Wacław II, Codex Manesse fol. 10r
Wacław II,
czes.
Václav,
niem.
Wenzel, polska wersja imienia:
Więcław
(ur.
27 września
1271
[1][2] w
Pradze
, zm.
21 czerwca
1305
tamże) – z dynastii
Przemyślidów
, książę czeski w latach
1278
-
1297
(do
1285
regencja
),
król czeski
od
1297
, władca ziemi
kłodzkiej
od
1290
,
książę krakowski
od
1291
,
sandomierski
od
1292
,
brzesko-kujawski
, sieradzko-łęczycki,
wielkopolski
i
pomorski
od
1299
, król polski od
1300
, władca zwierzchni nad księstwami:
bytomskim
(od
1289
),
opolskim
,
cieszyńskim
(od
1291
),
raciborskim
(od
1292
),
sieradzkim
,
łęczyckim
i
brzesko-kujawskim
(w latach
1292
-
1299
),
inowrocławskim
,
dobrzyńskim
(od
1299
) oraz
wrocławsko
-
legnickim
i
świdnicko
-
jaworskim
(od
1301
).
Genealogia, śmierć ojca
Wacław II był synem tragicznie zmarłego w
1278
r. w
bitwie pod Suchymi Krutami
króla czeskiego
Przemysła Ottokara II
i księżniczki halickiej (czernichowskiej)
Kunegundy
.
W momencie śmierci ojca Wacław II, mając zaledwie siedem lat, znalazł się na łasce potężnego króla
niemieckiego
Rudolfa I Habsburga
, który wspaniałomyślnie zadowolił się krainami zdobytymi wcześniej od Przemysła Ottokara II:
Austrią
,
Styrią
,
Karyntią
i
Krainą
. Ziemie te już w niedługim czasie stały się podstawą potęgi dynastii
Habsburgów
.
Rządy regencyjne w Czechach margrabiego brandenburskiego Ottona Długiego
Wobec małoletniości Wacława II rządy w zniszczonym wojną kraju (składającego się z dwóch krain:
Czech
i
Moraw
) miała objąć regencja mianowana przez najważniejszego suwerena tych ziem – króla Rudolfa. Kandydatów do objęcia tego intratnego stanowiska było kilku (m.in. książę wrocławski
Henryk IV Prawy
, który w zamian za rezygnację otrzymał bogatą ziemię kłodzką), ostatecznie jednak wybór władcy niemieckiego padł na margrabiego
brandenburskiego
Ottona Długiego
z
dynastii askańskiej
.
Swoje rządy regencyjne Otton Brandenburski traktował jako najlepszy sposób na szybkie wzbogacenie się, w czym zresztą skutecznie pomagali mu czescy magnaci pragnący wykorzystać sytuację. Dodatkowo na polecenie margrabiego brandenburskiego młodziutkiego Wacława wywieziono do
Berlina
, a następnie do
Szpandawy
, gdzie w jawny sposób traktowano go jako zakładnika mającego zapewnić spokój w razie ewentualnego sprzeciwu Czechów oburzonych rabunkową polityką Brandenburczyków.
Kilkuletni pobyt Wacława w Brandenburgii dosyć poważnie odbił się na psychice młodziutkiego władcy. Z jednej strony Wacław wyniósł nieprzeciętną inteligencję, umiejętność lawirowania i zamiłowanie do poezji rycerskiej, z drugiej strony jednak – opiekun zapomniał zapoznać go z umiejętnością pisania i czytania. To zapewne w tym okresie życia w Wacławie ujawniły się takie cechy charakteru jak: krzywoprzysięstwo, zabobonność (bał się m.in. burzy i miauczenia kotów, także w dorosłym życiu), ambicja oraz skłonność do ascezy połączona jednocześnie z umiłowaniem do rozpusty i zabawy.
Regencja matki Kunegundy i magnata czeskiego Zawiszy z Falkensteinu
W
1283
r. Wacław II mógł powrócić do Pragi w związku z rezygnacją z regencji Ottona Brandenburskiego. Margrabia w zamian za to otrzymał wysokie odszkodowanie pieniężne. Ster rządów aż do swej śmierci w
1285
r. przejęła matka władcy – Kunegunda Halicka. Obok królowej realną władzę nad Czechami i Morawami zdobył jej kochanek (który w roku
1285
został jej legalnym małżonkiem) – Zawisza z Falkensteinu (pochodzący z rodu Witkowiców). Stosunki intymne łączyły królową z Zawiszą prawdopodobnie jeszcze za życia Przemysła Ottokara II. W
1282
r. ze związku Zawiszy i Kunegundy urodził się syn.
Oficjalnie potężny magnat został wychowawcą Wacława, co dodatkowo wpłynęło na młodego władcę, który szczerze się do Zawiszy przywiązał. Umożliwiło to magnatowi obsadzenie ważniejszych urzędów w państwie swoimi zwolennikami.
Samodzielne rządy Wacława II, współpraca z Habsburgami
Okres regencji zakończony został oficjalnie w
1285
r. wraz z przydzieleniem Wacławowi Czech i Moraw w lenno, przez króla niemieckiego Rudolfa Habsburga. Jednocześnie zgodnie ze wcześniejszymi umowami Wacław poślubił córkę Rudolfa –
Gutę
. Małżeństwo to w związku ze złym zdrowiem Wacława dawało Habsburgom nadzieje na rychłe przejęcie dziedzictwa po Przemyślidach.
Ślub odbył się w atmosferze skandalu, gdyż Rudolf nie zgodził się na to, aby w uroczystościach wziął udział Zawisza z Falkensteinu, czym uczynił mu poważny afront, a ponadto młodziutka panna młoda wróciła do domu, by nie zostawać – jak twierdzili Habsburgowie – na zdemoralizowanym dworze.
Wkrótce okazało się, że na dworze Wacława wpływy Zawiszy znaczą coraz mniej. Jeszcze w
1285
r. w związku ze śmiercią Kunegundy Czernihowskiej, głównym doradcą Przemyślidy został
biskup praski
Tobiasz, któremu udało się ostatecznie przeforsować układ z Habsburgami (zawarto go w marcu
1288
r. pod
Znojmem
z
Albrechtem Habsburgiem
). Wacław II ostatecznie wtedy zrezygnował z ojcowskich nabytków w Austrii, w zamian za co otrzymał obietnicę pomocy w ekspansji Czech na północ w kierunku podzielonej na dzielnice
Polski
.
Mimo utraty poparcia Wacława, Zawisza z Falkensteinu w dalszym ciągu starał się prowadzić antyhabsburską politykę, co w
1288
r. stało się przyczyną jego zdradzieckiego uwięzienia, a następnie dwa lata później zamordowania. W celu uspokojenia sumienia władca czeski zdecydował się na ufundowanie klasztoru
cystersów
w
Zbrasławiu
.
Opanowanie przez Przemyślidę Małopolski, zhołdowanie księstw śląskich i kujawskich
Pieczęć Wacława II jako dziedzica Korony Czeskiej
Po ugodzie z Habsburgami Wacław II szukał pretekstu do wmieszania się w sprawy polskie. Okazja nadarzyła się jeszcze w
1288
r. w związku z bezpotomną śmiercią księcia krakowskiego
Leszka Czarnego
, żonatego z ciotką Przemyślidy –
Gryfiną
.
Wprawdzie w ówczesnych czasach nikt nie słyszał o możliwości dziedziczenia posiadłości po ciotce, lecz za kandydaturą Wacława II przemawiało bogactwo i fakt rzeczywistej elekcyjności tronu w
Krakowie
. Tymczasem w Polsce wybuchła wojna międzydzielnicowa pomiędzy kandydatem krakowskich możnych i mieszczaństwa, księciem wrocławskim Henrykiem Prawym, a przyrodnim bratem Leszka –
Władysławem Łokietkiem
(początkowo głównym kandydatem opozycji przeciwko Prawemu był
książę płocki
Bolesław II
, lecz dosyć prędko niespodziewanie zrezygnował), powołującym się na prawa spadkowe.
W
1289
r. część
Małopolski
z Krakowem udało się opanować ostatecznie Henrykowi IV. Nie zdołał on usunąć jednak Łokietka z całości dzielnicy, gdyż kujawski
Piast
zachował władzę nad
Sandomierzem
.
Krwawe zapasy Piastowiczów przyniosły także niespodziewany sukces Wacławowi, któremu
10 stycznia
1289
zdecydował się złożyć
hołd lenny
zagrożony przez Henryka Prawego –
Kazimierz bytomski
. Wkrótce do Kazimierza dołączyli jego trzej bracia:
Bolko I opolski
,
Mieszko cieszyński
(obaj w
1291
r.) i
Przemysław raciborski
(w
1292
r.).
Do akcji zbrojnej w celu opanowania Małopolski doszło w styczniu
1291
. Krok ten spowodował nagły zgon w czerwcu
1290
r. Henryka IV Prawego (który zgodnie z wolą zapisaną w testamencie zwrócił Wacławowi uzyskaną w
1278
r. ziemię kłodzką) i umożliwił księciu czeskiemu objęcie tronu krakowskiego, który na mocy testamentu spisanego przez księcia wrocławskiego należał się cieszącemu się małym poparciem wśród miejscowych możnych –
Przemysłowi II
.
Wtedy też z nieznanych przyczyn książę wielkopolski zrezygnował z pretensji do Małopolski na rzecz Wacława, który mając wreszcie solidną podstawę prawną – ruszył na czele armii do Krakowa. Opór władcy czeskiemu zdecydował się zastosować rządzący w Sandomierzu Władysław Łokietek, jednak wobec olbrzymiej przewagi militarnej Przemyślidy, musiał w sierpniu
1292
r. pod Sieradzem nie tylko zrezygnować z praw do Małopolski, ale wraz z bratem
Kazimierzem II
złożyć hołd lenny z ziem składających się z Sieradza, Łęczycy i Brześcia Kujawskiego. Władzę Wacława nad Małopolską, żeniąc się z siostrą Przemyślidy – Kunegundą, uznał również książę mazowiecki Bolesław II.
Pieczęć majestatyczna Wacława II z
1292
Mimo zdobycia Małopolski sytuacja w Polsce była daleka od stabilności. Rządy w Krakowie popierali wprawdzie miejscowi możni, zadowoleni z nadania przywileju w
Litomyślu
, lecz wiadomo było, że Władysław Łokietek łatwo nie zrezygnuje, wsparty poparciem udzielonym na zjeździe w
Kaliszu
przez
arcybiskupa gnieźnieńskiego
–
Jakuba Świnkę
i władcę Wielkopolski – Przemysła II.
W siłę rósł także książę wielkopolski, który poparty autorytetem arcybiskupa, odziedziczywszy w grudniu
1294
r.
Pomorze Gdańskie
, zdołał uzyskać zgodę
papieża Bonifacego VIII
na koronację królewską, pomimo podobnych zabiegów ze strony Wacława. Konfrontacja Przemysła II z Wacławem II wydawała się nie do uniknięcia, kiedy
8 lutego
1296
król polski został podstępnie zamordowany z inspiracji margrabiów brandenburskich. Śmierć najsilniejszego konkurenta, mimo przejęcia większości spadku po Przemyśle przez Władysława Łokietka, umożliwiła Wacławowi kontynuowanie ekspansji.
Koronacja Wacława na króla czeskiego, opanowanie Wielkopolski i Pomorza
W
1297
r. za zgodą Rudolfa z Habsburga Wacław koronował się na króla czeskiego w Pradze, co jeszcze bardziej wzmocniło jego pozycję zarówno w Czechach, jak i w Polsce. Spowodowało to, iż dwa lata później na zjeździe w Kłęce Wacław II upomniał się od Władysława Łokietka o złożenie hołdu lennego z nabytków uzyskanych po śmierci Przemysła II i kiedy Piastowicz nie wywiązał się z zawartych tam obietnic, król mógł bez przeszkód usunąć krnąbrnego księcia z kraju. W ten sposób pod bezpośrednim panowaniem Wacława znalazła się cała Małopolska, Wielkopolska, Kujawy Brzeskie, Sieradz, Łęczyca oraz Pomorze Gdańskie. Dodatkowym sukcesem Wacława było rozciągnięcie zależności lennej nad kujawskimi krewnymi Łokietka – książętami inowrocławskimi i dobrzyńskimi.
Koronacja na króla polskiego, apogeum potęgi
W sierpniu
1300
r. skutecznie prowadzona polityka umożliwiła koronację Wacława II na króla Polski (za zgodą władcy Niemiec, mimo sprzeciwu papieża Bonifacego VIII który nigdy nie uznał Wacława za władcę Polski). Koronacji w
katedrze gnieźnieńskiej
dokonał dotychczasowy przeciwnik rządów czeskich w Polsce –
arcybiskup gnieźnieński
Jakub Świnka
. Powodem tej nagłej zmiany była prawdopodobnie chęć doprowadzenia do zjednoczenia kraju. Po nagłym zgonie Przemysła II i nieudanych rządach Władysława Łokietka stało się jasne, że powstanie zjednoczonej Polski na skutek działań któregoś ze skłóconych wzajemnie Piastów jest raczej mało prawdopodobne.
Nie bez znaczenia było marzenie wielu, że dzięki wspólnej czesko-polskiej monarchii (nawet, jeżeli punkt ciężkości miałby być w Pradze) uda się zwalczyć coraz bardziej grożące niebezpieczeństwo wynarodowienia obu krajów w związku z coraz intensywniejszą kolonizacją niemiecką. Wprawdzie trudno było uznać Wacława za propagatora języka słowiańskiego, skoro sam posługiwał się prawdopodobnie językiem niemieckim i otaczał się głównie niemieckimi doradcami, lecz szansa na zmianę kursu była duża w związku z pojawiającymi się coraz wyraźniej tendencjami antyniemieckimi i to zarówno w Polsce, jak i w Czechach.
W celu znalezienia dodatkowych podstaw prawnych do korony polskiej, Wacław (w związku z wcześniejszą śmiercią Guty Habsburskiej) zaraz po koronacji zdecydował się na poślubienie jedynej córki Przemysła II –
Elżbiety Ryksy
. Właściwy ślub i dopełnienie małżeństwa, jako że Piastówna była jeszcze małoletnia, odbył się trzy lata później –
26 maja
1303
.
W
1301
r. zmarł książę jaworski i świdnicki –
Bolko I
, pozostawiając trzech nieletnich synów. Rządy regencyjne nad Świdnicą i Jaworem (a także nad Wrocławiem i Legnicą, gdzie Bolko sprawował do
1301
r. opiekę nad synami brata
Henryka V Brzuchatego
) objął wtedy Wacław II. W ten sposób pod wpływami Wacława II znalazła się cała Polska, z wyjątkiem władztwa rządzonego przez
Henryka III głogowskiego
.
Metody rządów w Polsce
Rządy w Polsce Wacław II oparł na wprowadzonym przez siebie urzędzie starosty, co w znacznym stopniu usprawniło administrację. W całym kraju, co zgodnie podkreślają nawet kronikarze niechętni Przemyślidom, doszło do znacznej poprawy bezpieczeństwa i wzrostu dochodów skarbu. Poprawa finansów umożliwiła wprowadzenie mocniejszej waluty – grosza praskiego. Udało się też z pomocą
Włocha
Gozzo z Orvieto wydać prawo górnicze.
Niechęć budziła tylko polityka personalna – opieranie rządów na niemieckich przybyszach (podobną zasadę stosował Wacław również w Czechach). Wśród miejscowych zaufaniem Wacława cieszyli się wyłącznie:
biskup krakowski
Jan Muskata
,
biskup wrocławski
Henryk z Wierzbna
oraz
książę opolski
Bolko I
.
Grosz praski Wacława II (rewers)
Przegrana wojna Wacława II o tron węgierski dla syna
W
1301
roku udało się również Przemyślidzie zdobyć po wymarłych
Arpadach
tron
węgierski
dla swojego jedynego syna
Wacława III
.
Był to szczyt potęgi Wacława II, gdyż wkrótce sukcesami w Polsce i na Węgrzech poczuli się zaniepokojeni sąsiedzi. Szczególnie paląca sytuacja była na Węgrzech, gdzie zarówno papież Bonifacy VIII jak i król rzymski Albrecht popierali kandydaturę pochodzącego z
Neapolu
Karola Roberta
.
Początkowo wydawało się, że Węgry stoją przed Przemyślidami otworem, gdyż na mocy uchwały sejmu w
Budzie
niemal jednogłośnie wybrano Wacława III na króla (jako Władysława V). Z powodzeniem też udało się dojść do porozumienia z możnymi węgierskimi na zjeździe w
Brnie
, a
27 sierpnia
1301
arcybiskup
Kalocsy
Jan uroczyście koronował Wacława III na węgierskiego króla w Białogrodzie Królewskim.
Problemy jednak zaczęły się, kiedy Wacław (jednocześnie z wypadkami na Węgrzech) zapragnął włączyć do Czech należącą do Niemiec
Miśnię
. Jednocześnie papież wysłał na Węgry swojego legata w osobie kardynała
Mikołaja Boccassiniego
, który skutecznie zaczął podkopywać świeże rządy Przemyślidów. Dodatkowym policzkiem było zakwestionowanie korony polskiej Wacława, jako dokonanej bez zgody papieża.
31 maja
1303
papież Bonifacy VIII ogłosił, że "Władysław V" sprawuje rządy na Węgrzech bezprawnie i zwolnił jego poddanych od wszelkich obowiązków lennych, polecając na króla Karola Roberta. Do koalicji antyczeskiej przyłączył się też król rzymski Albrecht Habsburg, książęta haliccy oraz powracający z wygnania Władysław Łokietek. Wprawdzie Wacław III próbował szachować koalicję kontaktami z
królem francuskim
Filipem IV Pięknym
, lecz ten ostatecznie nie zdecydował się włączyć do wojny.
W
1304
r. Wacław II, nie chcąc stracić Węgier, musiał przedsięwziąć wyprawę zbrojną, która jednak wobec unikania przez przeciwnika bitwy, nie mogła się zakończyć sukcesem. W końcu (zagrożony inwazją Albrechta na Czechy) Wacław zdecydował się wycofać do Pragi, zabierając ze sobą syna oraz węgierskie insygnia koronacyjne miejscowych magnatów traktowanych jako zakładników. Posunięcie to ostatecznie załamało poparcie dla rządów Wacławów Czeskich na Węgrzech i wprawdzie udało się odeprzeć wyprawę Niemców pod wodzą króla Albrechta Habsburga (niedaleko Kutnej Hory), lecz potęga Przemyślidów zaczęła chylić się ku upadkowi.
Zachwianie rządów czeskich w Polsce
Również w Polsce pozycja Wacława II po
1303
r. najwyraźniej uległa zachwianiu. Już w
1304
r. Władysław Łokietek, korzystając z pomocy książąt halickich i węgierskich magnatów, opanował
Wiślicę
. Udało mu się przeciągnąć na swoją stronę także kujawskich bratanków po
Siemomyśle
–
Leszka
,
Przemysła
i
Kazimierza III
. Rządy czeskie w Polsce przestał popierać również
Bolesław mazowiecki
, który zdobył się nawet na odesłanie do Pragi swojej czeskiej małżonki Kunegundy.
Śmierć, następstwo i opinia o Wacławie II
Wacław II Czeski zmarł
21 czerwca
1305
na gruźlicę po długiej chorobie. Śmierć króla w młodym wieku (miał 34 lata), w połączeniu z tragiczną śmiercią syna w niecały rok później, wzbudziła wśród współczesnych podejrzenie jej nienaturalności. Brak jednak na to dowodów. Został pochowany w
Zbrasławiu
koło
Pragi
.
Był żonaty dwukrotnie.
Z pierwszą żoną –
Gutą von Habsburg
– doczekał się dziesięciorga dzieci:
- Przemysła (ur.
6 maja
1288
, zm.
19 listopada
1288
),
-
Wacława III
(ur.
6 października
1289
, zm.
4 sierpnia
1306
),
-
Agnieszki
(ur.
6 października
1289
, zm.
1296
) - wydanej za Ruprechta z Nassau,
-
Anny
(ur.
15 października
1290
, zm.
3 września
1313
) – wydanej za księcia
Henryka Karynckiego
,
-
Elżbiety
(ur.
20 stycznia
1292
, zm.
28 września
1330
) – wydanej za
Jana Luksemburskiego
,
- Guty (ur.
4 marca
1293
, zm.
3 sierpnia
1294
)
- Jana (ur.
26 lutego
1294
, zm.
1 marca
1294
)
- Jana (ur.
21 marca
1295
, zm.
6 grudnia
1296
)
-
Małgorzaty
(ur.
21 lutego
1296
, zm.
8 kwietnia
1322
) – wydanej za księcia legnicko-brzeskiego
Bolesława III Rozrzutnego
.
- Guty (ur.
21 maja
1297
, zm.
21 maja
1297
lub niedługo później) ,
Z drugiej żony – Piastówny
Ryksy Elżbiety
– doczekał się córki:
Agnieszki
wydanej później za księcia jaworskiego
Henryka I
.
Zdaniem kronikarza Ottokara Styryjskiego Wacław II miał także niezwykle liczne potomstwo naturalne. Na podstawie znanych źródeł wiadomo jedynie, że król miał nieślubnego syna
Jana Volka
i być może także córkę
Elżbietę
.
Wacław II na zawsze pozostanie w pamięci jako władca kontrowersyjny. Z jednej strony jego rządy w Polsce są traktowane jako brutalna obca okupacja. Z drugiej jego krótkie, bo zaledwie pięcioletnie panowanie (licząc od dnia koronacji) przyczyniło się rozwinięcia tendencji zjednoczeniowych, uwieńczonych sukcesem przez Władysława Łokietka.
Przypisy
- ↑ K. Charvátová, Václav II. Král český a polský, Praha 2007, s. 18.
- ↑ Encyklopedia PWN podaje błędną datę urodzenia 17 września 1271 (
Wacław II
. [dostęp 18 września 2008].).