Leszek Czarny (ur. ok.
1241
, zm.
30 września
1288
) – książę
sieradzki
od
1261
roku,
łęczycki
od
1267
roku, książę
inowrocławski
w latach
1273
-
1278
,
krakowski
i
sandomierski
od
1279
roku.
Genealogia i dzieciństwo
Leszek Czarny był najstarszym synem z drugiego małżeństwa
Kazimierza I kujawskiego
i
Konstancji wrocławskiej
. Przydomek Czarny (Niger) występuje już w pochodzącej z początku
XIV wieku
Kronice Dzierzwy
. W
1257
roku zmarła matka księcia, co wobec powtórnego ożenku
księcia kujawskiego
z księżniczką opolską
Eufrozyną
stało się rychło przyczyną konfliktów w rodzinie Leszka, tym bardziej że
macocha
miała zmierzać do odsunięcia od dziedziczenia po ojcu pasierbów: Leszka i młodszego
Siemomysła
. Część kronikarzy posunęło się nawet do oskarżenia trzeciej żony Kazimierza, Eufrozyny Opolskiej, o zamiary trucicielskie względem młodych książąt. Faktu tego nie można w żaden sposób potwierdzić.
Bunt przeciw władzy ojcowskiej
Dwaj najstarsi Kazimierzowice przeciwko ojcu i macosze wystąpili w
1261
roku (czasami neguje się udział w buncie Siemomysła, lub w ogóle fakt wybuchu rokoszu). Bunt powiódł się, gdyż skorzystali oni z pomocy miejscowych możnych, niezadowolonych z awanturniczej polityki Kazimierza, oraz z zawiązanej kilka lat wcześniej koalicji antykujawskiej, składającej się z
księcia krakowsko
-
sandomierskiego
Bolesława Wstydliwego
,
księcia mazowieckiego
Siemowita I
i
księcia wielkopolskiego
Bolesława Pobożnego
. Ostatecznie Kazimierz został zmuszony do wydzielenia Leszkowi księstwa sieradzkiego.
Leszek księciem sieradzkim
Okres w życiu Leszka, który możemy nazwać umownie sieradzkim, trwał w latach
1261
-
1279
. Księstwo sieradzkie należało do słabiej zaludnionych ziem w kraju. Dopiero polityka osadnicza księcia, m.in. lokowanie szeregu miast (
Nowa Brzeźnica
,
Lutomiersk
,
Wolbórz
i
Radomsko
), sprowadzanie osadników i ścisła współpraca w tej mierze z Kościołem, zwłaszcza z
biskupem kujawskim
Wolimirem, powoli zmieniała obraz dzielnicy.
Pieczęć Leszka Czarnego według XIX wiecznego rysunku
W
1267
roku zmarł ojciec księcia, Kazimierz, zostawiając swoje księstwo do podziału między pięciu synów. Leszek jako najstarszy do posiadanego już Sieradza dołączył księstwo łęczyckie. Rok później w księstwie
inowrocławskim
wydzielonym Siemomysłowi wybuchł bunt możnych niezadowolonych z polityki proniemieckiej księcia. Wezwali oni na tron znanego wroga żywiołu niemieckiego, Bolesława Pobożnego. Książę wielkopolski na
Kujawach
Inowrocławskich rządził skutecznie przez pięć lat, kiedy zdano sobie wreszcie sprawę, że brakuje ku temu wszelkich podstaw prawnych. Ostatecznie Bolesław oddał władzę w księstwie Leszkowi Czarnemu i w ten sposób od
1273
roku najstarszy Kazimierzowic niespodziewanie został również księciem
inowrocławskim
. Stan ten utrzymał się do
1278
roku, kiedy na zjeździe w
Lądzie
24 sierpnia
Leszek zdecydował się dzięki mediacji
Przemysła II Wielkopolskiego
oddać księstwo bratu.
Spór małżeński Gryfiny z Leszkiem Czarnym, obraz
Jana Matejki
Współpraca z Bolesławem Wstydliwym. Sprawa usynowienia i ślub z Gryfiną
Usamodzielnienie się w
1261
roku Leszka Czarnego w Sieradzu zaowocowało bardzo szybko nawiązaniem dobrych stosunków z władcą sąsiedniej dzielnicy krakowskiej –
Bolesławem V Wstydliwym
. Po raz pierwszy obu książąt widzimy razem już w
1260
roku, przy okazji wyprawy przeciwko
Czechom
, będącej częścią szerszej akcji podczas wojny
węgiersko
-czeskiej o spadek po
austriackich
Babenbergach
. Udział Leszka w wojnie przeciwko
Przemyślidom
i ich sojusznikom (chodzi o
Henryka IV Probusa
i
Władysława opolskiego
) widzimy również w latach późniejszych, ze szczególnym nasileniem na początku lat siedemdziesiątych (lata
1271
-
1273
).
Zgodna współpraca bezdzietnego Bolesława z Leszkiem spowodowała wskazanie tego ostatniego na spodziewanego dziedzica w księstwie krakowsko-sandomierskim. Dokument podobnej treści został wydany w
1265
roku i osiem lat później stał się nieomal przyczyną utraty przez Bolesława Wstydliwego tronu krakowskiego. Powodem wybuchłego wówczas buntu części panów krakowskich był fakt wybrania na następcę właśnie Leszka Czarnego, znanego już ze swojej bezkompromisowej polityki wobec możnowładców w ziemi sieradzkiej. Część historyków odrzuca taką wykładnię wydarzeń podanych dopiero przez
Jana Długosza
, uważając wystąpienie możnych za pewnik, ale z innych powodów. W każdym razie wstrząs wywołany buntem był na tyle silny, że Bolesław musiał wydać zgodę na oddanie wezwanemu przez rebeliantów Władysławowi Opolskiemu część księstwa krakowskiego przylegającego do Śląska, a sięgającego aż po rzekę
Skawinkę
.
Pieczęć Leszka Czarnego według rysunku z XIX wieku
W
1265
roku Leszek Czarny poślubił córkę Rościsława, bana
Slawonii
i Maczwy –
Gryfinę
. Małżeństwo nie było udane. W
1271
roku na dworze krakowskim doszło do skandalu obyczajowego, kiedy księżna publicznie ogłosiła, że mąż jest impotentem. Do pogodzenia małżonków doszło dopiero cztery lata później na skutek interwencji Bolesława Wstydliwego. Leszek zdecydował się wówczas na leczenie u znanego lekarza Mikołaja z
Krakowa
. Za jego radą książę spożywał żaby i węże, z powodu czego – jak informuje
Rocznik Traski
– "popadł u narodu w wielką obrzydliwość". Takie poświęcenie zdało się na nic, potomstwa Gryfina się bowiem nie doczekała.
Leszek Czarny księciem krakowsko-sandomierskim. Wojny z Rusią, Litwą i Jaćwieżą
7 grudnia
1279
roku zmarł
Bolesław V Wstydliwy
, przekazując księstwo krakowskie i sandomierskie Leszkowi Czarnemu. Przejęcie władzy odbyło się bez wstrząsów, chociaż Leszek musiał prawdopodobnie wyrazić zgodę na formalną elekcję na tron krakowski. Nie oznaczało to bynajmniej, że Kazimierzowicowi przyszło panować w spokoju. Niebawem pojawił się bowiem niespodziewanie nowy kandydat do spadku po Bolesławie – książę
halicki
Lew Daniłowicz
(niektórzy historycy kwestionują fakt kandydowania Lwa na stanowisko księcia krakowskiego, twierdząc, że była to zwykła wyprawa łupieska). Książę halicki korzystając z pomocy
Litwinów
,
Tatarów
i niektórych księstw ruskich, w lutym
1280
roku wtargnął na tereny
Lubelszczyzny
, by następnie przeprawić się przez
Wisłę
i oblec
Sandomierz
. Oblężonym udało się przetrwać zagrożenie, dając Leszkowi czas na zebranie sił wystarczających do odparcia najazdu. Do ostatecznej rozprawy doszło
23 lutego
pod Goźlicami
(właściwe dowództwo objęli: Piotr, wojewoda krakowski, oraz Janusz, wojewoda sandomierski), gdzie wojska
Lwa Halickiego
zmuszono do ucieczki. Jeszcze w tym samym roku Leszek wybrał się na wyprawę odwetową, paląc i niszcząc tereny przygraniczne aż pod
Lwów
.
W roku następnym Leszek podjął nowy wysiłek zbrojny, atakując posiadłości
księcia wrocławskiego
Henryka IV Probusa
. Stało się to w odpowiedzi na uwięzienie na zjeździe w
Baryczy
przez
dolnośląskiego
Piasta
, sprzymierzonego z Leszkiem
Przemysła II
. Wyprawa ta, poza znacznymi łupami wojennymi, nie przyniosła jednak spodziewanego rezultatu.
Także kolejne lata nie należały do spokojnych. W
1282
roku na ziemię lubelską napadli
bałtyccy
Jaćwingowie
, dotkliwie ją pustosząc.Udało się ich zatrzymać, dzięki zwycięstwu pod
Łopiennikiem
. Leszek, przezwyciężając zaskoczenie, ruszył za najeźdźcami w pogoń i gdzieś za
Narwią
udało mu się dopędzić napastników i zniszczyć ich całkowicie w
krwawej bitwie
. Rzeź wojowników jaćwieskich, jaka się wówczas rozegrała, skutecznie zniszczyła siłę bojową tego bitnego plemienia. Klęska Jaćwingów rok później spowodowała odwetowy najazd litewski. Również i wtedy Leszek stanął na wysokości zadania, zadając napastnikom klęskę w
bitwie pod Rowinami
.
Konflikt z biskupem krakowskim, Pawłem z Przemankowa
Pomimo wszystkich zwycięstw militarnych, pozycja Leszka Czarnego w księstwie krakowsko-sandomierskim nie była zbyt mocna. Niemal przez cały okres swoich rządów musiał zmagać się z opozycją wewnętrzną. Do jego czołowych przeciwników należeli
biskup krakowski
Paweł z Przemankowa
, wojewoda sandomierski Janusz, oraz ród Starzów-Toporczyków. Spór z Pawłem z Przemankowa rozpoczął się u progu lat osiemdziesiątych, kiedy Leszek odmówił zatwierdzenia szerokich uprawnień immunitetowych biskupa. Nie bez znaczenia był tutaj również konflikt z wdową po Bolesławie Wstydliwym,
świętą Kingą
, o zapisaną jej w testamencie przez męża
oprawę wdowią
, tj.
Sądecczyznę
, która jako kraina niezwykle ważna strategicznie (droga w kierunku
Węgier
) była zdaniem Leszka zbyt cenna, by oddać ją byłej księżnie krakowskiej (innym motywem mogła być chęć zapisania Sądecczyzny małżonce Leszka, Gryfinie). Na przełomie
1282
/
1283
roku zatarg wszedł w najbardziej dramatyczny etap, kiedy biskup został uwięziony na zjeździe możnych w
Łagowie
i uwieziony do
Sieradza
. Paweł odzyskał wolność dopiero na skutek zgodnej interwencji polskiego Kościoła. Ostateczną ugodę z biskupem Leszek Czarny podpisał jednak dopiero
30 listopada
1286
roku, kiedy to książę zobowiązał się zapłacić Pawłowi 3000 grzywien odszkodowania za poniesione szkody, oraz zwrócić mu wszystkie dobra i uznać uprawnienia immunitetowe.
Bunty rycerstwa w 1282 i 1285 roku
Z rządów Leszka Czarnego nie było również zadowolone rycerstwo, co może dziwić, z uwagi na liczne i szczęśliwą ręką prowadzone wyprawy zbrojne. Do pierwszego wybuchu niezadowolenia rycerstwa doszło już w
1282
roku, kiedy wojewoda sandomierski Janusz, wykorzystując zaangażowanie Leszka na innych frontach, wydał grody w Sandomierzu i
Radomiu
księciu
czerskiemu
Konradowi II
. Bunt ten (jeżeli w ogóle miał miejsce, gdyż pierwszy informację o nim podał dopiero Jan Długosz, a wojewoda pomimo tej zdrady pozostał w dalszym ciągu na urzędzie) został stłumiony w zarodku.
Do poważniejszego wystąpienia doszło trzy lata później, kiedy to w kwietniu zbrojnie przeciwko księciu wystąpili wojewoda sandomierski
Otto Toporczyk
, kasztelan krakowski Janusz (były wojewoda), oraz wojewoda krakowski Żegota. Bunt całkowicie zaskoczył Leszka, który nie będąc nikogo pewnym, ewakuował się do zaprzyjaźnionych Węgier. Na szczęście dla Leszka kandydat na tron, wysunięty przez rebeliantów Konrad czerski, działał niezwykle ospale i nie zdołał zająć grodu
wawelskiego
, bronionego przez wiernych księciu mieszczan krakowskich.
3 maja
1285
roku doszło do decydującego starcia w bitwie nad Rabą, gdzie Leszek Czarny dzięki pomocy węgierskiej odniósł świetne zwycięstwo, zmuszając przeciwników politycznych do opuszczenia kraju. Pokonanie opozycji umożliwiło Leszkowi prowadzenie nowej polityki kadrowej, dzięki czemu pod koniec panowania rządy księcia krakowskiego były bardziej stabilne.
Trzecia wyprawa Tatarów na Polskę
Na przełomie
1287
i
1288
doszło do
III najazdu
Tatarów
na
Małopolskę
pod wodzą Talebogi i
Nogaja
. Siła militarna przeciwników, wsparta wojskiem księstw ruskich, była zbyt wielka, by stawić im czoła w polu, w związku z czym rycerstwo i ludność schronili się w obwarowanych grodach. Leszek Czarny wyruszył do Węgier z prośbą o pomoc. Tym razem Małopolska była lepiej przygotowana, niż podczas dwóch poprzednich najazdów tatarskich – większość umocnionych grodów z Krakowem i Sandomierzem na czele udało się obronić. Zniszczenia Małopolski były jednak dość znaczne.
Sprawa pierwszej koalicji piastowskiej i dążenie do zjednoczenia kraju
Istnieją przypuszczenia, że Leszek Czarny zainicjował proces zjednoczenia kraju. Według teorii tzw. "pierwszej koalicji piastowskiej", wysuniętej przez
lwowskiego
profesora
Oswalda Balzera
, czterej książęta: Leszek,
Henryk IV Probus
,
Przemysł II
i
Henryk III Głogowczyk
mieli się około
1287
roku umówić w sprawie kolejności dziedziczenia Małopolski (tzn. wg starszeństwa). Hipotezę tę w świetle dzisiejszego stanu wiedzy należy jednak obalić, na skutek złych stosunków łączących w tym okresie Leszka Czarnego i Przemysła II Wielkopolskiego z Henrykiem IV Prawym. Z drugiej strony również na dworze Leszka Czarnego dały się zauważyć tendencje zjednoczeniowe, o czym może świadczyć dobrze rozwijający się kult
świętego Stanisława
.
Śmierć i sytuacja polityczna z tego wynikła
Leszek Czarny zmarł bezpotomnie
30 września
1288
roku w Krakowie. Został pochowany w tutejszym kościele
dominikańskim
św. Trójcy. Małopolska po jego śmierci stała się widownią krwawych zapasów kilku Piastowiczów. Zwycięsko ze starcia wyszedł ostatecznie w
1292
roku ktoś zupełnie obcy – władca
czeski
z dynastii
Przemyślidów
,
Wacław II
. Nie mając podstaw prawnych do panowania w dzielnicy małopolskiej, Wacław II wystarał się o dokument od byłej księżny krakowskiej, wdowy po Leszku, Gryfiny (zm.
1309
roku), wówczas księżny sądeckiej (którą to ziemię otrzymała jako
oprawę wdowią
), w którym scedowała na rzecz władcy czeskiego wszelkie swoje wątpliwe zresztą uprawnienia.
Linki zewnętrzne