Cywilizacja doliny Indusu
Cywilizacja doliny IndusuZasięg cywilizacji doliny Indusu. Cywilizacja doliny Indusu zwana także Kulturą Indusu, Cywilizacją Indusu-Saraswati, Kulturą harappańską, Kulturą Mohendżo-Daro itp. – pierwsza historyczna
cywilizacja
na obszarze
subkontynentu indyjskiego
, rozwijająca się w okresie 3300-1300 p.n.e. (w swej szczytowej formie 2600-1900 p.n.e.), w
indyjskiej
epoce brązu
[1][2][3][4][5][6][7][8][9][10]. Zajmowała obszar wielkości 650 tys.[3][9][11][12] – 1,5 mln km² (według różnych źródeł) i była najrozleglejszą spośród czterech sobie współczesnych
cywilizacji
starożytności
(
Egiptu
,
Mezopotamii
,
Chin
)[4][5][13][14][15][16][17]. Jej stanowiska rozmieszczone są na całym terytorium współczesnego
Pakistanu
, w północno-zachodnich
Indiach
(
Dżammu i Kaszmir
,
Radżastan
,
Gudżarat
,
Maharasztra
,
Harijana
,
Pendżab
) oraz we wschodnim
Afganistanie
[6][7][9][11][16][18][19]. Pierwszego (przypadkowego) odkrycia związanego z jej historią dokonano w
1826
roku[5].
Archeologami
, którzy prowadzili dotyczące jej badania, byli m.in.:
Alexander Cunningham
, John Marshall,
Mortimer Wheeler
, George Dales, Jonathan M. Kenoyer oraz Richard Meadow[5][20][21][22][23]. Dotychczas odkryto 1500[2]-2600[14][24] (według różnych źródeł) stanowisk archeologicznych przypisywanych tej cywilizacji, spośród których jedynie 2% zostało gruntownie przebadanych[4]. Główne z nich to:
Amri
, Balakot, Banawali, Bhagatrav, Chanhudaro, Daimabad, Dholavira,
Dwarka
(Dvaraka), Ganweriwala (Ganeriwala), Gola Dhoro,
Harappa
, Kot Bala, Kot Diji,
Kalibangan
, Lakhmirwala,
Lothal
,
Mohendżo-Daro
, Nausharo, Pir Shah Jurio, Pirak, Rakhigarhi, Rangpur,
Rehman Dheri
, Rojdi, Rupnagar, Shortugai, Sokhta Koh, Sothi, Sutkagen Dor (Sutkagan Dor) itd.[25][26][27] PochodzenieCywilizacja doliny Indusu wyewoluowała z wcześniejszych kultur
neolitycznych
(kultura
Mehrgarh
) i
epoki brązu
(kultura Kot Diji) obecnych na tym obszarze[4][7][28][29][30][18][31][32][33][9][34][10][17][35][36][37][38]. Dowody archeologiczne wskazują, iż większość miast rozwinęła się z wcześniejszych osad, zamieszkiwanych przez rybaków, rolników, hodowców i myśliwych[9][10][11][12][38][39]. Unifikacja kulturowa tych ośrodków zachodziła stopniowo, głównie dzięki wymianie handlowej, która pociągała za sobą także wymianę idei oraz nawiązywanie relacji społecznych[9][40]. Sytuacja ta implikuje wiele rozbieżności w ustaleniu daty pojawienia się właściwej cywilizacji Indusu (rozmaite źródła podają tę datę w przedziale 5000-2600 p.n.e.). Większość
XIX-wiecznych
badaczy uważała jednak błędnie, iż impulsy powstania cywilizacji Indusu napłynęły ze starożytnego
Sumeru
[9][12][18][30]. Również dziś hipotezy dotyczące jej powstania i upadku są częstokroć obarczone dużą dozą dogmatyzmu, stereotypów oraz niezweryfikowanych twierdzeń[9][35][41][42][43]. Tak więc choć istnieją liczne przypuszczenia, iż cywilizację tę stworzyła
ludność drawidyjska
, brak jednoznacznie potwierdzających to dowodów, zaś innymi kandydatami na jej twórców są ludy
protoindoeuropejskie
, mundajskie, lub przodkowie różnych społeczności, mówiących
językami izolowanymi
na terenie dzisiejszych
Indii
i
Pakistanu
(
patrz niżej
)[6][19]. Znaleziska archeologiczneŁazienka z toaletą odkryte w domostwie w
Lothal
MiastaByła to jedna z pierwszych kultur
miejskich
na świecie, której największe ośrodki położone były wzdłuż głównych rzek regionu (
Indusu
i dawnej rzeki
Saraswati
) oraz na wybrzeżach
Morza Arabskiego
[4][6][7][9][14][19][22][31]. W sumie odkryto dotychczas ok. 70 miejscowości, z których ok. 10 było miastami[2]. Największe z nich, jak: Dholavira,
Harappa
,
Lothal
(w
gudźarati
dosłownie kurhan umarłych),
Mohendżo-Daro
(podobnie kurhan umarłych w
sindhi
) czy Rakhigarhi miały po ok. 3 km² powierzchni i zostały zbudowane ok. 2600 roku p.n.e.[9][44] Szacuje się, iż w każdym z nich mogło mieszkać 30-50 tys. ludzi[4][15][45]. Większość miast posiadała rozległe
cytadele
, w których naukowcy dopatrują się ośrodków władzy, oraz otoczona była
fortyfikacjami
, które można też interpretować jako
wały przeciwpowodziowe
[2][4][17][18][46][47]. Miasta często budowano na sztucznie utworzonych
ceglanych
platformach, także mających zabezpieczać przed
powodzią
[9][48].
Brukowane
ulice
były zorientowane według
kierunków kardynalnych
oraz przecinały się pod kątem prostym[4][5][9][15][36][45][49][50][51]. Sugeruje to planowość całego założenia urbanistycznego, co w cywilizacji europejskiej znane jest dopiero od czasów
rzymskich
[2][4][5][9][52]. Potrafiono także skutecznie oddzielić przestrzeń prywatną od publicznej (dzięki
dziedzińcom
i
ogrodom
) oraz strefę handlu od mieszkalnej (w
Lothal
wzdłuż ulic biegnących południkowo znajdowały się
sklepy
i warsztaty, zaś równoleżnikowo – domostwa[48]), co również jawi się bardzo wysokim osiągnięciem w tym okresie[5][53]. W
Kalibangan
widoczne jest ponadto staranne rozplanowanie szerokości ulic[4]. Prywatne domostwa były najczęściej dwupiętrowe, kilkupokojowe (najbiedniejsze miały 1 pokój z osobną
łazienką
, w
Mohendżo-Daro
liczba pokoi wynosiła 2-20[49]) oraz posiadały malowane lub pokryte kolorową
gliną
ściany[4][9][44][50][54][55]. Podobnie jak wielopomieszczeniowe budynki użyteczności publicznej (we wspomnianych wyżej cytadelach)[2][45][56][57][58], a także warsztaty[59],
młyny
[60],
spichlerze
i
magazyny
budowano je z
drewna
oraz kamieni, lecz głównie z
cegieł
suszonych na słońcu lub wypalanych w specjalnych piecach, w których jako opał stosowano suszony
kał krowi
[4][9][16][45][56][58][61][62][63]. We wszystkich miastach istniał jednolity, opierający się na proporcji 1:2:4 system wyrobu
cegieł
, w którym standard dla
cegły
stosowanej do budowy domów wynosił na ogół 7:14:28 cm, zaś dla używanej przy konstrukcjach ziemnych 10:20:40 cm[4][5][15][48][50][64][65][66][67]. Jest to pierwsze w historii użycie wypalanych
cegieł
na tak wielką skalę[3][12]. Skonstruowany z tego materiału skomplikowany system
kanalizacyjny
, na który składały się
latryny
,
dreny
i
szamba
, był podłączony do każdego domostwa[4][18][44][45][48][49], zaś ścieki wyprowadzał na okoliczne pola[5]. Wszystkie domy były wyposażone w osobne
łazienki
oraz miały dostęp do wody pochodzącej z licznych
studni
(w
Mohendżo-Daro
było ich ponad 700), położonych na terenie konkretnych domostw, bądź na podwórzach poszczególnych sąsiedztw[4][5][9][13][68][69][70]. Istniały także
studnie
dostępne bezpośrednio z ulicy, zaś w Dholavirze znajdująca się w specjalnych
cysternach
woda pochodziła z opadów atmosferycznych, zbieranych dzięki przemyślnemu systemowi
drenów
[4][13][71]. Licznie odnajdywane, często uszczelnione
bitumem
tzw. baseny (wykorzystywane być może jako łaźnie rytualne, zbiorniki wody pitnej lub nieczystości) świadczą ponadto, iż
higiena
była utrzymywana w miastach na bardzo wysokim poziomie[44][62][72]. Z Dholaviry oraz terenu
Beludżystanu
znane są także przykłady wysokiego stopnia opanowania inżynierii wodnej, np. system
tam
chroniących przed powodzią, zbierający wodę w zbiornikach[4][27][73][74][75]. ArtefaktyZ przedmiotów życia codziennego zachowały się głównie niewielkie lecz ozdobne
artefakty
:
ceramika
(kuchenna, stołowa i grobowa)[9][48][76][77][78][79],
narzędzia
(wśród nich najwcześniejsze okazy metalowych (miedzianych) haczyków na ryby[80])[9][48][79][80][81][82], przybory toaletowe[79],
zabawki
(np. kostki do gry z 6 oczkami – identyczne ze znanymi obecnie[83], pionki do gier[9][84][85], m.in. do gry będącej zapewne pierwowzorem
szachów
[4], gwizdki w formie ptaków i jajek[86][87][88], wózki i zwierzęta na kółkach[89][90][91][92][10][48][93][94], zwierzęta z ruchomymi częściami ciała[95][96])[2],
pieczęcie
(dotychczas odkryto ok. 2500, najczęściej steatytowych pieczęci)[9][15][36][42][80], tabliczki ze znakami
pisma
[97][98], fragmenty
inkrustacji
mebli
[9][79][80] i innych
ornamentów
[9][79][80][99],
guziki
(identyczne w formie z używanymi obecnie)[100],
biżuteria
(koraliki, naszyjniki, bransolety, brosze, wisiory itd.)[9][46][79][80][92][99][101][102][103][104],
amulety
[36][105][106],
lusterka
[9][48][79], a także niewielkie przedstawienia figuratywne ludzi, rzeczywistych i fantastycznych zwierząt oraz nieznanych bóstw[2][4][9][36][80][107][108][109][110]. Podobieństwo stylu wykonania oraz znaleziska niemal identycznych obiektów na całym obszarze cywilizacji wskazują, iż wiele z nich było wytwarzanych masowo[80]. Surowce wykorzystywane do ich wyrobu stanowiły:
muszle
,
drewno
(głównie
cedrowe
),
glina
,
terakota
,
fajans
,
kamionka
,
kość
,
kość słoniowa
,
róg
,
ołów
,
miedź
,
brąz
,
srebro
,
złoto
, kamienie: steatyt (
talk
),
alabaster
oraz
kamienie półszlachetne
– najczęściej
karneol
, a także:
azuryt
,
antymon
,
ametyst
,
jadeit
,
jaspis
,
turkus
,
onyks
,
lazuryt
,
amazonit
,
agat
i inne[2][4][5][15][44][46][79][80][81][82][92][9][111][63][101][102][104][10][103][112][48][113][114][115][116][117]. Spośród motywów przedstawionych na mających wielkość pocztowego znaczka pieczęciach najczęściej pojawia się
nosorożec
,
gawial
,
słoń
,
bawół wodny
,
byk zebu
,
tygrys
,
łódź
,
figowiec pagodowy
,
jednorożec
, fantastyczne trójgłowe zwierzę oraz tzw. "władca zwierząt" – bóstwo w pozycji
jogina
w otoczeniu zwierząt, podobne do późniejszych przedstawień boga
Śiwy
(w tzw. postaci Paśupati)[118][119][120][121][5][108][111][122][9][12][17][36][123][124]. Wydaje się, iż wizerunki te były handlowymi identyfikatorami określonych grup społecznych, widniejącymi na pieczęciach w sąsiedztwie napisu, będącego być może tytułem lub imieniem właściciela[5][17][36][114][121][125][126][127][128][129]. Pieczęcie odciskano w
glinie
bezpośrednio na towarach przeznaczonych do eksportu czy sprzedaży, lub na wiążących je linach[12][36][38][42][80][114][121][125][127][129]. Większość z nich miała na odwrocie małe uszko, umożliwiające nanizanie jej na sznurek lub rzemień[114][122][125][130]. Podobnie jak pokryte znakami pisma tabliczki (o niewiadomym przeznaczeniu[98]) musiały one mieć ograniczony czas ważności, jako że duże zbiory nieuszkodzonych obiektów archeolodzy znajdowali w śmieciach, gdzie zostały zapewne wrzucone celowo[131]. Charakterystyka kultury Ustrój społecznyCywilizacja doliny Indusu stworzyła pierwsze w tym regionie wieloklasowe społeczeństwa, co sugerują m.in. figurki ludzi w różnych strojach i fryzurach oraz znaki pisma[5][10][17][133][134][135]. Posiadały one
oligarchiczny
lub
teokratyczny
system władzy, ze stojącymi na szczycie drabiny społecznej religijnymi lub ekonomicznymi elitami miast-państw, które kontrolowały rozległe obszary (np.
Harappa
kontrolowała ok. 130 km²[46])[4][5][10][17][40][73][111][135]. Brak natomiast jakichkolwiek wskazówek nie tylko dominacji, lecz nawet istnienia zorganizowanej siły
militarnej
, co znów stanowi ewenement wśród cywilizacji tego okresu[5][135]. Wniosek taki wysnuć można z braku jakichkolwiek przedstawień podbojów czy
wojennego
rzemiosła oraz archeologicznych dowodów wojen (odkopano zaledwie kilka egzemplarzy broni)[4][12][17][46][135]. Wiele danych wskazuje też na to, że władcy manifestowali swoją ekonomiczną lub duchową potęgę nie poprzez wznoszenie okazałych budowli czy pomników, lecz przez symbolikę rzeczy drobnych:
biżuterii
,
pieczęci
i
pisma
[5][10][38][136][114][135][137]. Mimo bowiem istnienia w każdym mieście rozległych
cytadeli
, nie odkryto w nich budynków, które można by jednoznacznie określić jako
pałace
lub
świątynie
, co wskazuje, iż obiekty te służyły raczej ogółowi społeczeństwa (np. tzw. "wielka łaźnia" w
Mohendżo-Daro
), zaś system rządów mógł być zbliżony do formy
republikańskiej
[17][40]. Wydaje się, iż był on bardzo efektywny, skoro przez wiele wieków potrafił zapewnić prawidłowe funkcjonowanie miejskiej infrastruktury. Mimo to niektóre znaleziska archeologiczne sugerują istnienie pewnych form
miejskiej patologii
, o czym mogą świadczyć np. sporadycznie znajdowane ludzkie zwłoki, najwyraźniej porzucone w odległych zaułkach miast[138][139][140]. Wiadomo ponadto, iż struktura społeczno-ekonomiczna była we wszystkich miastach podobna oraz charakteryzowała się dużym
egalitaryzmem
, o czym świadczy jednolite rozplanowanie urbanistyczne i styl wykonania
artefaktów
oraz brak wyraźnych oznak zróżnicowania statusu materialnego w pochówkach[5][9][18][40][45][141]. Z uwagi na to, a także powszechność wysokiej jakości wyrobów rzemieślniczych i technologii budowlanych[2] oraz ogólny dobrobyt (analiza szczątków ludzkich dowiodła, iż ludność była dobrze odżywiona[29], a
mięso
było powszechnie dostępne[46]) cywilizacja doliny Indusu zwana jest często przez naukowców "społeczeństwem klasy średniej" (R. Meadow)[12]. Gospodarka
Zebu
– rodzaj bydła domowego, hodowanego nad Indusem 3300 lat p.n.e. oraz obecnie
Bawoły wodne
– nadal używane jako siła pociągowa w całej południowej Azji Rozległa sieć handlowa łączyła rodzinne miasta induskich kupców z
Azją Centralną
, południem
Półwyspu Indyjskiego
, wybrzeżami
Morza Arabskiego
, rejonem
Zatoki Perskiej
i
Półwyspu Arabskiego
, być może również z
Azją Zachodnią
,
Kretą
i
Egiptem
[4][5][6][2][44][142][9][46][24][32][48][63][92][129][143]. Znajdowane tak nad
Eufratem
, jak i nad
Indusem
artefakty
świadczą o żywych kontaktach z
Sumerem
, którego dokumenty handlowe wspominają o kraju Meluhha, identyfikowanym właśnie z cywilizacją Indusu[2][13][17][32][141][144][35][130][36][103][80][127]. W
Lothal
znaleziono ponadto zmumifikowane zwłoki
Egipcjanina
i
Asyryjczyka
. Istnieją też liczne dowody wysokiego stopnia opanowania techniki
żeglarskiej
: doki w
Lothal
[141] – używane jeszcze w
XX wieku
[48], zatopione ruiny dużego portu i miasta
Dwarka
[24], znaleziska wielkich kamiennych
kotwic
[4][24], odkryty w
Lothal
przyrząd nawigacyjno-pomiarowy, mierzący kąty dużych powierzchni w oparciu o położenie gwiazd i horyzontu[4] itd. Z zagranicy importowano głównie surowce dla warsztatów rzemieślniczych:
kamienie półszlachetne
, steatyt,
muszle
,
metale
, a także
wełnę
i
bitum
, zaś eksportowano produkty rolnicze (
bawełna
) i hodowlane (
kury
) oraz wyroby rzemieślnicze (
broń
,
narzędzia
,
biżuteria
,
ornamenty
) i surowce (
drewno
,
kość słoniowa
,
lapis lazuli
,
złoto
,
perły
)[2][5][6][44][46][48][63][80][141][92][104].
Rolnictwo
oraz
hodowla
stanowiły fundament induskiej
gospodarki
[4]. W celu zwiększenia efektywności rolnictwa budowano sieci
kanałów nawadniających
[4][75]. W okresie rozkwitu cywilizacji (2600-1900 p.n.e.) stosowano głównie zimowe uprawy
pszenicy
i
jęczmienia
, jak również
gorczycy
,
ciecierzycy
,
bawełny
(pierwsze znane uprawy tej rośliny datują się z tego okresu[80]),
grochu
,
sezamu
i
daktyli
, jednak po roku 1900 p.n.e. wykorzystanie deszczy
monsunowych
umożliwiło rozwój letnich upraw
sorgo
i
ryżu
(jest to także najprawdopodobniej pierwsze wykorzystanie tego zboża)[4][6][10][33][34][141][145][146][147][148]. Najwyraźniej właśnie z tego powodu nastąpiło w tym okresie przesunięcie rejonu nowo powstających osad ku dolinie
Gangesu
i
Jamuny
, wcześniej porośniętej
dżunglą
[148]. Hodowano
kury
,
kaczki
,
owce
,
kozy
,
bydło zebu
i
bawoły wodne
, zaś oprócz tego ówcześni ludzie posiadali także
udomowione
psy
,
ptaki
oraz niewielkie
małpki
[33][34][46][149][10][150][146][151][152][153][154][155]. Nie jest jasne, czy
słonie
były już wówczas wykorzystywane przez człowieka, jednak w ruinach
Harappy
odnaleziono figurki tych zwierząt, oznaczonych białymi i czerwonymi znakami na głowie w sposób, który do dziś stosują indyjscy
kornacy
[12][156][157][158]. Natomiast znajdowane niekiedy figurki
nosorożców
,
niedźwiedzi
i
gepardów
z obrożami na karkach stawiają zagadkę odnośnie wykorzystania i udomowienia także ich, choć najprawdopodobniej są to jedynie przedstawienia tych zwierząt (używanych do celów religijnych i rozrywkowych) w niewoli[159][160][161]. Na wysokim poziomie stało rzemiosło, głównie artystyczne: produkcja
fajansu
i
terakoty
[162] oraz obróbka metali i kamieni (np. potrafiono wywiercić otwór w kamiennym paciorku o średnicy 1 mm[163][164], lub wykuć złoty paciorek o 0,25 mm średnicy[48]). Znano koło, używane zarówno w
garncarstwie
, jak i w celach
transportowych
– obok zwierząt jucznych i łodzi[3][9][10][12][91][165][38][146][166]. Stosowany w rzemiośle system wag opierał się na zależnościach: 2-4-8-16-32-64 – aż do 12.800 jednostek, gdzie najmniejsza jednostka ważyła ok. 0,856 grama[4][5][48][80][167][168][169]. Znalezione w
Lothal
,
Mohendżo-Daro
i
Harappie
skale w kształcie linijek świadczą, iż stosowano także
dziesiętny system
pomiaru długości z najmniejszą jednostką wynoszącą 1.704 mm[4][170]. Oba systemy były przydatne zarówno w planowaniu skomplikowanych robót architektonicznych, jak i w jubilerskiej obróbce drobnych obiektów. Przy braku znajomości
pieniądza
była to najprawdopodobniej podstawa poboru podatków oraz dalekosiężnego handlu, a więc i władzy induskich elit[9][10][37][44][169]. Pismo i językPieczęcie z pismem, motywami zwierzęcymi i abstrakcyjnymi oraz ich odciski Dotychczas naukowcom nie udało się rozszyfrować induskiego
pisma
, którego jedyne przykłady dotrwały do naszych czasów głównie na pieczęciach,
glinianych
tabliczkach, fragmentach
ceramiki
,
fajansu
,
terakoty
oraz kamienia[5][7][15][17][35][36][98][171][172][173]. Pomimo obfitości wciąż znajdowanego materiału (ok. 4000 obiektów[35][36]), na ogół są to bardzo krótkie inskrypcje (średnio 5-7 znaków, najdłuższa ma 26)[36][120][122], zaś ich język nie został dotąd jednoznacznie zidentyfikowany i powiązany z żadną
rodziną językową
[7][9][32][44][80][174]. Nie istnieje ponadto żaden dwujęzyczny dokument w rodzaju
Kamienia z Rosetty
, który pomógłby w odczytaniu pisma[5][9][17][43][120][171]. Dotychczasowe próby nie przyniosły rozstrzygającego rozwiązania, zaś treść rekonstruowanych inskrypcji pozostaje nadal w sferze hipotez, co sprawia, iż kultura Indusu jest wciąż mało znana[32][80]. Nie jest wykluczone, że istniały dłuższe teksty, lecz sporządzono je na nietrwałych materiałach: liściach
bananowca
(materiał piśmienniczy znany także na południu
Indii
w późniejszych epokach),
bawełnie
, wyprawionej
skórze
, lub
korze
[15][17][114]. Mimo to dzięki zastosowaniu analiz komputerowych, naukowcy zdołali dotąd zidentyfikować ok. 400-600 znaków (spośród nich ok. 135 najczęściej używanych), zaś wielu z nich uważa, iż tworzą one czytany od prawej do lewej
logograficzno
-sylabiczny
system zapisu nieznanego, być może
aglutynacyjnego
języka, którego
syntaktyka
zdaje się być podobna do
protodrawidyjskiej
[15][17][32][35][42][36][44][37][108][80][120][122][128][171]. Do tego w inskrypcjach stosuje się najwyraźniej
dziesiętny system
zapisu liczb, w którym kreseczki oznaczają jednostki, zaś półkola – dziesiątki[35][36]. Pomimo hipotez próbujących powiązać tak język, jak i pismo induskich pieczęci z cywilizacją dawnego
Sumeru
, wszystko wskazuje na to, że rozwinęły się one w dorzeczu
Indusu
niezależnie, zaś używający ich ludzie reprezentowali kulturę zupełnie inną od
sumeryjskiej
[9][17][18][30]. Tezę tę potwierdzają liczne znaleziska obrazujące ewolucję znaków pisma, którego najstarsze przykłady (symbole
trójzębu
interpretowane jako
ideogramy
) datują się sprzed okresu świetności cywilizacji (z ok. 3300 roku p.n.e., są więc współczesne
sumeryjskim
znakom klinowym
) oraz ewidentnie pochodzą z wcześniejszych motywów zdobienia
ceramiki
[7][12][30][36][37][38][44][156][174][175][176][177]. Podobnie nieudowodnioną koncepcją jest domniemane pochodzenie znanego z
Wyspy Wielkanocnej
pisma
Rongorongo
od pisma induskiego, do którego jest tylko powierzchownie podobne[178]. ReligiaOdciski pieczęci z pismem, motywami zwierzęcymi, abstrakcyjnymi i postaciami: na zdjęciu "a" widoczny symbol
swastyki
, na zdjęciu "c" kapłan składający ofiarę z byka zebu bóstwu w drzewie figowym Zaledwie 2% znalezionego materiału archeologicznego da się jednoznacznie powiązać z praktyką religijną, co sprawia, iż bardzo mało wiadomo dziś o tej sferze życia nad
Indusem
[15]. Najczęściej są to przedstawienia bóstw (np. "władcy zwierząt", bóstwa na drzewie itd.) czczonych przez ludzi i przyjmujących ofiary oraz procesje[9][15][17][36][111][179]. Być może w ten sposób należy także interpretować przyozdobione girlandami kwiatów zwierzęta, co jest dosyć popularną praktyką zarówno wielu dawnych, jak i dzisiejszych form kultu (np. w
hinduizmie
)[114][126][180][181]. Brak jednak jakiejkolwiek monumentalnej sztuki, a w szczególności okazałych
świątyń
[15][17][40][45], co zdaje się zaprzeczać istnieniu tak rozbudowanych form religii, jakie znamy np. w
starożytnym Egipcie
, oraz rzuca pewien cień na koncepcję ustroju teokratycznego[121]. Z drugiej jednak strony przeznaczenie tzw. budynków użyteczności publicznej w miejskich cytadelach wciąż pozostaje nieznane, nie jest więc wykluczone, iż spełniały one funkcje
świątyń
lub
klasztorów
[4][58][182][183]. Jedynymi znalezionymi budowlami o charakterze jednoznacznie kultowym są małe kapliczki grobowe, podobne w formie do obecnie znanych samadhi, grobowców
joginów
i
sadhu
[15]. Umieszczano je nad pochówkami zawierającymi resztki owiniętych w
całuny
zwłok w drewnianych trumnach, zaopatrzone w proste dary grobowe: naczynia z żywnością i skromną biżuterię (większość bogactw była najprawdopodobniej przekazywana potomkom[184])[9][63][135][185]. W okresie postępujących przemian ekonomiczno-społecznych po ok. 1900 roku p.n.e. pojawia się coraz więcej pochówków całopalnych z popiołami umieszczonymi w dużych
urnach
[148][180][186]. Brak natomiast grobowców wyraźnie królewskich, zaś większość pochówków ukazuje podobny status materialny zmarłych[9][17][40][121]. Wśród znalezionego materiału archeologicznego zdarzają się niekiedy wyobrażenia kobiet w ciąży[187] oraz żeńskiego bóstwa w typie Bogini-Matki[4][111][180][188] (por. podobne
wizerunki z epoki paleolitu
), wskazujące być może na istnienie
kultu płodności
[15][189]. Niewykluczone, iż takie samo znaczenie należy przypisać
lingamom
, również znajdowanym w ruinach induskich miast, a także często spotykanemu motywowi
drzewa figowego
, w
hinduizmie
uważanego za święte nawet współcześnie[2][17][108][180][190]. Z kolei liczne figurki ludzi, zwierząt i rozmaitych
hybryd
, tradycyjnie interpretowane jako zabawki, mogły w rzeczywistości być używane w różnych formach kultu sił przyrody, duchów domowych oraz przodków[9][46][111][188][191][192]. Wydaje się, iż podobną rolę spełniały pewne elementy
biżuterii
lub pieczęcie, noszone na rzemieniach na szyi, które traktowano jako
amulety
przedstawiające istoty
totemiczne
[15][38][42][114][124][126][137]. Wszelkie religijne interpretacje induskich przedstawień figuratywnych obarczone są jednak dużą dozą niepewności, której wyraz dał archeolog Gregory Possehl stwierdzając, iż jedynym przejawem religijności, jaki pozostawili po sobie harappańczycy, są "skromne, wręcz wstydliwe wyrazy ludzkich uczuć"[46]. Zapewne niemałe znaczenie kultura Indusu wiązała też z
żywiołami
, szczególnie wodą[36]. Większość miast, wyrosłych z rybackich osad, wzbogaciła się bowiem dzięki dogodnemu położeniu wzdłuż wodnych szlaków wymiany handlowej, z drugiej zaś strony była często nękana klęskami
powodzi
i
suszy
[2][45][48][193]. Wodzie przypisywano więc potężny wpływ na ludzkie losy i traktowano zarówno jako dawczynię pożywienia i bogactwa, jak też nieokiełznaną siłę niszczącą. Związane z nią zwierzęta, jak:
ryba
,
gawial
czy
bawół wodny
, miały więc konotacje z siłami nadprzyrodzonymi i były często przedstawiane w sztuce[36][194][195]. Niewykluczone też, iż skomplikowany system wodno-kanalizacyjny służyć miał nie tylko praktycznym celom utrzymywania higieny i zaopatrzenia domostw w wodę, lecz spełniał ważną rolę religijną, umożliwiając dokonywanie rytualnych
ablucji
[9][44][54][62][72][196]. Wydaje się, iż podobną czcią darzono ogień[40][48], lub przynajmniej wykorzystywano go w praktykach kultowych, o czym świadczą odnajdywane ołtarzyki ogniowe, podobne do późniejszych z epoki
wedyjskiej
[5][6][24][41]. Wszystkie powyższe dane dowodzą, że religia mieszkańców doliny Indusu była rozbudowaną formą
animizmu
[15], być może z pewnymi aspektami praktyk
szamanistycznych
(znaleziono małe maseczki dla glinianych figurek, co może dowodzić, iż rzeczywiste
maski
też były używane)[106][197]. UpadekMapa stanowisk archeologicznych cywilizacji Indusu wraz z przebiegiem antycznej rzeki
Saraswati
, ustalonym na podstawie zdjęć satelitarnych. Obecna rzeka o tej nazwie jest widoczna na południowy wschód od poprzedniej i ma ujście w okolicach Dholaviry, zaś korytem dawnej
Saraswati
płynie częściowo okresowa rzeka Ghaggar-Hakra [4][6][13][14][31] Przyczyny upadkuCywilizacja doliny Indusu upadła w połowie II tysiąclecia p.n.e. najprawdopodobniej wskutek zmian ekosystemu, zapoczątkowanych ok. 2200 roku p.n.e.:
powodzi
,
susz
, zmian
koryt rzecznych
, wyschnięcia ok. 1900 roku p.n.e. antycznej rzeki
Saraswati
,
pustynnienia
i wzrostu
zasolenia
gleb, nadmiernej eksploatacji środowiska przez ludzi itd.[4][5][6][9][18][41][198][24][199][200][32][35][193][201]. Natomiast popularna w
XIX
i pierwszej połowie
XX wieku
teoria upadku na skutek najazdu
Ariów
(ok. 1500 roku p.n.e.) została przez niektórych badaczy podważona[5][9][19][24][43]. W opuszczonych miastach brak bowiem archeologicznych dowodów jakiejkolwiek inwazji (np. spośród 37 szkieletów znalezionych w
Mohendżo-Daro
żaden nie spoczywał w okolicy miejskiej cytadeli), zaś analiza szczątków ludzkich nie potwierdziła zastąpienia jednej populacji inną (
typy antropologiczne
reprezentowane w znaleziskach są nadal dominujące w rejonie
Gujaratu
,
Pendżabu
i
Sindhu
)[4][5][9][24][29][31][41][193][199]. Zamiast tego widać stopniowe przejście do mniej rozwiniętych form kultury, choć z zachowaniem pewnych wynalazków wcześniejszej fazy (np. znaków pisma czy systemu wag, które dopiero potem wyszły z użycia), a nawet rozwojem niektórych technologii (np. wyrobu
ceramiki
)[4][9][148][177][180][193][198]. Następnie ewolucja prowadzi do epoki
wedyjskiej
, zaś geograficznie następuje przesunięcie rejonu nowo powstających osad na wschód, w kierunku doliny
Gangesu
i
Jamuny
, spowodowane zapewne lepszymi warunkami uprawy nowych zbóż[6][9][10][19][148][198]. Hipotezę kluczowej roli zmian klimatycznych zdaje się także potwierdzać fakt, iż mniej więcej w tym samym okresie m.in. z podobnych przyczyn upadła cywilizacja
sumeryjska
[5] (co ze swej strony też przyczyniło się do zamarcia induskiego handlu i upadku miast[4][5][73][198]). Innym ważnym czynnikiem mogło być również przeciążenie polityczno-ekonomicznej struktury ośrodków miejskich, które w rezultacie zapoczątkowało powstanie nowych, prostszych form ustroju[5]. Dowody archeologiczne wskazują bowiem, iż w okresie 1900-1300 p.n.e.
Harappa
przestała być utrzymywana w należytym stanie: miasto stawało się coraz bardziej zatłoczone (ekspansja domostw do strefy publicznej) i zaniedbane[5][38][198][202]. Sugeruje to, że dotychczasowe elity musiały stracić
autorytet
i
władzę
oraz nie były już w stanie kontrolować zarówno organizacji wewnątrz miast, jak i jego rozległych powiązań handlowych, które ostatecznie obumarły[5][9]. Fakt ten spowodował nie tylko
regres
ekonomiczny i zerwanie kontaktów ze światem, lecz także przyczynił się do fragmentacji samej cywilizacji Indusu na szereg prostszych kultur[7][9][10][35][180][203][204]. Można więc stwierdzić, iż upadek induskich miast był rezultatem wielu jednoczesnych czynników i z całą pewnością był to długi proces transformacji kulturowej[5]. Z tego powodu naukowcy często stosują zbiorczy termin "tradycja doliny Indusu" na określenie wszystkich wcześniejszych i bezpośrednio następujących kultur, kwitnących w tym regionie w okresie 7000-1300 p.n.e.[9][10] Mimo coraz szerszego uznawania autentyczności takiego właśnie biegu wypadków, niektóre dane sugerują jednak istnienie pewnej migracji, którą można interpretować jako tzw. "najazd". Badanie
haplogrup
ludności
Indii
wykazało intensywne występowanie wśród najwyższych
kast
wschodnioeuropejskiej
męskiej
haplogrupy
R1a1
oraz równomierne, niezależne od
kasty
, występowanie
haplogrup
kobiecych typowo
indyjskich
[205]. Dowodzi to męskiego charakteru napływowego
substratu
europejskiego
, który zaczął opanowywać
Indie
ok. 1500 roku p.n.e., a więc w czasach domniemanego najazu
Ariów
. Dane te nie wyjaśniają jednak, czy napływ obcej populacji miał charakter podboju, czy pokojowej migracji ekonomicznej. DziedzictwoWraz z zanikiem bardziej skomplikowanych form cywilizacyjnych wiele aspektów, łączonych z uprzednio dominującymi elitami odeszło w zapomnienie, np.
pismo
,
pieczęcie
, symbol
jednorożca
itd.[5][9][10][17] Jednakże wiele elementów tej cywilizacji przetrwało: nowe miasta, które wyrosły w dolinie
Gangesu
i
Jamuny
w okresie 600-300 p.n.e. kontynuowały pewne formy organizacji społecznej[9], kultu (ofiary ze zwierząt, ofiarne "wypieki" z
terakoty
, ołtarzyki ogniowe)[5][6][24][41], style budownictwa i urbanistyki[9], motywy zdobnicze[5][9][206] oraz osiągnięcia technologiczne (wyrób
ceramiki
,
fajansu
i
terakoty
, uprawa
bawełny
itd.)[5][9][207]. Niektóre aspekty cywilizacji Indusu są wciąż widoczne w kulturze krajów
południowej Azji
. Dotyczy to szczególnie tradycyjnej kultury materialnej, o czym świadczą podobieństwa używanych obecnie tradycyjnych przyborów toaletowych (np.
grzebieni
),
leków
i metod leczniczych, elementów stroju i wyglądu (
biżuteria
,
fryzury
itp.)[24][36][208][209], instrumentów muzycznych (bębnów, fletów i cymbałów)[37], łodzi[210][211][212], wozów[89][91][94][198][210], ornamentów[5][48], narzędzi oraz technik rolniczych[4][29][146][213][214] i rzemieślniczych[4][5][215][216], rozwiązań architektonicznych (np. stylów budowy tradycyjnych gospodarstw)[5][29][180][217][218][219] i inżynieryjnych (np.
latryn
i
drenów
ściekowych,
studni
sąsiedzkich,
pieców
) itd.[29][146][220][221][222] z ich starożytnymi odpowiednikami lub przedstawieniami. Podobna sytuacja zachodzi w przypadku religii
hinduistycznych
, które powszechnie uważa się za pochodzące od przybyłych tu ok. 1500-1200 p.n.e.
Ariów
[180]. Tymczasem przypisywane im
Wedy
zawierają np. liczne wzmianki o potężnej rzece
Saraswati
, która wyschła na skutek ruchów tektonicznych 400-700 lat przed domniemaną datą kompilacji tych ksiąg[5][6][24][31][36]. Świadczy to o istnieniu pewnej formy przekazu kulturowego między epoką cywilizacji Indusu a narodzinami
wedyzmu
. Również wiele form
hinduistycznego
kultu ma najprawdopodobniej korzenie w omawianym okresie, np. kult boga
Śiwy
i kobiecego bóstwa, spersonifikowanego później pod postacią
Kali
,
Śakti
czy
Durgi
, oraz kult
lingamów
[4][15][17][24][32][35][36][40][180][206]. Wiele odnajdywanych artefaktów jest bardzo podobnych w formie do dzisiejszych
hinduistycznych
przedmiotów kultowych, np. pierścienie ze splecionych drutów identyczne z używanymi dziś w
Indiach
obrączkami
ślubnymi
. Podobnie, niektóre sceny i
symbole
przedstawione na induskich pieczęciach można interpretować jako narracje znanych
hinduistycznych
mitów, lub przedstawienia postaci w znanych obecnie pozycjach
jogi
[4][5][15][17][35][36][37][43][195]. Zagadnienia podłoża etnicznego i językowego cywilizacjiIstnienie owego przekazu kulturowego oraz niezweryfikowana historyczność tzw.
aryjskiego
podboju
Indii
doprowadziły naukowców do trzech alternatywnych wizji przeszłości: Teoria drawidyjska wg I. MahadevanaNawiązująca do tradycyjnych poglądów teoria głosi, iż twórcami cywilizacji doliny Indusu była ludność mówiąca językiem z
drawidyjskiej rodziny językowej
, której kultura rozprzestrzeniła się na południe
subkontynentu indyjskiego
m.in. w wyniku najazdu
Ariów
, przybyłych już po okresie upadku
Harappy
i
Mohendżo-Daro
[17][223][224]. W wyniku tego wpływu część aspektów dawnej cywilizacji została zatracona, część zaś zachowała się ulegając przemianom kulturowym[17][224]. Twórcą i głównym propagatorem tej teorii jest
tamilski
językoznawca i paleograf I. Mahadevan[17][223][224], zaś wspierają ją także B. Allchin i R. Allchin. Jednakże jak dotąd odkryto nieliczne dowody mogące świadczyć o związkach harappańczyków z
drawidyjskimi
ludami z południa, jak np. znaleziony w Sembian-Kandiyur (stan
Tamil Nadu
) w
2006
roku kamienny topór ze znakami induskiego pisma[43][223][224] czy
terakotowy
talerz z podobną inskrypcją znaleziony w Sulur (również w
Tamil Nadu
)[225]. Natomiast opieranie się na
starotamilskich
przekazach o pochodzeniu niektórych wodzów plemiennych z
Gujaratu
wydaje się dosyć spekulatywnym dowodem[224]. Teoria drawidyjska wg A. ParpoliNajazd
Ariów
był jedynie epizodem paralelnym do wielu podobnych inwazji w
historii Indii
, lub też miał formę stopniowej migracji[32][35][36]. W obu przypadkach rezultatem było powstanie mieszanej kultury
hinduistycznej
, której trzon pochodził od
drawidyjskiej
ludności induskich miast, zaś głównym dziedzictwem
Ariów
było stopniowe rozprzestrzenienie się ich
języka
[7][32][36][43][180]. Teorię tę (podobnie jak poprzednią) zdaje się potwierdzać poświadczona obecność
drawidyjskiej rodziny językowej
nad
Indusem
:
języka brahui
(który jednakże według alternatywnych analiz mógł pojawić się tu dopiero w
średniowieczu
) oraz drawidyjskiego substratu w niektórych
indoaryjskich
językach
Indii
i
Pakistanu
: głównie w
sindhi
[7][17][19][32][35][36]. Mimo to opierające się na tej podstawie rekonstrukcje języka kultury Indusu pozostają nadal niezweryfikowanymi hipotezami[7][35]. Twórcą tej teorii jest
fiński
językoznawca A. Parpola[32][35][36][120]. Teoria indoeuropejskaTeoria ta głosi, że spopularyzowany przez
XIX
-wieczną europejską historiografię tzw.
aryjski
podbój
Indii
w ogóle nie istniał, zaś cywilizacja doliny Indusu została zbudowana przez osiadłą tu już wcześniej ludność
protoindoeuropejską
[4][24][41]. Język induskich pieczęci można zatem zrekonstruować porównując go do innych
języków tej rodziny
[4][31][120]. Teorię indoeuropejską wspiera brak archeologicznych dowodów jakiejkolwiek inwazji ok. 1200-1500 roku p.n.e.[4][5][24][193][226], zaś jej zwolennicy głoszą, iż
Wedy
w ogóle nie wspominają ani o pozaindyjskiej ojczyźnie
Ariów
, ani o walce jaką mieliby oni stoczyć z tubylcami[24]. Zinterpretowane w ten sposób w
XIX wieku
fragmenty
Rygwedy
byłyby wówczas jedynie ideologicznym wsparciem
kolonializmu
i idei
supremacji rasy białej
, zaś w rzeczywistości odnosiłyby się jedynie do świata nadprzyrodzonego[4][24][41], albo raczej opisywały walki pomiędzy poszczególnymi plemionami indyjskimi i irańskimi (interpretację tę przyjmuje też wspomniany wcześniej Asko Parpola, twórca umiarkowanego modelu inwazjonistycznego)[227]. Ponadto wiele symboli kojarzonych dotychczas z dziedzictwem
indoeuropejskim
(np.
ćakra
,
swastyka
,
trójząb
, tzw. nieskończony węzeł czy
om
– ten ostatni przedstawiany jako liść świętego
figowca
) można odnaleźć w wizerunkach, ornamentyce i piśmie induskich pieczęci oraz tabliczek[4][24][228]. Do tego przyjęcie koncepcji nietubylczego pochodzenia
Wed
implikuje tzw. paradoks D. Frawley'a, głoszący, iż z jednej strony mamy do czynienia z bogatą literaturą
wedyjską
bez jakichkolwiek archeologicznych znalezisk z nią związanych, z drugiej zaś istnieje bogata kultura Indusu bez żadnej znanej literatury[24]. Zdaje się to więc sugerować, iż święte księgi
hinduizmu
zawierają induskie dziedzictwo kulturowe, zaś kultura
wedyjska
jest w istocie tubylczą kulturą
Indii
, która wyewoluowała z cywilizacji Indusu (lub była z nią tożsama) i ewoluuje nieprzerwanie do dziś[4][5][24][31][41]. Według ustaleń autorów popierających omawianą teorię, datę kompilacji tych ksiąg także należy przesunąć ok. 1000 lat wstecz, m.in. z powodu, że opisują one liczne szczegóły upadku wielu mitycznych miast, które można utożsamić np. z
Dwarką
czy
Harappą
(miasto Harijuppia w
Rygwedzie
[198][226][229]), lub też z powodu, iż zawierają one dane astronomiczne (na temat
równonocy
i położenia gwiazd) i geograficzne (na temat rzeki
Saraswati
) dotyczące tego okresu[4][5][24][31][41]. Warto też nadmienić, iż według samej tradycji
wedyjskiej
, spisanie świętych ksiąg
hinduizmu
nastąpiło ok. 3000 roku p.n.e., a więc w czasach budowy
Harappy
i
Mohendżo-Daro
[24]. Teorię indoeuropejską w tej formie stworzyli
indyjscy
naukowcy: R. S. Bisht[4], M. Danino[4], B. B. Lal[4][31][198] i S. R. Rao[4][24], jednak przychylają się do niej także znani zachodni archeolodzy: G. Dales[5], D. Frawley[41][42], J. M. Kenoyer[4][5],
C. Renfrew
[5] i J. Shaffer[4][5][24]. Przeczy jej jednak brak jakichkolwiek przedstawień
konia
, motywu bardzo rozpowszechnionego w innych kulturach stworzonych przez pierwotnie koczowniczych
Indoeuropejczyków
, a także poświadczony analizą kości fakt wykorzystywania tego zwierzęcia na
subkontynencie indyjskim
dopiero ok. 2000 roku p.n.e., a więc po okresie rozkwitu kultury Indusu, choć przed wnioskowaną w oparciu o
Wedy
inwazją
Ariów
[17][32][35][36][42][145][180]. Jednak pomimo ogólnie przyjmowanego braku (lub ogromnej skąpości) przedstawień konia w obszarze cywilizacji Indusu, wykopaliska potwierdziły obecność samego zwierzęcia w tym obszarze ok. roku 2500 przed Chr. lub nawet 3600 przed Chr, chociaż wprawdzie pozostałości szkieletów końskich w tym obszarze były relatywnie skąpe w porównaniu z innymi obszarami kultury indoeuropejskiej. Również, brak przedstawień konia, niekoniecznie musi oznaczać brak obecności tego zwierzęcia, gdyż pomimo powszechnego występowania krów w obszarze Indusu, przedstawienia krowy też się nie zachowały. Ponadto, niewielką ilość szkieletów końskich da się też wyjaśnić znacznie mniejszą liczbą zachowanych szkieletów ludzkich niż można by było się spodziewać po poziomie zaludnienia obszaru[230]. Alternatywne teorie Teoria mundajskaMniejszościową hipotezą jest też teoria mundajska, według której język cywilizacji Indusu należał do rodziny mundajskiej. Autorem hipotezy był N. K. Verma, pracownik transportu rządowego w
Biharze
. Oparł ją na swojej własnej analizie podobieństwa między pismem mundajskiego języka santhali, a pismem Harappy. Podobieństwo to nie zostało jednak definitywnie udowodnione, a samo istnienie takiego podobieństwa nie sugerowałoby niczego na temat grupy językowej języka Indusu, ponieważ alfabety pierwotnie używane do zapisu języka jednej grupy językowej są również wykorzystywane do zapisu języków z innych grup czy rodzin (przykładem jest pismo brahmi, pierwotnie używane do zapisu języków indoaryjskich, którego derywatywy stosuje się do zapisywania języków np. drawidyjskich czy języka tybetańskiego należącego do rodziny chińsko-tybetańskiej)[231]. Spośród indologów jednym z proponentów teorii jest Michael Witzel, który uważa, że mieszkańcy cywilizacji doliny Indusu mówili językiem paramundajskim. Opiera ją na uprzednio założonym modelu inwazji aryjskiej oraz obecności substratu niektórych "tubylczych" (tzn. mundajskich i drawidyjskich) języków Indii w sanskrycie wedyjskim. W świetle dowodów uznających obecność substratu drawidyjskiego za bardzo wątpliwie poświadczoną stwierdził, że substrat musiał być mundajski. Jednak również teorie substratu mundajskiego są mocno mgliste i spekulatywne oraz niezweryfikowane. Sama obecność substratu mundajskiego byłaby co najwyżej poszlaką po stronie tej teorii, gdyż nie implikowałaby kontekstu geograficznego owego wpływu językowego. Teoria Wyspy WielkanocnejNa marginesie istnieje też wcześniej wspomniana teoria Wyspy Wielkanocnej, również oparta wyłącznie na rzekomych podobieństwach między pismem Indusu, a pismem rongorongo. Jednak jak stwierdzono wcześniej są one powierzchowne i najprawdopodobniej przypadkowe, jeżeli w ogóle istnieją. Nie ma żadnych innych poszlak powiązania kulturowego między Wyspą Wielkanocną, a cywilizacją doliny Indusu. Konsensus naukowy nie poświęca tej hipotezie większej uwagi. Mimo iż migracja ludów austronezyjskich z Azji południowowschodniej zarówno do Indii jak i na obszary Pacyfiku nie jest wykluczona, to rzekome istnienie podobieństw między systemami pisma, z tych samych względów co w przypadku hipotetycznego powiązania harrapańsko-santhali, nie stanowi żadnego twardego dowodu[231]. Bibliografia- Indus, National Geographic Polska, czerwiec 2000, nr 6(9), s. 108-131
Przypisy- ↑
Harappa: Time line. (en)
- ↑ 2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 2,10 2,11 2,12 2,13 2,14
An Invitation to the Indus Civilization: Indus Civilization (en)
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 Indus, National Geographic Polska, czerwiec 2000, nr 6(9), s. 114
- ↑ 4,00 4,01 4,02 4,03 4,04 4,05 4,06 4,07 4,08 4,09 4,10 4,11 4,12 4,13 4,14 4,15 4,16 4,17 4,18 4,19 4,20 4,21 4,22 4,23 4,24 4,25 4,26 4,27 4,28 4,29 4,30 4,31 4,32 4,33 4,34 4,35 4,36 4,37 4,38 4,39 4,40 4,41 4,42 4,43 4,44 4,45 4,46 4,47 4,48 4,49 4,50 4,51 4,52 4,53
The Indus-Sarasvati Civilization and its Bearing on the Aryan Question, M. Danino (en)
- ↑ 5,00 5,01 5,02 5,03 5,04 5,05 5,06 5,07 5,08 5,09 5,10 5,11 5,12 5,13 5,14 5,15 5,16 5,17 5,18 5,19 5,20 5,21 5,22 5,23 5,24 5,25 5,26 5,27 5,28 5,29 5,30 5,31 5,32 5,33 5,34 5,35 5,36 5,37 5,38 5,39 5,40 5,41 5,42 5,43 5,44 5,45 5,46 5,47 5,48
The Harappan Civilization, T. J. Carr, Archaeology online (en)
- ↑ 6,00 6,01 6,02 6,03 6,04 6,05 6,06 6,07 6,08 6,09 6,10 6,11 6,12
Sarasvati-Sindhu Civilization (c. 3000 B.C.), S. Kalyanaraman (en)
- ↑ 7,00 7,01 7,02 7,03 7,04 7,05 7,06 7,07 7,08 7,09 7,10
Peoples and Languages in Pre-Islamic Indus Valley, T. Rahman (en)
- ↑
An Invitation to the Indus Civilization: Chronological table (en)
- ↑ 9,00 9,01 9,02 9,03 9,04 9,05 9,06 9,07 9,08 9,09 9,10 9,11 9,12 9,13 9,14 9,15 9,16 9,17 9,18 9,19 9,20 9,21 9,22 9,23 9,24 9,25 9,26 9,27 9,28 9,29 9,30 9,31 9,32 9,33 9,34 9,35 9,36 9,37 9,38 9,39 9,40 9,41 9,42 9,43 9,44 9,45 9,46 9,47 9,48 9,49 9,50 9,51
Harappa: Around the Indus in 90 Slides (en)
- ↑ 10,00 10,01 10,02 10,03 10,04 10,05 10,06 10,07 10,08 10,09 10,10 10,11 10,12 10,13 10,14 10,15
Harappa: Essay: Early Developments of Art, Symbol and Technology in the Indus Valley Tradition (en)
- ↑ 11,0 11,1 11,2
Harappa: Gola Dhoro 1. (en)
- ↑ 12,00 12,01 12,02 12,03 12,04 12,05 12,06 12,07 12,08 12,09 12,10
Indus Civilization: Clues to an Ancient Puzzle (en)
- ↑ 13,0 13,1 13,2 13,3 13,4
Harappa: The Ancient Indus Civilization (en)
- ↑ 14,0 14,1 14,2 14,3
The Indus Riddle, R. Chengappa, Sify: Should it be called Sarasvati Civilisation? (en)
- ↑ 15,00 15,01 15,02 15,03 15,04 15,05 15,06 15,07 15,08 15,09 15,10 15,11 15,12 15,13 15,14 15,15 15,16 15,17
Tantra in Ancient Times, Nik Douglas (en)
- ↑ 16,0 16,1 16,2
Indus Valley (en)
- ↑ 17,00 17,01 17,02 17,03 17,04 17,05 17,06 17,07 17,08 17,09 17,10 17,11 17,12 17,13 17,14 17,15 17,16 17,17 17,18 17,19 17,20 17,21 17,22 17,23 17,24 17,25 17,26
Harappa: Mahadevan Interview: Full Text, I. Mahadevan (en)
- ↑ 18,0 18,1 18,2 18,3 18,4 18,5 18,6 18,7
Cywilizacja Indusu
- ↑ 19,0 19,1 19,2 19,3 19,4 19,5
Harappa: Indus Civilization Geography (en)
- ↑
Indus Valley: Explore: Learn about the discovery of Mohenjo-daro and excavations at the site (en)
- ↑
Harappa: The first explorers (en)
- ↑ 22,0 22,1
Harappa: A Walk through Harappa: Backround (en)
- ↑
Harappa: Mohenjo-Daro, Introduction to the Site, J. M. Kenoyer (en)
- ↑ 24,00 24,01 24,02 24,03 24,04 24,05 24,06 24,07 24,08 24,09 24,10 24,11 24,12 24,13 24,14 24,15 24,16 24,17 24,18 24,19 24,20 24,21 24,22
Scientific Verification of Vedic Knowledge, David Osborn, Archaeology online (en)
- ↑
Cywilizacja Indusu: Mapa
- ↑
An Invitation to the Indus Civilization: Map of Indus civilization (en)
- ↑ 27,0 27,1
Harappa: Ancient Indus Sites (en)
- ↑
An Invitation to the Indus Civilization: Kot Diji and Amri (en)
- ↑ 29,0 29,1 29,2 29,3 29,4 29,5
The Indus Riddle, R. Chengappa, Sify: Were they Indians or Outsiders? (en)
- ↑ 30,0 30,1 30,2 30,3
The Indus Riddle, R. Chengappa, Sify: Were they Copycats or Genuises? (en)
- ↑ 31,0 31,1 31,2 31,3 31,4 31,5 31,6 31,7 31,8
The Homeland of Indo-European Languages and Culture: Some Thoughts, B. B. Lal (en)
- ↑ 32,00 32,01 32,02 32,03 32,04 32,05 32,06 32,07 32,08 32,09 32,10 32,11 32,12
Rise and fall of the Indus Civilization, Sify (en)
- ↑ 33,0 33,1 33,2
An Invitation to the Indus Civilization: The environment (en)
- ↑ 34,0 34,1 34,2
An Invitation to the Indus Civilization: The dawn of civilization (en)
- ↑ 35,00 35,01 35,02 35,03 35,04 35,05 35,06 35,07 35,08 35,09 35,10 35,11 35,12 35,13 35,14 35,15
Harappa: An Encyclopedia of the Indus Script, I. Mahadevan (en)
- ↑ 36,00 36,01 36,02 36,03 36,04 36,05 36,06 36,07 36,08 36,09 36,10 36,11 36,12 36,13 36,14 36,15 36,16 36,17 36,18 36,19 36,20 36,21 36,22 36,23 36,24 36,25 36,26
Harappa: Religion reflected in the iconic signs of the Indus script: penetrating into long-forgotten pictographic messages, A. Parapola (en)
- ↑ 37,0 37,1 37,2 37,3 37,4 37,5
Harappa: Dani Interview: Full Text, A. H. Dani (en)
- ↑ 38,0 38,1 38,2 38,3 38,4 38,5 38,6 38,7
Harappa: Recent Discoveries and Highlights from Excavations at Harappa: 1998 – 2000 (en)
- ↑ Indus, National Geographic Polska, czerwiec 2000, nr 6(9), s. 109
- ↑ 40,0 40,1 40,2 40,3 40,4 40,5 40,6 40,7
The Indus Riddle, R. Chengappa, Sify: Surprise was it a Democracy? (en)
- ↑ 41,0 41,1 41,2 41,3 41,4 41,5 41,6 41,7 41,8 41,9
The Myth of the Aryan Invasion of India, D. Frawley (en)
- ↑ 42,0 42,1 42,2 42,3 42,4 42,5 42,6
Horseplay in Harappa, M. Witzel, S. Farmer, Frontline (en)
- ↑ 43,0 43,1 43,2 43,3 43,4 43,5
Harappa: Study of the Indus Script, A. Parapola (en)
- ↑ 44,00 44,01 44,02 44,03 44,04 44,05 44,06 44,07 44,08 44,09 44,10 44,11 Indus, National Geographic Polska, czerwiec 2000, nr 6(9), s. 126
- ↑ 45,0 45,1 45,2 45,3 45,4 45,5 45,6 45,7
Cywilizacja Indusu: Mohendżo Daro
- ↑ 46,00 46,01 46,02 46,03 46,04 46,05 46,06 46,07 46,08 46,09 46,10 Indus, National Geographic Polska, czerwiec 2000, nr 6(9), s. 117
- ↑
Harappa: 300 (en)
- ↑ 48,00 48,01 48,02 48,03 48,04 48,05 48,06 48,07 48,08 48,09 48,10 48,11 48,12 48,13 48,14 48,15 48,16
Harappa: The Indus Valley Civilization at Lothal, A. Mulchandani (en)
- ↑ 49,0 49,1 49,2
An Invitation to the Indus Civilization: City planning – "Lower Town" (en)
- ↑ 50,0 50,1 50,2
Indus Valley: Lower Town: More about the Lower Town (en)
- ↑
Harappa: 2. Harappa Archaeological Site Topography (en)
- ↑
Harappa: Narrow streets and drains, DK-G (en)
- ↑
Harappa: Mohenjo-Daro, An Ancient Indus Valley Metropolis 4., J. M. Kenoyer (en)
- ↑ 54,0 54,1 Indus, National Geographic Polska, czerwiec 2000, nr 6(9), s. 128
- ↑
Harappa: 10. Street, Mohenjo-daro.. (en)
- ↑ 56,0 56,1
Indus Valley: The Citadel: More about the Citadel (en)
- ↑
Harappa: 15. "Granary," Harappa. (en)
- ↑ 58,0 58,1 58,2
Harappa: Mohenjo-Daro, Mohenjo-Daro, An Ancient Indus Valley Metropolis 3., J. M. Kenoyer (en)
- ↑
Harappa: 20. Mound E and ET, Harappa. (en)
- ↑
Harappa: 16. Working Platforms, Harappa. (en)
- ↑
An Invitation to the Indus Civilization: Regional variations (en)
- ↑ 62,0 62,1 62,2
Indus Valley: The Citadel: SD Area: more about the SD Area (en)
- ↑ 63,0 63,1 63,2 63,3 63,4
Harappa: 6. Chitral valley. (en)
- ↑
An Invitation to the Indus Civilization: Standarization of bricks (en)
- ↑
Indus Valley: Lower Town: VS Area: Brick (en)
- ↑
Harappa: Room in between L and SD Areas (en)
- ↑
Harappa: UM Area, Massive mud brick platform and fired brick sizes (en)
- ↑
Harappa: Private Well, DK-G (en)
- ↑
Harappa: 11. Well, Mohenjo-daro. (en)
- ↑
Harappa: 12. Bath Area, Mohenjo-daro. (en)
- ↑
Harappa: Public well, HR Area (en)
- ↑ 72,0 72,1
Harappa: 8. "Great Bath," Mohenjo-daro. (en)
- ↑ 73,0 73,1 73,2 Indus, National Geographic Polska, czerwiec 2000, nr 6(9), s. 129
- ↑
An Invitation to the Indus Civilization: Dholavira (Gujarat, India) (en)
- ↑ 75,0 75,1
Harappa: Balochistan Archeology: 2. Introduction (en)
- ↑
An Invitation to the Indus Civilization: Household utensils (en)
- ↑
An Invitation to the Indus Civilization: Decorating Vessels (en)
- ↑
An Invitation to the Indus Civilization: Domestic Vessels (en)
- ↑ 79,0 79,1 79,2 79,3 79,4 79,5 79,6 79,7
Ancient Artefacts: Property Items made by fire-workers: weapons, impements, ornaments, weights, bangles, and beads (en)
- ↑ 80,00 80,01 80,02 80,03 80,04 80,05 80,06 80,07 80,08 80,09 80,10 80,11 80,12 80,13 80,14 80,15 80,16
Ancient Artefacts: Sarasvati-Sindhu Civilization (en)
- ↑ 81,0 81,1
An Invitation to the Indus Civilization: Copper and bronze implements (en)
- ↑ 82,0 82,1
An Invitation to the Indus Civilization: Village implemets (en)
- ↑
Harappa: Harappa phase die (en)
- ↑
Indus Valley: Lower Town: HR Area: Game piece (en)
- ↑
Harappa: 66. Terra cotta discs. (en)
- ↑
Harappa: 65. Whistles. (en)
- ↑
Harappa: Embodying Indus Life: Terra Cotta Figurines from Harappa: 62. Bird figurine/whistle from Harappa. (en)
- ↑
Indus Valley: Lower Town: DK Area: Bird whistle (en)
- ↑ 89,0 89,1
Harappa: Embodying Indus Life: Terra Cotta Figurines from Harappa: 2. Ox- or water buffalo-drawn cart with driver from Harappa. (en)
- ↑
Indus Valley: Lower Town: DK Area: Toy cart (en)
- ↑ 91,0 91,1 91,2
An Invitation to the Indus Civilization: Tranport vehicle (en)
- ↑ 92,0 92,1 92,2 92,3 92,4
Ancient Artefacts: Dawn of the Bronze Age: two doabs, Tigris-Euphrates, Sarasvati-Sindhu (en)
- ↑
Harappa: Embodying Indus Life: Terra Cotta Figurines from Harappa: 68. Wheeled zebu figurine from Harappa. (en)
- ↑ 94,0 94,1
Harappa: 22. Toy carts, Nausharo. (en)
- ↑
Harappa: Embodying Indus Life: Terra Cotta Figurines from Harappa: 63. Animal "puppet" figurine from Harappa. (en)
- ↑
Harappa: Embodying Indus Life: Terra Cotta Figurines from Harappa: 65. Movable head of a bovine figurine from Harappa. (en)
- ↑
Harappa: 149. Three groups of tablets. (en)
- ↑ 98,0 98,1 98,2
Harappa: 38. Tokens or tablets, Harappa. (en)
- ↑ 99,0 99,1
Indus Valley: The Citadel: SD Area: Shell inlay (en)
- ↑
Harappa: Kot Diji phase gold sequins (en)
- ↑ 101,0 101,1
Indus Valley: The Citadel: SD Area: Carnelian beads (en)
- ↑ 102,0 102,1
An Invitation to the Indus Civilization: Set of ornaments (en)
- ↑ 103,0 103,1 103,2
An Invitation to the Indus Civilization: Carnelian beads (en)
- ↑ 104,0 104,1 104,2
An Invitation to the Indus Civilization: Ornaments (en)
- ↑
Harappa: Embodying Indus Life: Terra Cotta Figurines from Harappa: 32. Three Early Harappan zebu figurines from Harappa. (en)
- ↑ 106,0 106,1
Harappa: Embodying Indus Life: Terra Cotta Figurines from Harappa: 70. Mask/amulet from Harappa. (en)
- ↑
Harappa: Embodying Indus Life: Terra Cotta Figurines from Harappa (en)
- ↑ 108,0 108,1 108,2 108,3 Indus, National Geographic Polska, czerwiec 2000, nr 6(9), s. 122
- ↑
Harappa: Embodying Indus Life: Terra Cotta Figurines from Harappa: 72. Two composite anthropomorphic / animal figurines from Harappa. (en)
- ↑
Harappa: 47. Figurines. (en)
- ↑ 111,0 111,1 111,2 111,3 111,4 111,5 Indus, National Geographic Polska, czerwiec 2000, nr 6(9), s. 121
- ↑
Indus Valley: Lower Town: DK Area: Bead (en)
- ↑
Indus Valley: Lower Town: DK Area: Copper bangle (en)
- ↑ 114,0 114,1 114,2 114,3 114,4 114,5 114,6 114,7
Harappa: A Unicorn Seal: Full text (en)
- ↑
Harappa: 5. Himalaya mountains. (en)
- ↑
Harappa: 91. Interaction networks of the Ravi Phase c. 3300-2800 BC. (en)
- ↑
Harappa: Ravi phase raw materials (en)
- ↑
Harappa: 33. Seal, Mohenjo-daro. (en)
- ↑
Harappa: 35. Seal, Mohenjo-daro. (en)
- ↑ 120,0 120,1 120,2 120,3 120,4 120,5
The Indus Riddle, R. Chengappa, Sify: Can we crack their Code? (en)
- ↑ 121,0 121,1 121,2 121,3 121,4 Indus, National Geographic Polska, czerwiec 2000, nr 6(9), s. 116
- ↑ 122,0 122,1 122,2 122,3
An Invitation to the Indus Civilization: Indus seals (en)
- ↑
Harappa: 25. Unicorn Seal, Mohenjo-daro. (en)
- ↑ 124,0 124,1
Harappa: 37. Seals, Mohenjo-daro. (en)
- ↑ 125,0 125,1 125,2
Harappa: A Unicorn Seal: Essay I. (en)
- ↑ 126,0 126,1 126,2
Harappa: A Unicorn Seal: Essay II. (en)
- ↑ 127,0 127,1 127,2
Harappa: A Unicorn Seal: 7. Sealing. (en)
- ↑ 128,0 128,1
Harappa: The Arrow Sign in the Indus Script, I. Mahadevan (en)
- ↑ 129,0 129,1 129,2
Harappa: 139. Raw Materials and Trade Networks (en)
- ↑ 130,0 130,1
A New Perspective on the "Indus Style" Seal, M. Noguchi (en)
- ↑
Harappa: Life and death of Harappan seals and tablets (en)
- ↑
An Invitation to the Indus Civilization: The "Priest-King" (en)
- ↑
An Invitation to the Indus Civilization: Figurines and urban life (en)
- ↑
Harappa: A Walk through Harappa: 18. AB Sector (en)
- ↑ 135,0 135,1 135,2 135,3 135,4 135,5
Harappa: Mohenjo-Daro, Mohenjo-Daro, An Ancient Indus Valley Metropolis 5., J. M. Kenoyer (en)
- ↑ Indus, National Geographic Polska, czerwiec 2000, nr 6(9), s. 121
- ↑ 137,0 137,1
Harappa: A Unicorn Seal: 13. Amulet. (en)
- ↑
Harappa: HR area, Dead man's lane and First Street (en)
- ↑
Harappa: Room of the Skeletons, HR Area (en)
- ↑
Harappa: UM Area, Blocked lane (en)
- ↑ 141,0 141,1 141,2 141,3 141,4
The Indus Riddle, R. Chengappa, Sify: The World`s Greatest Exporters? (en)
- ↑
An Invitation to the Indus Civilization: Maritime trade with the west (en)
- ↑
Harappa: 1. Sailboat in Karachi bay. (en)
- ↑
An Invitation to the Indus Civilization: Contact between east and west (en)
- ↑ 145,0 145,1
An Invitation to the Indus Civilization: Finds from Pirak (circa 1800 – 8th century B.C.) (en)
- ↑ 146,0 146,1 146,2 146,3 146,4 Indus, National Geographic Polska, czerwiec 2000, nr 6(9), s. 118
- ↑
An Invitation to the Indus Civilization: Balochistan hills (en)
- ↑ 148,0 148,1 148,2 148,3 148,4
Harappa: 162. Dish or lid (en)
- ↑
Harappa: Embodying Indus Life: Terra Cotta Figurines from Harappa: 59. Bird figurine from Harappa. (en)
- ↑
Harappa: Embodying Indus Life: Terra Cotta Figurines from Harappa: 55. Dog figurine with a collar from Harappa. (en)
- ↑
Harappa: Embodying Indus Life: Terra Cotta Figurines from Harappa: 51. Monkey figurine from Harappa. (en)
- ↑
An Invitation to the Indus Civilization: Animals in daily life (en)
- ↑
Harappa: 56. Bull figurine. (en)
- ↑
Harappa: 64. Monkey figurine. (en)
- ↑
Harappa: 321 (en)
- ↑ 156,0 156,1 Indus, National Geographic Polska, czerwiec 2000, nr 6(9), s. 115
- ↑
Harappa: Embodying Indus Life: Terra Cotta Figurines from Harappa: 44. Elephant figurine head with painted designs from Harappa. (en)
- ↑
Harappa: 63. Elephant head. (en)
- ↑
Harappa: Embodying Indus Life: Terra Cotta Figurines from Harappa: 43. Rhinoceros figurine from Harappa. (en)
- ↑
Harappa: Embodying Indus Life: Terra Cotta Figurines from Harappa: 47. Feline figurine from Harappa. (en)
- ↑
Harappa: Embodying Indus Life: Terra Cotta Figurines from Harappa: 50. Bear figurine from Harappa. (en)
- ↑
Harappa: 82. Faience ornaments. (en)
- ↑
An Invitation to the Indus Civilization: Microbeads (en)
- ↑
Harappa: 84. Steatite beads. (en)
- ↑
Harappa: 73. Pointed base goblets. (en)
- ↑
Harappa: Narrow Lane, DK-G Area (en)
- ↑
Indus Valley: The Citadel: L Area: Weight (en)
- ↑
Indus Valley: Lower Town: DK Area: Weights (en)
- ↑ 169,0 169,1
Harappa: 21. Weights, Harappa. (en)
- ↑
The Mathematics of Ancient India (en)
- ↑ 171,0 171,1 171,2
An Invitation to the Indus Civilization: List of Indus signs (en)
- ↑
Harappa: 30. Seals & tablets. (en)
- ↑
Harappa: 152. Inscribed sherd, Harappa Phase. (en)
- ↑ 174,0 174,1 Indus, National Geographic Polska, czerwiec 2000, nr 6(9), s. 123
- ↑
Harappa: 124. Inscribed Ravi sherd. (en)
- ↑
Harappa: 126. Inscribed mold fragment. (en)
- ↑ 177,0 177,1
Harappa: Around the Indus in 90 Slides 2 (en)
- ↑
The Rongorongo of Easter Island: The Indus Valley Hypothesis (en)
- ↑
Harappa: 34. Seal, Mohenjo-daro. (en)
- ↑ 180,00 180,01 180,02 180,03 180,04 180,05 180,06 180,07 180,08 180,09 180,10
An Invitation to the Indus Civilization: The successors (en)
- ↑
Harappa: A Unicorn Seal: 10. The Unicorn. (en)
- ↑
Harappa: A Walk through Harappa: 14. "Granary" (en)
- ↑
Harappa: College Building Courtyard, SD Area (en)
- ↑
Harappa: 79. Ornaments. (en)
- ↑
Harappa: 71. Burial of adult man, Harappa. (en)
- ↑
An Invitation to the Indus Civilization: Cemetery H Culture (circa 1900 – 1300 B.C.) (en)
- ↑
Harappa: Embodying Indus Life: Terra Cotta Figurines from Harappa: 18. "Fat" female figurine from Harappa. (en)
- ↑ 188,0 188,1
Harappa: Embodying Indus Life: Terra Cotta Figurines from Harappa: 15. Female figurine with three chokers/necklaces from Harappa. (en)
- ↑
An Invitation to the Indus Civilization: Figurines and fertility (en)
- ↑
Harappa: Pipal leaf impression (en)
- ↑
Indus Valley: Lower Town: DK Area: Figurines (en)
- ↑
Harappa: 58. Ram figurine. (en)
- ↑ 193,0 193,1 193,2 193,3 193,4
Harappa: Mohenjo-Daro, Mohenjo-Daro, An Ancient Indus Valley Metropolis 6., J. M. Kenoyer (en)
- ↑
Harappa: Embodying Indus Life: Terra Cotta Figurines from Harappa: 54. Fish figurine from Harappa. (en)
- ↑ 195,0 195,1
Harappa: An Indus "Dictionary", I. Mahadevan, A. Parapola (en)
- ↑
An Invitation to the Indus Civilization: City planning – Citadel (en)
- ↑
Harappa: 87. Mask. (en)
- ↑ 198,0 198,1 198,2 198,3 198,4 198,5 198,6 198,7
The Indus Riddle, R. Chengappa, Sify: Did Aryans kill them or a Depression? (en)
- ↑ 199,0 199,1 Indus, National Geographic Polska, czerwiec 2000, nr 6(9), s. 127
- ↑ Indus, National Geographic Polska, czerwiec 2000, nr 6(9), s. 130
- ↑
Harappa: Mohenjo-Daro, Mohenjo-Daro, An Ancient Indus Valley Metropolis 2., J. M. Kenoyer (en)
- ↑
Harappa: 309 (en)
- ↑
An Invitation to the Indus Civilization: Cultures that arose after the decline of the Indus civilization (en)
- ↑
Harappa: 180. Late Harappan Localization Era Map. (en)
- ↑
Dienekes' Anthropology Blog: Genetic affinities of Indian caste and tribal groups
- ↑ 206,0 206,1
An Invitation to the Indus Civilization: Continuing traditions (en)
- ↑
Harappa: 83. Glazed tiles. (en)
- ↑
Harappa: Embodying Indus Life: Terra Cotta Figurines from Harappa: 10. Female figurine with a double volute headdress from Harappa. (en)
- ↑
Harappa: 225. Mullah Ashur grinding beads (en)
- ↑ 210,0 210,1
Harappa: 2. Bullock cart and boat. (en)
- ↑
Harappa: 24. Moulded tablet, Mohenjo-daro. (en)
- ↑
Harappa: Ferry boat on the Indus River near Mohenjodaro (en)
- ↑
An Invitation to the Indus Civilization: Terracota objects (en)
- ↑
Harappa: A Unicorn Seal: 12. "Trough." (en)
- ↑
An Invitation to the Indus Civilization: Manufacture of carnelian beads (en)
- ↑
Harappa: Gola Dhoro 3. (en)
- ↑
Harappa: Modern terraced courtyard in Harappa town (en)
- ↑
Harappa: 4. Terraced fields. (en)
- ↑
Harappa: A Walk through Harappa: 25 Doorway (en)
- ↑
Harappa: A Walk through Harappa: 26 Bath Area (en)
- ↑
Harappa: Drain chute, DK-G Area (en)
- ↑
Harappa: Modern Latrine Drain at Harappa town (en)
- ↑ 223,0 223,1 223,2
Significance of Mayiladuthurai find, The Hindu (en)
- ↑ 224,0 224,1 224,2 224,3 224,4
Harappa: A Note on the Muruku Sign of the Indus Script in light of the Mayiladuthurai Stone Axe Discovery, I. Mahadevan (en)
- ↑
Harappa: A Megalithic Pottery Inscription and a Harappa Tablet: A case of extraordinary resemblance, I. Mahadevan (en)
- ↑ 226,0 226,1
Harappa: Hariyupia and the Aryan Invasion of India (en)
- ↑ Elst, Koenraad Update on the Aryan invasion debate, Aditya Prakashan, New Delhi,
rozdz. 42
- ↑
Harappa: 315 (en)
- ↑ Rygweda: VI.27.4-8
- ↑ Elst, Koenraad Update on the Aryan invasion debate, Aditya Prakashan, New Delhi,
rozdz. 44
- ↑ 231,0 231,1 Elst, Koenraad
The Vedic Harappans in writing
Źródła i linki zewnętrzne-
A New Perspective on the "Indus Style" Seal, M. Noguchi (en)
-
An Invitation to the Indus Civilization (en)
– strona redagowana przez Hideo Kondo, Uniwersytet Tokai, Japonia, zawierająca m.in. przykłady komputerowej rekonstrukcji induskich miast
-
Ancient Artefacts: Sarasvati-Sindhu Civilization (en)
-
Cywilizacja Indusu
-
Harappa (en)
– strona redagowana przez archeologów pracujących pod kierunkiem J. M. Kenoyera i R. H. Meadowa, zawierająca m.in. znaczną ilość zdjęć obrazujących znaleziska archeologiczne
-
Horseplay in Harappa, M. Witzel, S. Farmer, Frontline (en)
-
Indus Civilization: Clues to an Ancient Puzzle (en)
-
Indus Valley (en)
– strona
Muzeum Brytyjskiego
poświęcona Cywilizacji Indusu
-
Peoples and Languages in Pre-Islamic Indus Valley, T. Rahman (en)
-
Rise and fall of the Indus Civilization, Sify (en)
-
Sarasvati-Sindhu Civilization (c. 3000 B.C.), S. Kalyanaraman (en)
-
Scientific Verification of Vedic Knowledge, David Osborn, Archaeology online (en)
-
Significance of Mayiladuthurai find, The Hindu (en)
-
Tantra in Ancient Times, Nik Douglas (en)
-
The Harappan Civilization, T. J. Carr, Archaeology online (en)
-
The Homeland of Indo-European Languages and Culture: Some Thoughts, B. B. Lal (en)
-
The Indus Riddle, R. Chengappa, Sify (en)
-
The Indus-Sarasvati Civilization and its Bearing on the Aryan Question, M. Danino (en)
-
The Mathematics of Ancient India (en)
-
The Myth of the Aryan Invasion of India, D. Frawley (en)
-
VEDA: Indus-Sarasvati Resources (en)
Inne hasła zawierające informacje o "Cywilizacja doliny Indusu":
Wag
...
Sztuka
...
Zugspitze
...
Sedmídolí
...
Studzienna Góra
...
Bóbr (dopływ Odry)
...
Zamek Chojnik
...
Dolina Łaby
...
Czeski Grzbiet
...
Kowarski Grzbiet
...
Inne lekcje zawierające informacje o "Cywilizacja doliny Indusu":
013. Odrodzenie Europy (plansza 4)
...
Krew i choroby układu krwionośnego (plansza 14)
...
025 Państwo Franków (plansza 18)
...
|