Klejnot herbowy
Klejnot herbowyKlejnot w formie strusich piór w herbie
Ostoja
Klejnot, cymer (
łac.
clenodium,
staropol.
z
niem.
(Helm-)Kleinod) – zwieńczenie
hełmu
łączące się z nim za pośrednictwem
korony rangowej
lub przepaski, z której rozwijały się
labry
. Do XIX wieku słowem klejnotny określano osobę mającą prawo do herbu, a klejnocić się - pieczętować herbem. Słowem klejnot określano niekiedy (np. w
sienkiewiczowskiej
Trylogii
) także cały herb. W dawnej literaturze nazywa się niekiedy klejnot cymerem (z
niem
Zimir, Helmzimir). Później mianem klejnotu herbowego zaczęto określać wyłącznie figurę na
hełmie heraldycznym
. Klejnot jest heraldycznym ujęciem ozdób, jakie umieszczano w średniowieczu na zamkniętych hełmach rycerskich: rogów, skrzydeł, piór pawich i strusich itd. Heraldyczną formę klejnotu ozdoby owe przyjęły w początkach
XIII
wieku początkowo w heraldyce angielskiej, następnie niemieckiej, później kolejnych krajów. Słowo "klejnot" wywodzi się greckich słów "kleinos" 'sławny' i "oide" 'pieśń', w staropolszczyźnie było używane przede wszystkim w kontekście heraldycznym, chociaż już w
Biblii Królowej Zofii
zostało użyte na określenie drogocennych przedmiotów[1]. "Klejnot" bywa tez wywodzony ze starogórnoniemieckiego „chleinodi - mały, zgrabny”. Początkowo klejnot był często mniej lub bardziej dokładnym powtórzeniem
godła heraldycznego
, z czasem - w miarę powstawania nowych herbów - stał się niezależnym wyobrażeniem. Najczęściej spotykane klejnoty to rogi (turze lub bycze), skrzydła (orle), pióra, nakrycia głowy (czapki książęce,
infuły
),
chorągwie
oraz postacie ludzi i zwierząt. Figury ludzi i zwierząt wystąpić mogą w całej postaci, półpostaci bądź jako element ciała. Klejnoty heraldyczne - również i te występujące w heraldyce polskiej - podzielić można na cztery kategorie: - Klejnot tautologiczny - klejnot jest tożsamy z godłem heraldycznym i umieszczony na hełmie za pośrednictwem korony rangowej, przepaski lub czasem bezpośrednio. Ta pierwotna forma klejnotu z czasem ulegała wzbogaceniu lub przekształceniu: klejnot umieszczano między orlimi skrzydłami, bawolimi rogami i innymi tego typu motywami. Godło z tarczy użyte w klejnocie nie może być „wolno zawieszone”, dlatego bywa umocowane nie na hełmie lecz na pęku piór.
- Klejnot - dawne godło - heraldyka była częścią życia codziennego rycerstwa i szlachty, a więc zmieniała się wraz z nim, ulegała wpływom nowych idei i prądów kulturowych. Najbardziej podatne na zmiany były oczywiście cechy formalne herbu, aczkolwiek podlegać mogły im również istotne elementy herbu, np. godła. Ślady tych przemian obserwować możemy w niektórych klejnotach: klejnot całkowicie odmienny od godła jest w wielu przypadkach starym godłem, zastąpionym w tarczy przez nowy znak. Zmiana ta była najczęściej uszlachetnieniem herbu, nowe godło nadawano za zasługi bardziej chwalebne i wyżej oceniane niż dokonania będące przyczyną nadania godła pierwotnego.
- Klejnot uzupełniający - klejnot odmienny od godła heraldycznego, lecz związany z kontekstem fabularnym herbu: legendą heraldyczną lub rodową, zawołaniem. Był on plastyczną realizacją wątków legendy lub wyjaśnieniem znaczenia zawołania.
- Klejnot ozdobny - nie zawiera elementów symbolicznych, ograniczony jest do pęku piór strusich lub pawich. Tworzy go 3-5 piór o barwie białej lub w barwach herbowych.
Ten ostatni typ klejnotu stał się szczególnie popularny w polskiej heraldyce wskutek oszczędności czy lenistwa drukarzy pierwszych wydań herbarzy
Bartosza Paprockiego
(
Maciej Garwolczyk
) i
Kacpra Niesieckiego
. Dla ułatwienia sobie pracy i obniżenia kosztów druku stosowali te same
klocki drzeworytnicze
z wyobrażeniami uniwersalnych klejnotów do różnych herbów[2]. Najczęściej były to właśnie owe ptasie pióra. Powielenie tego błędu w owych najpopularniejszych polskich herbarzach przyczyniło się do zapomnienia dawnych oryginalnych cymerów. Prace nad odtworzeniem ich pierwotnego wyglądu podjął wybitny polski heraldyk
dr Adam Heymowski
. Odtworzone przez niego oryginalne klejnoty polskich herbów zaskakują bogactwem form i fantazją. Sporadycznie w czasach heraldyki żywej stosowano np.na pieczęciach czy detalach architektonicznych sam wizerunek hełmu z klejnotem, pomijając tarczę. Stało się to natomiast regułą w heraldyce brytyjskiej gdzie przyjęło się stosowanie samego klejnotu jako skróconej wersji herbu. Same klejnoty, zwykle otoczone pasem rycerskim z
zawołaniem
stanowią często
godła
klanów szkockich
. W heraldyce francuskiej, hiszpańskiej i włoskiej, przeciwnie, klejnoty bywają dość często wręcz pomijane i stosuje się zwieńczenie herbu bądź samą
koroną rangową
bądź hełmem bez klejnotu. Przypisy- ↑ A. Bańkowski, Etymologiczny słownik języka polskiego
- ↑ Franciszek Kamocki: Dziwolągi heraldyczne, Warszawa, 1916, s.8 - 9
Bibliografia- Alfred Znamierowski, Insygnia, symbole i herby polskie, Warszawa 2003
- Sławomir Górzyński, Jerzy Kochanowski, Herby szlachty polskiej, Warszawa 1990
- Gert Oswald, Lexikon der Heraldik, Leipzig, 1984
- Henry Bedingfeld, Peter Gwynn-Jones, Heraldry, Wingston, 1993,
-
Adam Heymowski
: Les cimiers médiévaux polonais, Recueil du IX Congrès international des sciences genealogique et héraldique, Berne 1968
Inne hasła zawierające informacje o "Klejnot herbowy":
Nałęcz (herb szlachecki)
...
Łabędź (herb szlachecki)
...
Rawicz (herb szlachecki)
...
Wawel Zaginiony
...
Historia polskich rodów szlacheckich
...
Topór
...
Hełm
...
Sfragistyka
hagiograficzne czyli sceny z życia świętych.Pieczęcie herbowe zawierające tarczę herbową, czasem także Klejnot herbowy lub inne elementy herbu.Pieczęcie pismowe zawierające inicjały lub dewizy prywatnego ...
Tenzin Gjaco
...
Anglosasi
...
Inne lekcje zawierające informacje o "Klejnot herbowy":
169. Najpiękniejsze hotele na świecie (plansza 13)
...
169. Najpiękniejsze hotele na świecie (plansza 18)
...
|