Wielki skok naprzód (wielki skok) – kampania gospodarcza przeprowadzona w latach
1958
-
1962
w
Chińskiej Republice Ludowej
w ramach realizacji ogłoszonej przez
Mao Zedonga
polityki
trzech czerwonych sztandarów
. Zakładała szybkie przekształcenie Chin z zacofanego kraju rolniczego w czołową potęgę przemysłową, w rzeczywistości zakończyła się klęską głodu i ruiną gospodarki.
Założenia wielkiego skoku
Impulsem do wielkiego skoku było ogłoszenie przez
Mao Zedonga
, że wcześniej stosowany stalinowski model rozwoju przemysłowego (I plan pięcioletni 1953-1957) nie pasuje do warunków chińskich[1]. Już w listopadzie
1957
roku na konferencji państw komunistycznych w
Moskwie
Mao wyraził pogląd, że Chiny są w stanie w ciągu piętnastu lat prześcignąć Anglię pod względem produkcji przemysłowej[2][1]. Wydarzenia te zbiegły się w czasie z konfliktem Chruszczowa i Mao o ocenę postaci Stalina, będącym preludium do
rozłamu chińsko-radzieckiego
. Dało to ideologiczną podstawę do odejścia od wzorców radzieckich, zwłaszcza że Mao zaczynał wówczas formułować własne teorie ciągłej rewolucji i nieustannej walki klas (czego zapowiedzią była
kampania przeciwko prawicowcom
), zaś w sferze gospodarki mobilizację mas w celu szybkiego przejścia do
komunizmu
[2][3].
Na drugiej sesji VIII Zjazdu KPCh w maju
1958
roku oficjalnie zatwierdzono sformułowaną przez Mao politykę
trzech czerwonych sztandarów
[2][3]. Chiny miały dokonać gwałtownego przejścia wprost do komunizmu, czego podstawowym środkiem miała być planowana na lata
1958
-
1963
druga pięciolatka, określana mianem wielkiego skoku naprzód. Podstawową rolę w wielkim skoku miały odegrać tworzone już od kwietnia 1958 roku
komuny ludowe
, samowystarczalne, ogromne struktury, odpowiedzialne za wszystkie sfery życia na wsi od rolnictwa po oświatę i sprawy wojskowe[2]. W całym kraju utworzono 26 tysięcy komun[2]. Realizacji wielkiego skoku towarzyszyła potężna machina propagandowa;
Chen Boda
na łamach gazety Hongqi postulował zniesienie pieniądza, a na plenum partii w
Beidaihe
w sierpniu 1958 roku ogłoszono, że realizacja komunizmu w Chinach jest już bliska[3].
Według założeń wielkiego skoku do
1962
roku Chiny miały produkować 80-100 mln ton stali (w
1957
wyprodukowano 5,3 mln), wydobyć 700 mln ton węgla (w 1957 r. 130 mln), wyprodukować 200 mln kWh energii elektrycznej (w 1957 r. 19 mln) i 525 mln ton ziarna (w 1957 r. 170 mln)[3].
Realizacja
Plakat propagandowy z czasów wielkiego skoku: "Produkcja zboża była jak rakieta, wystrzeliwująca w niebo"
Do planowania wielkiego skoku nie zaangażowano ekonomistów ani intelektualistów, ponieważ już wcześniej, w wyniku kampanii przeciwko prawicowcom (1957-1958), kilkaset tysięcy wykwalifikowanych pracowników zostało napiętnowanych jako wrogowie ludu.
Największą wagę przywiązano do wytopu stali, uruchamiając w komunach ludowych wytop w przydomowych i przyzakładowych prymitywnych dymarkach. Jakość produkowanej w chałupniczych warunkach stali pozostawiała jednak wiele do życzenia: w zasadzie, wytapiano nie stal, lecz marnej jakości
żeliwo
, przez swoją kruchość nieprzydatne dla budownictwa, eksportu i rozwoju przemysłu. Celem zwiększenia produkcji przetapiano nawet klamki i narzędzia rolnicze, a do pracy przy dymarkach skierowano olbrzymią masę chłopów, odrywając ich od pracy w polu[3]. Już w drugim półroczu 1958 roku przy wytopie stali zaangażowanych było 90 mln ludzi[2], a do końca wielkiego skoku liczba ta wzrosła do 100 milionów[3]. Z miast na wieś przerzucono 20 mln ludzi[2]. Na potrzeby funkcjonowania pieców wykarczowano ogromne połacie lasów[3]. W drugiej połowie 1958 roku zorganizowane na wzór oddziałów wojskowych regimenty chłopów, przeprowadziły zakrojone na szeroką skalę prace polegające na osuszaniu bagien, budowie grobli i kanałów irygacyjnych w całym kraju[4].
Skierowanie chłopów do wytopu stali i rekwirowanie narzędzi rolniczych celem ich przetopienia, w połączeniu z programem bezpłatnego wyżywienia w komunalnych stołówkach, szybko doprowadziło do olbrzymiej klęski głodu[2]. Kierownictwo zalecało utopijne rozwiązania, nakazując stosować gęsty siew i głęboką na 60 cm orkę (prowadzącą do
erozji
gleby), a także w ramach
kampanii walki z czterema plagami
wybijać
wróble
(co spowodowało plagę owadów), prowadząc jedynie do pogłębienia kryzysu[3]. W roku
1958
plon był jeszcze dobry (250 mln ton[2]), ale z powodu braku rąk do pracy w polu zbiory w większości zgniły na miejscu[3].
Krytyka
Już na początku
1959
roku widoczne były powszechne symptomy kryzysu. Świadom tego Mao bez rozgłosu w kwietniu scedował stanowisko głowy państwa na rzecz
Liu Shaoqi
. W lipcu na VIII Plenum KC KPCh w Lushanie marszałek
Peng Dehuai
zaatakował, najpierw w powściągliwym memoriale, a potem już osobiście, politykę wielkiego skoku[3]. Mao początkowo złożył samokrytykę i przyznał się do błędu, po czym niespodziewanie oskarżył Penga o działalność antypartyjną i nakazał usunąć go z zajmowanych stanowisk oraz przyspieszenie wielkiego skoku. Tryumfalnie ogłoszono, że do końca roku produkcja przemysłowa wzrośnie o 131%[3].
Klęska wielkiego skoku
Plakat propagandowy z czasów wielkiego skoku, przedstawiający "melon większy od człowieka"
Na początku
1960
roku kryzys był już powszechny, do czego przyczyniły się władze ściągające obowiązkowe podatki od zbiorów za poprzedni rok. Wysoki podatek (15%) wyliczony był w stosunku do planowanych, a nie rzeczywistych zbiorów, zakończył się zatem konfiskatą całej żywności[3]. Zrozpaczeni chłopi zaczęli jeść szczury, liście i korę z drzew[3]. Doszło nawet do wypadków sprzedawania dzieci i wykopywania zmarłych[3]. Ponieważ każda śmierć powodowała zmniejszenie racji w stołówce, nie informowano władz o zgonach. Pomimo tego racje w stołówkach i tak stopniowo ograniczano, wprowadzano także "żywność zastępczą" w postaci np. masy papierowej[3]. Za kradzież żywności groziła
kara śmierci
. W wielu miejscach chłopi łączyli się w bandy atakujące pociągi z żywnością, a nawet próbowali plądrować miasta[3]. Do największych buntów należała rebelia 800 chłopów w Jieyangu w prowincji
Guangdong
w marcu
1960
roku (połowa zginęła podczas starć z wojskiem) oraz próba zaatakowania przez buntowników miasteczka Zhangde (prow.
Hunan
) w maju
1961
roku[3]. Sytuację na kontynencie próbował wykorzystać
reżim
Czang Kaj-szeka
na
Tajwanie
, wysyłając wiosną
1962
roku komandosów do prowincji
Fujian
. Pomimo prób nie udało się im jednak poderwać ludności do powstania, mającego otworzyć Czangowi drogę do powrotu na kontynent[3].
Liczba ofiar głodu jest nieznana. Według Wanga Ruoshui z
Chińskiej Akademii Nauk
zmarło minimum 10 mln osób[2].
John King Fairbank
w książce China: A New History podaje liczbę 20-30 mln. Jasper Becker, autor monografii poświęconej wielkiemu skokowi szacuje liczbę ofiar na ponad 43 mln[3].
Władze ukrywały prawdę o sytuacji na wsi, a kiedy już nie dało się jej zatuszować, oficjalnie ogłoszono że głód jest wynikiem klęsk żywiołowych[3]. Dopiero w
1962
roku zakupiono z zagranicy 6 mln ton zboża, które i tak w większości skierowano do miast[3].
Następstwa
Pod koniec
1960
roku produkcja rolna w porównaniu do
1958
roku spadła o 75%, przemysłu ciężkiego o 47%, a lekkiego o 22%[3]. Załamał się także całkowicie handel zagraniczny, a w lutym
1962
roku zanotowano 2 mln
yuanów
deficytu budżetowego. Na wsiach zalegały ogromne ilości bezużytecznej, niskowartościowej
stali
, którą później przez wiele lat utylizowano[1].
W kierownictwie Partii nasiliła się krytyka wielkiego skoku. W
1961
roku grupa skupiona wokół
Liu Shaoqi
,
Chen Yuna
i
Deng Xiaopinga
, przy cichym poparciu premiera
Zhou Enlaia
, rozpoczęła niwelację skutków wielkiego skoku. Do
1965
roku trwał okres regulacji gospodarki, który przyniósł nadzwyczaj dobre efekty[3]. Rozpoczęto likwidację komun, przywrócona została przyzagrodowa uprawa ziemi, a środki finansowe skierowano z przemysłu ciężkiego na zakup maszyn dla rolnictwa i przemysłu lekkiego[1]. W latach
1963
-
1964
poziom produkcji rolnej wrócił do poziomu z 1958 roku[3].
Odsunięty na boczny tor polityki
Mao Zedong
, obawiający się utraty władzy, rozpoczął wojnę ideologiczną i propagandową z polityką regulacji gospodarki i jej architektami. Trwało to do połowy lat sześćdziesiątych, gdy Mao powrócił na scenę polityczną i rozpoczął
rewolucję kulturalną
, aby rozprawić się z przeciwnikami politycznymi.
Przypisy
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 Edward Kajdański: Chiny. Leksykon. Warszawa: Książka i Wiedza, 2005. .
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 2,7 2,8 2,9 Encyklopedia Historyczna Świata. Tom X. Kraków: Wydawnictwo Opres, 2002. .
- ↑ 3,00 3,01 3,02 3,03 3,04 3,05 3,06 3,07 3,08 3,09 3,10 3,11 3,12 3,13 3,14 3,15 3,16 3,17 3,18 3,19 3,20 3,21 3,22 3,23 Jakub Polit: Chiny. Warszawa: Wydawnictwo Trio, 2004. .
- ↑
John K. Fairbank
: Historia Chin. Nowe spojrzenie. Gdańsk: Wyd. Marabut, 1996, s. 344. .