Jean Cocteau
fr
:
ʒɑ̃ kɔkto
(ur.
5 lipca
1889
w
Maisons-Laffitte
, zm.
11 października
1963
w
Milly-la-Forêt
) – francuski poeta, dramaturg, reżyser filmowy, scenograf, malarz, a także choreograf sceniczny i menadżer bokserski.
W jego sztuce odbijają się wpływy
futuryzmu
,
kubizmu
,
dadaizmu
,
surrealizmu
, a także poezji metafizycznej. Jako jeden z pierwszych zrealizował pełną wizję surrealizmu w filmie. Spopularyzował wątki mitologiczne w sztuce XX wieku. O sobie mówił: "Jestem kłamstwem, które zawsze mówi prawdę".
Życiorys
Urodził się w rodzinie mieszczańskiej (jego ojciec był prawnikiem). Od najmłodszych lat przejawiał wielką nadwrażliwość dla otaczającej przyrody i doznań estetycznych. Już w latach szkolnych interesował się sztuką: pisał i rysował, co stało się główną formą wypowiedzi w jego artystycznej twórczości. Dzięki dziadkowi interesował się też muzyką. Wcześnie odkrył zły smak życia – jego ojciec, Georges Cocteau, popełnił samobójstwo. Pomimo że Jean nie miał wtedy jeszcze 9 lat, obraz krwi i śmierci będzie powracał w jego dziełach (L'aigle à deux têtes, Le testament d'Orphée, L'sang d'un poete). Dorastał więc jedynie z matką. W swoim pokoju spędzał nieraz całe godziny na improwizowaniu w swoim teatrzyku lub na wykonywaniu dekoracji. Oglądał liczne występy teatralne i cyrkowe, gdzie twarzą w twarz stawał z pięknem iluzji i zabawy. Wczesna choroba oczu z pewnością dodatkowo pobudzała wrażliwość przyszłego poety.
Frederico de Madrazo: Portret Jean'a Cocteau z lat 1910-1912
Zadebiutował w lutym 1909 roku tomikiem poezji Lampa Alladyna (La lampe d’Aladin). Osiągnięty w młodym wieku sukces szybko otworzył mu drzwi do artystycznego świata. Obracał się w kręgu wielu ważnych twórców kształtujących sztukę pierwszej połowy XX wieku. Byli nimi m.in.
Amadeo Modigliani
,
Pablo Picasso
,
Marcel Proust
,
Coco Chanel
,
Igor Strawiński
. Pomógł
Raymondowi Radiguet
w jego debiucie literackim (Opętanie). Z młodym pisarzem utrzymywał zażyłe stosunki (byli przez pewien czas kochankami), aż do jego przedwczesnej śmierci w 1923, którą Jean Cocteau ciężko przeżył.
W 1930 r. miał romans z ksieżniczką Natali Paley (córka księcia Romanowa), która zaszła z nim w ciążę. Pomimo protestów Cocteau, Paley podjęła decyzję o usunięciu ciąży.
Na skutek uzależnienia od opium kilkukrotnie przebywał na kuracji. Podczas jednej z nich napisał w przeciągu siedemnastu dni utwór Straszne dzieci, a także Opium – dziennik z kuracji, którego publikacja wzbudziła wówczas silne kontrowersje. Szybko dostrzegł możliwości jakie niesie ze sobą film. Ukazał je w pełni w filmie Krew poety (Le sang d'un poete), nakręconym w 1930 r. i otwierającym nowy etap jego twórczości. Do końca życia pisał, ale film stał się jego głównym medium.
W latach 30. poeta odkrył młodego i wyjątkowego aktora
Jean'a Marais
, którego angażował w głównych rolach swych kolejnych filmów (Orfeusz, Piękna i Bestia, Wieczny powrót). Od roku 1937 aż do śmierci poety pozostali oni w bardzo silnej zażyłości. Jean Marais wspomina w swojej biografii (Opowieści z mego życia), że Cocteau był najważniejszą osobą w jego życiu. W książce tej autor umieścił liczne wiersze poety, które ten pisał do niego w okresie, gdy mieszkali razem.
W 1940 roku powstał jednoaktowy utwór sceniczny Piękny nieznajomy (Le bel indifférent), napisany przez poetę dla obiecującej młodej śpiewaczki
Édith Piaf
. Przedstawienie odniosło sukces.
Cocteau przez lata swojej aktywności artystycznej wzbudzał różne uczucia. Za swoje dzieła był przez publiczność (także krytyków) lubiany, częściej jednak obrażany. Dopiero, gdy w 1955 roku został przyjęty do grona członków
Akademii Francuskiej
, doceniono jego wkład w rozwój kultury i sztuki. Jego twórczość obejmowała nie tylko film i pisanie, był także twórcą fresków, ceramiki i biżuterii, którym poświęcił się pod koniec życia. Liczne szkice uzupełniały główny zawód Cocteau – poety – będąc często istotnym uzupełnieniem i inspiracją jego innych dzieł (np. rysunki do Opium, sceny z filmu Krew poety).
Cocteau otwarcie przyznawał się do swojego
homoseksualizmu
[1], co w czasach przedwojennych należało do rzadkości (z erotycznego punktu widzenia był
biseksualistą
)[2]. O jego homoseksualnej wrażliwości świadczą jednak nie tylko osobiste związki pisarza z meżczyznami (Raymond Radiguet, Jean Marais, Henri Bernstein), lecz także wiele odniesień w jego dziełach: rysunkach[3] utworach literackich (Le Livre Blanc) i filmowych; choć był również w kilku związkach z kobietami (Madeleine Carlier, Natali Paley, niektórzy uważają, że także z Édith Piaf). Znane są jego publikacje i artykuły krytykujące
homofobię
[4].
W latach 20. i 30. Cocteau był menadżerem boksera Panamy Al Browna[5]. Miał duży udział w jego powrocie na ring.
Poeta umarł
11 października
1963
r. na atak serca po otrzymaniu wiadomości o zgonie swojej przyjaciółki – Édith Piaf, która zmarła dzień wcześniej (
10 października
1963
r.). Jednak Jean Marais – wieloletni przyjaciel, partner i aktor filmów Cocteau – wspomina, że pisarza nie łączyła zbyt wielka zażyłość z Édith Piaf. Trudno więc jednoznacznie łączyć te dwa fakty.
Grupa Sześciu
Jean Marais w 1949 r. Kadr z filmu Orfeusz
Kilkuosobowa grupa kompozytorów, przyjaciół z paryskiej dzielnicy
Montparnasse
, których w 1918 r. krytyk muzyczny Henri Collet określił mianem Grupy Sześciu –
Les Six
. Współtworzyli ją:
Arthur Honegger
,
Germaine Tailleferre
(jedyna kobieta w grupie),
Georges Auric
,
Louisem Durey
,
Darius Milhaud
i
Francis Poulenc
; grupę wspierał Jean Cocteau (współtwórca niektorych dzieł), który wraz z Erikiem Satie był jej duchowym przewodnikiem i patronem. W twórczości Sześciu charakterystyczne były takie formy jak: odrzucenie formalności, stosowanie banału i
wulgaryzmów
; przejawiali tendencje antywagneryzmu (odrzucenia patosu) oraz przełamywania zasad
impresjonizmu
w muzyce poważnej. Ich wspólne muzyczne dzieło to L'Album des Six z 1921 r. W tym samym roku zrealizowali też balet Młodzi małżonkowie z wieży Eifla (Les Mariés de la Tour Eiffel), ze scenariuszem Cocteau i aranżacją muzyczną autorstwa: Milhaud, Aurica, Tailleferre'a, Honeggera i Poulenca. Przedstawienie było grane przez Balet Suédois w Paryżu. Cieszyło się dużą popularnością i nie schodziło z afisza do końca lat dwudziestych. Przyjmuje się, że umownym końcem istnienia grupy jest rok 1921 – później nie powstało już żadne dzieło pod ich wspólnym szyldem. Jedynie
Auric
współpracował w późniejszych latach z Cocteau: skomponował muzykę do większości jego filmów (Krew Poety, Piękna i Bestia), a także opatrzył wstępem jeden z tekstów pisarza (Kogut i arlekin. Zapiski wokół muzyki).
W 1917 Cocteau napisał scenariusz dla baletu
Siergieja Diagilewa
wystawionego pod nazwą
Parada
. Współtworzyli je z nim
Eric Satie
(kompozycja muzyczna) i
Pablo Picasso
(scenografia). Choć przedstawienie nie odniosło sukcesu, z czasem okrzyknięte zostało pierwszą pełną manifestacją idei
kubizmu
w sztuce. Innym dziełem muzycznym, w którym brał udział Cocteau jest oratorium Król Edyp, napisane dla Igora Strawińskiego w 1926 roku.
Okres surrealistyczny
Jean Cocteau w czasie I wojny światowej poznał poetę
Guillaume Appollianire'a
, którego wiersze wywiarły wpływ także na młodego twórcę. To właśnie Appollinaire jako pierwszy użył terminu
surrealizm
(w 1917 roku, w przedmowie do dramatu Les mamelles de Tirésias – Cycki Tejrezjasza), który w 1924 posłużył za nazwę dla powstającego ruchu artystów. Przyłączył się do niego także pewien poeta – Jean Cocteau. Jako artysta zaprzeczający zasadom rzeczywistości, zwracający uwagę na jej tajemnicę i niejednoznaczność, łatwo znalazł wspólny język z surrealistami, jak się jednak okazało na krótko. Szybko odszedł z ruchu, ograniczany zasadami surrealistów, a także ich aktywnością polityczną (
André Breton
, założyciel grupy, publicznie popierał komunizm). Surrealiści nigdy nie wybaczyli mu tego odejścia. Niemniej to właśnie film Jean'a Cocteau – Krew poety (1930) uważać można dziś za reprezentatywne, obok Psa andaluzyjskiego
Luisa Buñuela
(1928) dzieło surrealizmu. Film oddaje atmosferę złudzeń i snu, balansując między światem iluzji, a rzeczywistością.
Istotnym bodźcem pchającym Cocteau w świat surrealistycznej nierealności była twórczość literacka
Raymonda Roussela
. Mimo że pisarz ten nie zdobył sławy za swego życia, był entuzjastycznie cytowany w kręgach młodych pisarzy. To
André Gide
był tym, dzięki któremu Cocteau odkrył talent Roussela. Był zafascynowany autorem Locus Solus i Impresjii afrykańskich, podobnie jak oddający nastrój jego dzieł surrealiści, choćby malarz
René Magritte
.
Głos ludzki (La Voix humaine)
Głos ludzki – sztuka ta jest monodramem autorstwa Cocteau; stopniowo rozwija się w niej dramat porzucanej kobiety, która po raz ostatni rozmawia z mężczyzną, którego kocha. Cały utwór zawarty jest w trwającej ok. godziny rozmowie telefonicznej, w której to kobieta (jedyna na scenie) prowadzi dialog ze swym (niewidzialnym) kochankiem – ten informuje ją, że odchodzi od niej, by poślubić inną kobietę.
Była to sztuka innowacyjna pod względem formy, choć zarazem konserwatywna, co skłoniło w 1930 r.
Komedię Francuską
do jej wystawienia. Pierwotnie napisana została jako aria dla
Berthe Bovy
. We wstępie do utworu Cocteau zaznaczył, że inspiracją dla jej napisania były uwagi aktorek, które skarżyły się, że jego teksty – zdominowane przez scenariusz i reżysera – nie pozwalają im w pełni ukazać swych aktorskich umiejętności. La voix humaine była także wynikiem konfrontacji Cocteau z pomysłami dramatopisarza Henri Bernsteina oraz prób dadaistów eksperymentujących nad efektami ludzkiego głosu.
Innymi odtwórczyniami roli w Głosie ludzkim były
Simone Signoret
(1964 r.),
Ingrid Bergman
(film La voix humaine z 1966 r.) i
Liv Ullmann
(sztuka teatralna). Dziełem Cocteau inspirował się
Francis Poulenc
w operze o tej samej nazwie, a także włoski reżyser
Roberto Rossellini
(aktorka:
Anna Magnani
) w filmie L'amore (Miłość, 1948).
Książki przetłumaczone na język polski
Na język polski przetłumaczono zaledwie kilka dzieł poety. Pierwszym z nich jest Opium – dziennik z kuracji odwykowej (1930, wyd. polskie 1990), to autobiograficzna relacja z jego pobytu w klinice Saint-Cloud; książka jest pełna błyskotliwych anegdot i poglądów autora na temat sztuki oraz szczegółów z kuracji.
Drugą książką-powieścią w języku polskim jest Tomasz Fantasta (1923, wyd. polskie 1994), opisująca wydarzenia pierwszej wojny światowej, w której to pisarz dał portret Misi Godebskiej Sert, ówczesnej muzy Paryża. Dramat Orfeusz (1926, wyd. polskie 1933) jest jednym z kilku dzieł pisarza, którym autor zapoczątkował w literaturze XX wieku modę na wątki mitologiczne. Sztuki Orfeusz (1959, Teatr 13 Rzedów w Opolu, reż.
Jerzy Grotowski
) i Dwugłowy orzeł były wystawiane w polskich teatrach.
Polska bibliografia
- Jean Cocteau Opium – dziennik z kuracji odwykowej, przekład Romuald i Anna Nowakowie, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1990
- Jean Cocteau Tomasz Fantasta, przekład Jolanta Sell, Wydawnictwo Cassiopeia, Kraków 1994
- Jean Cocteau Kogut i arlekin. Zapiski wokół muzyki, przy współpracy Uty Hrehorowicz, Wydawnictwo C & D, Kraków 1995
- Jean Marais Opowieści z mego życia, przekład Wojciech Gilewski, przekład poezji Jeana Cocteau Józef Waczków, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1993
Wybrane dzieła
Poezja
-
1909
Lampa Alladyna (La lampe d'Aladin)
-
1910
Le prince frivole
-
1912
La danse de Sophocle
-
1913
Les Vocalises
-
1914
Odes
-
1917
L’Ode à Picasso Embarcadères
-
1926
Anioł Heurtebise (L’Ange Heurtebise)
-
1926
Opéra
Proza
-
1923
Tomasz Fantasta (Thomas l'imposteur), wydanie polskie 1994
-
1924
Potomak (Le Potomak)
-
1928
Biała książka (Le livre blanc)
-
1929
Straszne dzieci (Les enfants terribles)
-
1939
Koniec Potomaka (La Fin du Potomak)
Twórczość teatralna
-
1917
Parada, balet z muzyką
Erica Satie
i scenofrafią
P.Picasso
-
1921
Młodzi małżonkowie z wieży Eiffla (Mariés de la Tour Eiffel), muzyka
Grupa Sześciu
-
1926
Orfeusz (Orphée), wydanie polskie 1933
-
1926
Król Edyp (Oedipus rex) oratorium
-
1930
Głos ludzki (
La Voix humaine
)
-
1932
Maszyna piekielna (La machine infernale)
-
1938
Straszni rodzice (Les parents terribles)
-
1940
Piękny nieznajomy (Le bel indifférent)
-
1941
Maszyna do pisania (La Machine à écrire)
-
1944
Dwuglowy orzeł (L'Aigle à deux têtes)
-
1951
Bachus (Bacchus)
Twórczość filmowa
Reżyseria
- tzw. "trylogia orficka":
-
1930
I. Krew poety (Le sang d'un poète)
-
1950
II. Orfeusz (Orphée)
-
1960
III. Testament Orfeusza (Le testament d'Orphée)
-
1946
Piękna i bestia (La belle et la bette)
-
1947
Dwugłowy orzeł (L'Aigle à deux têtes)
-
1948
Straszni rodzice (Les parents terribles)
-
1949
Straszne dzieci (Les enfants terribles)
Scenariusz
-
1943
Wieczny powrót (L'eternal return)
-
1945
Damy z lasku bulońskiego (Les dames du bois de Boulogne)
-
1948
Ruy Blas (Jean Marais w roli Ruya Blasa)
-
1965
Tomasz Fantasta w reżyserii George'a Franju
Pisma krytyczne i eseistyczne
-
1930
Opium, dziennik z kuracji odwykowej, wydanie polskie 1990
-
1926
Le rappel a l'ordre
Linki zewnętrzne
Przypisy