölderlins Leben, Dichtung und Wahnsinn (Życie, poezja i szaleństwo Hölderlina).
Twórczość
Wszystkie znaczące utwory Hölderlina powstały na przestrzeni 10 lat – od
1793
do
1803
r. W okresie przed chorobą ukazała się jedynie powieść epistolarna Hyperion (t.1 –
1797
; t.2 –
1799
). W tym czasie poeta napisał też ponad 200 wierszy różnej długości, dokonał kilku przekładów antycznych tragedii (najbardziej znanymi są wydane w 1804 r. Antygona i Król Edyp Sofoklesa). Część utworów pisanych już w trakcie zaostrzenia się objawów choroby nie została dokończona. Po 1807 roku powstawały na ogół tylko krótkie formy, często rymowane, o banalnej tematyce (np. opisujące pory roku), sygnowane fantastycznymi nazwiskami.
Jednym z najbardziej poruszających i uznawanych za najpiękniejszy wiersz poety jest elegia Brot und Wein (Chleb i wino), jak większość jego utworów, opisująca piękno Natury i związek z nią człowieka – a wszystko to przez pryzmat mitologicznej symboliki.
Pisarstwo Hölderlina osnute jest wokół tradycji
greckiej
– zarówno w swej tematyce, jak i sposobie pisania. W swych wierszach stosował antyczne gatunki literackie (
epigram
, hymn,
oda
,
elegia
) oraz strofy i stopy metryczne. Przykładał wielką wagę do metryki i rytmu wiersza, na plan dalszy odsuwając prostotę utworów rymowanych. Język Hölderlina również nie był jasny i czytelny (można dopatrywać się przyczyn tego stanu w chorobie psychicznej). Zawiłość myśli, bogactwo słów, mnogość metafor i odwołań do mitologii stały się znakiem firmowym Hölderlina – taki sposób pisania przyczynił się do nadania mu etykiety poety "trudnego w odbiorze". Mroczna wizja ludzkiej natury, pierwotny związek człowieka z przyrodą, swoisty "letarg" uczuć wyższych, ale także piękno ziemi niemieckiej, odwołania do filozofii – to wątki stale pojawiające się w jego twórczości.
Recepcja na przestrzeni lat
Twórca nie został doceniony za życia, jeśli nie liczyć jednostkowej pozytywnej opinii o elegii Chleb i wino, wyrażonej przez niemieckiego romantyka Clemensa Brentano, czy chwilowych egzaltacji młodych poetów (Wilhelm Waiblinger). Przeciwnie – spotykał się z niechęcią wielkich tego okresu, takich jak
Johann Wolfgang von Goethe
i
Friedrich Schiller
(Schiller użył jednak swych wpływów i pomógł Hölderlinowi w publikacji kilku wierszy oraz zaprotegował go na posadę wychowawcy syna Charlotte von Kalb). Uchodził za naśladowcę Schillera i był z tego powodu ignorowany. Długoletnia choroba sprawiła, że nie zdążył wryć się w świadomość czytelników i został na lata zapomniany. Jego wiersze pojawiały się sporadycznie w almanachach poetyckich, zebrane poezje wydano po raz pierwszy staraniem przyjaciół w
1826
r. Pierwszy obszerny zbiór dzieł poety wraz z monografią ukazał się w latach
1846
–
1848
, choć dopiero pod koniec wieku
XIX
świat zapoznał się z nimi szerzej. Za "odkrywców" Hölderlina uchodzą m.in.
Friedrich Nietzsche
i
Wilhelm Dilthey
, a później zachwyciły się nim takie sławy literackie jak
Rainer Maria Rilke
i
Thomas Mann
. Krótko przed
I wojną światową
ukazało się opracowanie dzieł Hölderlina autorstwa filologa Norberta von Hellingartha, które rozpoczęło serię pochlebnych publikacji krytyczno-literackich na jego temat. Fascynacja Hölderlinem nie ominęła ówczesnych filozofów, jak np.
Martin Heidegger
,
Hans-Georg Gadamer
,
Theodor Adorno
,
György Lukács
oraz pisarzy, m.in.
Heinricha Manna
i
Hermanna Hesse
.
Nieprzyjemnym akcentem w historii odbioru pisarza była fala zniechęcenia spowodowana niesłusznym utożsamieniem go z wypaczonym niemieckim nacjonalizmem. Wersami Hölderlina posługiwała się bowiem
nazistowska
propaganda
–
Goebbels
nazwał poetę "wielkim chorążym Tysiącletniej Rzeszy"...
Hölderlin na polskim gruncie
Za życia poety i przez wiele lat po jego śmierci polscy czytelnicy nie mieli możliwości zapoznania się z twórczością poety. Dopiero w latach 30.
XX wieku
Stefan Napierski dokonał przekładu pojedynczych wierszy, zamieszczonych w
antologii
poezji niemieckiej. Następnie w latach 60. opublikowano większy zbiór utworów w tłumaczeniu i opracowaniu krytycznym
Mieczysława Jastruna
. W
1976
r. ukazał się przekład Hyperiona i wyboru listów poety autorstwa Wandy Markowskiej i Anny Milskiej, zatytułowany Pod brzemieniem mego losu, w latach 80. wybór wierszy w tłumaczeniu Bernarda Antochewicza, a w latach 90. tomik Fale nieba w przekładzie Andrzeja Pańty i duży zbiór Poezje w przekładzie i opracowaniu Andrzeja Lama. Drugie, poszerzone wydanie pod tytułem Nocny wędrowiec zawiera ponad 200 wierszy i jest najszerszym dotychczas dostępnym w języku polskim wyborem dzieł Hölderlina. W
2003
r. ukazał się wybór 85. wierszy w dwujęzycznej edycji, tłumaczonych i opracowanych przez Antoniego Liberę, pod tytułem Co się ostaje, ustanawiają poeci.
Wybrane tytuły
- Hyperion – 1797-99
- Da ich ein Knabe war... (Gdy byłem chłopcem, często...) – 1798
- Buonaparte – 1798
- Der Mensch* (Człowiek) – 1798
- Der Abschied (Pożegnanie) – 1800
- Rückkehr in die Heimath (Powrót do ojczyzny) – 1800
- Brot und Wein (Chleb i wino) – 1800-01
- Die Wanderung (Wędrówka) – 1801
- Andenken (Wspomnienie) – 1803
- Antygona, Król Edyp (przekład Sofoklesa) – 1804
- Der Adler (Orzeł) – 1803-06 (niedokończony)
Linki zewnętrzne