Janusz Pajewski (ur.
5 maja
1907
w
Warszawie
, zm.
10 grudnia
2003
w
Poznaniu
) - polski historyk.
Biografia
Pochodził z rodziny patriotycznej (pochodzenia żydowskiego, która przeszła w połowie XIX w. na katolicyzm), szczególnie przywiązanej do tradycji powstańczych (głównie
powstania styczniowego
). W powstaniach brali udział przodkowie z obu stron, a jeden z dalszych przodków Walenty Pajewski uczestniczył w
bitwie pod Wiedniem
i według tradycji rodzinnej był znany osobiście królowi
Janowi III
. Ojciec Zdzisław był ekonomistą i przez wiele lat piastował funkcję dyrektora fabryki, matka Stefania z Reklewskich zajmowała się domem. Pierwsze nauki Janusz Pajewski pobierał na tzw. kompletach, a potem w Gimnazjum Ziemi Niemieckiej. Następnie uczęszczał do liceum w Warszawie; tam też podjął studia historyczne na
Uniwersytecie Warszawskim
. W trakcie studiów przez dwa lata przewodniczył Kołu Naukowemu Historyków. Pozostawał pod wrażeniem
Oskara Haleckiego
i w związku z tym w 1926 r. zapisał się na jego seminarium. W
1929
roku uzyskał stopień
doktorski
na podstawie pracy Stosunki polsko-węgierskie. Niebezpieczeństwo tureckie 1516-1526. Następne lata przyniosły publikację kolejnych rozpraw naukowych.
Habilitował się
w
1933
r. na podstawie rozprawy Węgierska polityka polska w XVI wieku. Do
1936
r. skupiał się na historii XVI w., następnie przerzucił swoje zainteresowania naukowe na historię najnowszą, specjalizując się w pisaniu biogramów, charakterystyk postaci i zagadnień dyplomacji. W
1937
r. poślubił Kazimierę z domu Nehring (którą poznał w trakcie studiów), która w marcu
1938
r. urodziła córkę Krystynę. W tym samym
1937
r. rozpoczął wygłaszanie wykładów z historii Polski XIX i XX w. w Wyższej Szkole Dziennikarskiej, a w
1938
r. z historii Europy współczesnej w Szkole Nauk Politycznych.
W czasie drugiej wojny światowej był zaangażowany w tajne nauczanie, pisał też drugoobiegowe dwa tomy syntezy historii Polski (1794-1864 i 1864-1918) oraz biografię
Zygmunta Augusta
. Pod koniec
1940
r. trafił do Biura Informacyjno-Politycznego
Związku Walki Zbrojnej
(od
1942
r.
Armii Krajowej
), pisząc do wydawanych przez ten organ biuletynów pod pseudonimami inżynier Mroczkiewicz i doktor Wróblewski. Następnie stanął na czele referatu środkowoeuropejskiego w Sekcji Spraw Zagranicznych przy Delegaturze Rządu Londyńskiego na Kraj. W
powstaniu warszawskim
stracił cały dobytek, zginęli również jego rodzice. Przeprowadził się wówczas do podwarszawskiego
Milanówka
. Po wojnie na krótko powrócił do pracy dydaktycznej, wykładając na UW, w Szkole Głównej Handlowej i w Szkole Nauk Politycznych. Od października 1945 r. równolegle pełnił funkcję wicedyrektora Biura do spraw Repatriacji w Ministerstwie Spraw Zagranicznych.
W grudniu
1946
zamieszkał w
Poznaniu
, by z inicjatywy
Zygmunta Wojciechowskiego
oraz przy poparciu
Kazimierza Tymienieckiego
i
Adama Skałkowskiego
podjąć pracę naukową. W styczniu
1947
r. rozpoczął wykłady z historii stosunków międzynarodowych XIX i XX wieku na Wydziale Prawno-Ekonomicznym Uniwersytetu Poznańskiego. W tym samym roku objął kierownictwo Studium Niemcoznawczego w
Instytucie Zachodnim
,a w
1948
r. Katedrę Historii Powszechnej Nowożytnej na Uniwersytecie Poznańskim. W pierwszej połowie lat pięćdziesiątych jego prace z historii Niemiec uznawano za niewłaściwe z punktu widzenia władz i rozważano usunięcie go z pracy w Instytucie Zachodnim - ostatecznie do kroku tego nie doszło, jednak działalność dziejopisarska Pajewskiego w tym okresie była ograniczona. Od końca lat pięćdziesiątych wznowił intensywną działalność wydawniczą, publikując przede wszystkim na temat
imperializmu
niemieckiego oraz historii Polski w XIX i w XX wieku. Napisał też syntezę historii powszechnej XIX w. (dla lat 1871-1918), stanowiącą do dziś podstawowy podręcznik akademicki.
W
1951
został profesorem nadzwyczajnym nauk humanistycznych, a w
1958
r. profesorem zwyczajnym. W
1951
r. został
prodziekanem
, a w
1955
r.
dziekanem
Wydziału Filozoficzno-Historycznego
. W
1955
r. jako dziekan był inicjatorem nadania poznańskiemu uniwersytetowi imienia
Adama Mickiewicza
. W latach
1973
do
1976
wiceprzewodniczący Association Européenne d'Histoire Contemporaine. Intensywną działalność naukową prowadził również po formalnym przejściu w stan spoczynku, za co uhonorowano go w
1997
r. medalem Palmae Universitatis Studiorum Posnaniensis (pierwszy laureat). Do
2002
roku pracował zawodowo na
Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza
.
Od
1977
doctor honoris causa
Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza
oraz Uniwersytetu w Strasburgu.
W
1978
r., po długich sporach z
cenzurą
(dzięki m.in. interwencji na szczytach
Jaremy Maciszewskiego
), wydał przełomową w polskiej historiografii publikację Odbudowa państwa polskiego. W opozycji do oficjalnie propagowanej wersji historii, nie stawiała ona
rewolucji październikowej
jako głównego czynnika umożliwiającego odzyskanie przez Polskę niepodległości, lecz ukazała ten proces w dużo szerszym kontekście wewnętrznym i międzynarodowym.
Po wydaniu "Odbudowy..." aktywność Pajewskiego na pewien okres spadła, w późniejszym okresie opublikował jednak równie fundamentalną "Pierwszą wojnę światową" oraz "Budowę Drugiej Rzeczypospolitej".
5 maja
1992
r. został rycerzem komandorii orderu papieskiego św. Sylwestra.
Uczniowie: prof.
Zygmunt Boras
, prof.
Antoni Czubiński
, prof.
Bogusław Drewniak
, prof.
Jerzy Krasuski
, prof.
Waldemar Łazuga
, prof.
Janusz Faryś
, prof.
Stanisław Nawrocki
, prof.
Tomasz Schramm
, prof.
Maciej Serwański
, prof.
Zdzisław Wroniak
.
Obszary badawcze Pajewskiego:
Publikacje książkowe
- "Niemcy w czasach nowożytnych (1517 - 1939)".
1947
- "Mitteleuropa". Studia z dziejów imperializmu niemieckiego w dobie pierwszej wojny światowej
1959
- Buńczuk i koncerz. Z dziejów wojen polsko-tureckich , Poznań
1997
(pierwsze wydanie: 1960 r.)
- Historia powszechna 1871-1918, Warszawa 1967 r. (I wydanie, pozycja wielokrotnie wznawiana)
- Wokół sprawy polskiej. Paryż-Lozanna-Londyn
1970
- Odbudowa państwa polskiego 1914-1918
1978
- Pierwsza wojna światowa 1914-1918
1991
- Budowa Drugiej Rzeczypospolitej: 1918-1926 (1995, )
- Ministrowie spraw zagranicznych II Rzeczypospolitej, Szczecin 1992
Publikacje o prof. Januszu Pajewskim
-
Waldemar Łazuga
, Profesor. Rzecz o Januszu Pajewskim, Poznań 1997.
-
Waldemar Łazuga
, Janusz Pajewski 5 V 1907-10 XII 2003, "Przegląd Zachodni", nr 4 (313) 2004, s. 259-262.
-
Dariusz Matelski
, Jubileusz Profesora Janusza Pajewskiego, „Studia Historyczne", 1997, nr 4, s. 625-627.
-
Dariusz Matelski
, Palmae Universitatis Studiorum Posnaniensis. Jubileusz Profesora Janusza Pajewskiego, „Poznański Rocznik Archiwalno-Historyczny”, R. V, 1998, s. 221-224.
-
Dariusz Matelski
, Jubileusz Profesora Janusza Pajewskiego, 6 maja 2002, „Studia Historyczne”, r. XLV, 2002, z. 3-4 (178-179), s. 345-348.
-
Dariusz Matelski
, Janusz Pajewski (1907-2003), „Studia z Dziejów Rosji i Europy Środkowo-Wschodniej”, 2005, tom XL, s. 351-353.
Linki zewnętrzne