Położenie Islandii na Grzbiecie Śródatlantyckim
Zdjęcie satelitarne Islandii zimą
Islandia
zlokalizowana jest na
wyspie
o tej samej nazwie
, położonej w północnej części, a także na równiku
Oceanu Atlantyckiego
, nieco na południe od
koła podbiegunowego północnego
. Od położonej od niej na zachód
Grenlandii
oddziela ją
Cieśnina Duńska
.
Ogółem Islandia zajmuje powierzchnię 103 125 km², z tego 2,796 km² stanowią wody wewnętrzne.
Punkty skrajne:
- N –
Rifstangi
, 66°32' N
- S – Kötlutangi, 63°23' N
- W – Bjargtangar, 24°32' W
- E- Gerpir, 13°29' W
Budowa geologiczna
Zobacz więcej:
Wulkany Islandii
Islandia jest zbudowana głównie ze skał wulkanicznych, przeważnie trzeciorzędowych[1]. Wśród skał dominują
bazalty
,
brekcji
, tufów bazaltowych,
popiołów
[2]. Znajdujące się na wyspie wulkany należą do trzech grup: wulkany tarczowe, maary oraz wulkany powstały wzdłuż szczelin. Obecnie działalność wulkaniczna jest związana głównie z rozciąganiem podłoża[1].
Okres trzeciorzędu
Początek trzeciorzędu był burzliwym okresem dziejów Islandii.
Orogeneza alpejska
wywołała zmiany tektoniczne w obrębie
Atlantyku
i pobudziła aktywność wulkaniczną tego obszaru. Wielokrotne wylewy wulkaniczne doprowadziły do utworzenia wielowarstwowego pomostu łączącego Europę z Ameryką. Pod koniec trzeciorzędu, gdy aktywność wulkanów osłabła, nastąpił okres stopniowego zagłębiania się pomostu i jego bardziej lub mniej gwałtownej erozji. Wówczas to pomost rozpadł się, pozostawiając po sobie ślady, takie jak Islandia.
Okres czwartorzędu
W okresie czwartorzędu aktywność tektoniczna znów się nasiliła, a lawa ponownie wylała się na powierzchnię Islandii, przykrywając skały trzeciorzędowe. Aktywności wulkanicznej towarzyszyły trzęsienia ziemi.
Rzeźba
W rzeźbie Islandii dominują wyżyny i płaskowyże pochodzenia wulkanicznego. Obszary płaskowyżów i wyżyn wznoszą się na wysokość od 700 do 1 000 m n.p.m. Niewielkie niziny znajdują się na południu wyspy. Niziny są pokryte sandrami i innymi formami polodowcowymi. Najwyższym szczytem Islandii jest
Hvannadalshnúkur
mający 2 119 m[2]. Pozostałę stożki wulkaniczne wznoszą się średnie na 1 400 - 1 600 m n.p.m. 11,6% powierzchni kraju jest pokryta lądolodem i lodowcem[1]. Największym lądolodem w Islandii jest Vanta o powierzchni około 9000km2[2].
Wulkany na Islandii
Położona na "
gorącym punkcie
"
Grzbietu Śródatlantyckiego
ma wiele (ok. 130) również czynnych wulkanów (przez ponad tysiąc lat, od kiedy wyspa jest zasiedlona przez ludzi, zanotowano aktywność osiemnastu). Największy z nich to
Askja
. Jego wybuch w
1875
spowodował deszcz popiołu w Sztokholmie. W
1783
roku wulkan
Laki
, wyrzucił pokrył lawą przeszło 500 km². Najaktywniejszym islandzkim wulkanem jest
Hekla
(1447 m n.p.m.), najwyższym
Hvannadalshnukur
(2119 m n.p.m.). Wskutek wybuchu Laki w
1783
roku zginęła olbrzymia liczba zwierząt hodowlanych, co spowodowało klęskę głodu, ta zaś pociągnęła za sobą śmierć 9500 osób (20% ówczesnej ludności wyspy). Trzęsienia ziemi są częste i nieraz w skutkach bardzo groźne, podobnie jak wybuchy wulkanów. Bardzo liczne i związane z wulkanami są gorące źródła, często wykorzystywane do celów gospodarczych (wody geotermalne). Jednym z nich jest Wielki Gejzer.
Klimat
Temperatura
Temperatura w Islandii wykazuje niewielką zmienność. Maksymalne średnie temperatury występują na południu wyspy w lipcu, kiedy średnia temperatura wynosi około 10 °C[3]. Natomiast średnie minimalne na północy, kiedy temperatura stycznia i lutego wynosi -6 °C. Wybrzeża są cieplejsze od interioru o około 2 °C Ze względu jednak na gorące źródła oraz
Golfstrom
, występują często sytuacje anormalne kiedy temperatura w styczniu może wynieść nawet 10 °C a w lipcu do około -3 °C[3].
Temperatury maksymalne w ekumenach w porze letniej wynoszą około 26-30 °C (na wyspie Grimsey). Temperatury minimalne w obszarach zamieszkanych mogą wynieść nawet do -30 °C[3].
Wiatr i stosunki baryczne
Na Islandii tworzą się niże baryczne ze względu na różnice w temperaturze pomiędzy ciepłym prądem zatokowym a zimnym prądem labradorskim. Powoduje to, że w miejscu powstania niżu nie ma praktycznie wiatru jednakże kiedy niż się się przesuwa powstają bardzo silne wiatry. Na wybrzeżu Islandii wiatry te występują około 1-3 razy w miesiącu natomiast w bardziej odległych wyspach nawet 10-13[3].
Opady i wilgotność
Roczna suma opadów na Islandii waha się od 400 w centrum przez 500-600 mm na fiordach północnych do 1200-1600 na południowym wschodzie. Najwięcej opadów przypada jesienią i zimą. Liczba dni z opadem na wybrzeżu jest znacznie większa niż w centrum wyspy. Opady śniegu mogą występować również latem, natomiast zimą są notowane deszcze. Pokrywa śnieżna utrzymuje się przeważnie od początku listopada do końca kwietnia. W niektórych miejscach szczególnie w górach występuje pokrywa wieloletnia[3].
Wilgotność względna w
Rejkiawiku
waha się od 76% w maju do 86% w styczniu[3].
Usłonecznienie
Zimą ze względu na bardzo krótki dzień oraz zachmurzenie usłonecznienie stycznia wynosi około 50 godzin latem kiedy długość dnia dochodzi do 22 godzin usłonecznienie wynosi około 130-160 godzin. Roczna suma usłonecznienia waha się od 1000 na wschodzie do 1200-1400 na zachodzi wyspy. W ciągu roku całkowita suma promieniowania słonecznego jest mniejsza niż 2930MJ/m2. W styczniu bilans ten jest ujemny wynosi średnio -4MJ/m2 dziennie. Natomiast latem wynosi 10-13MJ/m2 na dzień[3].
Hydrologia
Zobacz więcej:
Lodowce Islandii
,
Rzeki Islandii
Islandia jest najbardziej zasobnym w wodę państwem na świecie. Blisko 11% powierzchni Islandii stanowią
lodowce
, z których największe są:
Vatnajökull
– 8 300 km²,
Langjökull
– 953 km²,
Hofsjökull
– 925 km²,
Mýrdalsjökull
- 695 km²,
Drangajökull
– 199 km²,
Eyjafjallajökull
– 107 km²,
Snæfellsjökull
. Rzeki wypływające promieniście z wnętrza wyspy uchodzą do wód Oceanu Atlantyckiego są w głównej mierze zasilane przez lodowce oraz topniejące śniegu. W mniejszym stopniu zasilają je opady deszczu. Największe rzeki to
Þjórsá
– 230 km,
Hvítá
– 40 km. Na obszarze Islandii występują jeziora głównie pochodzenia lodowcowego, ale i także pochodzenia tektonicznego. W kraju wystepuja też wulkaniczne jeziora błotne i gorące źródła. Największe jeziora:
Þórisvatn
– 83-88 km², 114 m głębokości,
Þingvallavatn
– 82 km², 114 m,
Lagarfljót
(Lögurinn) – 53 km², 112 m,
Mývatn
– 37 km², 4,5 m,
Hvitárvatn
– 30 km², 84 m. Typowym zdarzającym się co kilka lat zjawiskiem są katastrofalne powodzie wywołane przez erupcje wulkanów, które powodują błyskawiczne topnienie lodów.
Użytkowanie ziemi i gleby
(dane szacunkowe, 2005)
- ziemie uprawne: 1,25%
- łąki i pastwiska: 20,4%
- lasy: 1,44%
- pozostałe grunty i nieużytki: 76,9%
Gleby Islandii
Islandia leży w w sektorze glejowych i alferhumusowych gleb tundrowych. Oprócz Islandii w tej strefie leży jeszcze prawie cała Grenlandia północne pobrzeże Rosji oraz północna część Kanady i fragment Alaski[4]. Gleby te znajdują się nie na skale macierzystej a na wieloletniej zmarzlinie. Ich sezonowe rozmarzanie i zamarzanie powoduje, że gleby te zawierają bardzo dużo wody[5]. Ze względu na klimat oraz zmarzlinę, która jednak na Islandii jest znacznie niżej niż wynikało by to z szerokości geograficznej, gleby porastają głównie trawy. Gleby występujące na Islandii ze względu na niską popielność mają niski poziom humusowy, co powoduje niską klasę bonitacyjną tych gleb. Dodatkowym problem w uprawie jest zbyt kwaśny odczyn gleby[6].
Gleby Islandii posiadają czerwonawo-brązowe zabarwienie. Są dwie koncepcje źródła tego zabarwienia jedna głosi, że przyczyną zabarwienia jest obecność wytrącanych związków żelaza. Druga z kolei hipoteza głosi, że substancja pochodzi od porostów żyjących na tym terenie[7].
Flora Islandii
Flora Islandii jest uboga i choć to wyspa, nie obfituje w gatunki endemiczne. Z 344 gatunków naturalnie występujących tam roślin, 339 spotyka się w innych krajach Skandynawii, zwłaszcza w Norwegii. Jedna z najpiękniejszych "oaz" roślinnych Islandii znajduje się na północ od jeziora Hvitarvatn, u podnóża lodowca Langjökull, na wysokości ok. 450 m n.p.m., i otoczona jest żwirowymi półpustyniami.
Islandzkie półpustynie
Przedpola lodowców islandzkich to prawie pozbawione życia organicznego piaskowo-żwirowe moreny, pustynie powstałe w miejscach, które opuścił lodowiec. W dolinach wyżłobionych przez spływające wody z lodowca gdzieniegdzie spotkać można zagłębienia z wodą stojącą, w której zaczynają się rozwijać glony – jeden z pierwszych etapów sukcesji. W odległości kilkuset metrów od czoła lodowca, a także na zboczach moren, rośnie roślinność pionierska:
porosty
naskalne,
mchy
,
szczawiór
,
rogownice
i
wełnianka
.
Roślinność drzewiasta
Roślinność drzewiasta Islandii jest uboga, tworzą ją głównie zarośla
brzozy
(Betula odorata),
jarzębiny
(Sorbus aucuparia),
wierzby
(formy krzaczaste),
jałowca
. Prawdziwe lasy tworzy tylko brzoza, ewentualnie z domieszką jarzębiny i wierzby. Lasy islandzkie charakteryzują się bogatym runem i stosunkowo urozmaiconą fauną. Największe lasy brzozowe spotyka się na wybrzeżu, w okolicach Akureyri.
Roślinność łąkowa i tundrowa
Najczęstszymi formacjami roślinnymi Islandii są łąki i
tundra
. Wiele z gatunków występujących tam roślin naczyniowych spotyka się również w górach Europy środkowej, jak choćby
dębik ośmiopłatkowy
(Dryas octopetala),
lepnica bezłodygowa
(Silene acaulis),
arcydzięgiel litwor
(Archangelica officinalis),
róża alpejska
(Rosa spinosissima). Do pospolitych roślin islandzkich należą:
wrzos
,
czarna jagoda
,
żurawina
,
borówka brusznica
, krzaczaste gatunki wierzby i brzozy.
Fauna Islandii
Fauna Islandii należy do krainy subarktycznej królestwa
palearktycznego
. Fauna lądowa Islandii jest jeszcze uboższa niż świat roślinny tej wyspy. W stanie dzikim żyją na niej – nie licząc zwierząt zawleczonych lub umyślnie sprowadzonych przez człowieka (między innymi
gryzonie
–
myszy
i
szczury
) – tylko 2 gatunki ssaków:
niedźwiedź polarny
(zimą, gdy dzięki
krom
dociera do wyspy) oraz
lis polarny
. W 1770 roku sprowadzono na wyspę
renifery
, które jednak okazały się trudne w hodowli i zdziczały. Ongiś na Islandii żyły
żaby
, które wyginęły jednak w pierwszej połowie XIX wieku. Z bezkręgowców należy wymienić
ślimaki
(błotniarki, zatoczek), a także różne
owady
(w tym
komary
) i
pająki
. Najbardziej urozmaiconą grupę stanowią na wyspie
ptaki
, występujące tu w liczbie ok. 100 gatunków. Około połowy gatunków stanowią ptaki wodne:
mewy
,
alki
,
nury
i inne, gnieżdżące się na ptasich skałach na południu wyspy. Mieszkańcy udomowili też kaczki
edredony
, które dostarczają puchu i mięsa.
Zmiany naturalne i antropopresja
Trzeciorzęd
W
trzeciorzędzie
Islandię porastały bujne lasy liściaste z
jesionem
,
dębem
,
lipą
,
bukiem
i in. Ich zwęglone szczątki tworzą obecnie pokłady węgla brunatnego o niewielkiej jednak miąższości.
Czwartorzęd
W
czwartorzędzie
powstały na Islandii, w zagłębieniach ukształtowanych przez wody topniejących lodowców, liczne pokłady
torfu
, których miąższość nie przekracza jednak 3-4 metrów.
Czasy historyczne
W 872 roku na Islandię przybyło ok. 900 rodów norweskich i od tego czasu można mówić o wpływie człowieka na przyrodę Islandii. Miejsce lądowania wybierano wyrzucając do wody zabrane sprzed norweskich domostw pale z wizerunkami bogów; poszczególne rody osiedlały się w miejscu, w którym wyrzuciła je woda. Zupełnie pusta wyspa dawała znakomite możliwości dla osiedleńców. Każdy kmieć wyznaczał powierzchnię swego majątku wędrując z zapaloną pochodnią, dopóki nie zgasła. Pierwotnie porastały Islandię bujne lasy
brzozowe
, o czym świadczą stare kroniki z XI i XIV wieku. Wycinka drzew na opał i budowę łodzi spowodowała wyniszczenie lasów i nieodwracalne zmiany w środowisku.
Bibliografia
- Encyklopedia Geograficzna Świata: Europa. Wydawnictwo OPRES Kraków 1998
Linki zewnętrzne
Przypisy
- ↑ 1,0 1,1 1,2 Jan Mityk: Geografia fizyczna części świata (Zarys fizjograficzny). Warszawa: PWN, 1982, s. 50. .
- ↑ 2,0 2,1 2,2 Jerzy Makowski: Geografia fizyczna świata. Warszawa: PWN, 2004, s. 39. .
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 3,6 Danuta Martyn: Klimaty kuli ziemskiej. Warszawa: PWN, 1995, ss. 66-68.
- ↑ M. A. Głazowska: Gleby kuli ziemskiej. Warszawa: PWN, 1981, ss. Dołączona Mapa. .
- ↑ M. A. Głazowska: Gleby kuli ziemskiej. Warszawa: PWN, 1981, s. 148. .
- ↑ M. A. Głazowska: Gleby kuli ziemskiej. Warszawa: PWN, 1981, s. 150. .
- ↑ M. A. Głazowska: Gleby kuli ziemskiej. Warszawa: PWN, 1981, s. 151. .