Pucz moskiewski, Pucz sierpniowy lub Pucz Janajewa to nieudana próba przejęcia władzy w
ZSRR
przez "twardogłowych" liderów
KPZR
w sierpniu
1991
.
Czołgi
T-80
w pobliżu Placu Czerwonego podczas puczu
Borys Jelcyn przed gmachem parlamentu, 19 sierpnia 1991
Demonstrujący mieszkańcy Moskwy, część z nich otacza transporter opancerzony
Geneza
Wobec pogłębiającego się kryzysu w państwie, jego przywódca
Michaił Gorbaczow
lawirował pomiędzy zwolennikami zmian, a politykami "konserwatywnymi" dążącymi do siłowego stłumienia tendencji demokratyzacyjnych. Wywoływało to niezadowolenie obu stron i skłaniało je do radykalizacji działań. W Związku Radzieckim partia komunistyczna utraciła konstytucyjną gwarancję monopolu na władzę, a Gorbaczow poszukiwał alternatywnego dla
KPZR
oparcia władzy. W części republik pojawiały się tendencje niepodległościowe. W czerwcu
1991
lider obozu demokratycznego
Borys Jelcyn
zwyciężył w wyborach prezydenckich w Federacji Rosyjskiej, zdobywając ogromny wpływ na większość obszaru państwa. Gorbaczow podjął negocjacje z przywódcami republik związkowych (oprócz Jelcyna przede wszystkim z
Nursułtanem Nazarbajewem
), których efektem było skonstruowanie nowego traktatu związkowego w miejsce traktatu założycielskiego ZSRR z 1922 r. Oznaczałby on zasadnicze przekształcenie stosunków politycznych w
ZSRR
. Państwo de facto unitarne stałoby się
konfederacją
, a scentralizowaną władzę Moskwy zastąpiłaby szeroka autonomia republik. Rozwiązanie to pozwalało jednak zachować istnienie jednego państwa ze wspólną armią, walutą i polityką zagraniczną. Traktat miał zostać podpisany
20 sierpnia
1991
w Moskwie.
Przebieg
W nocy z
18
na
19 sierpnia
doszło do zamachu stanu. Delegacja samozwańczego komitetu przybyła do przebywającego na urlopie w
krymskiej
posiadłości
Foros
prezydenta ZSRR
Michaiła Gorbaczowa
, ogłaszając swoje postanowienia i próbując wymóc na Gorbaczowie dobrowolne wprowadzenie stanu wyjątkowego. Przedtem zerwana została łączność telekomunikacyjna posiadłości. Wobec odmowy prezydenta internowano (
areszt domowy
) i odebrano mu aparaturę kierującą głowicami jądrowymi. Doszło do przejęcia władzy przez 8-osobowy Państwowy Komitet Stanu Wyjątkowego. Na czele tego komitetu stał wiceprezydent ZSRR
Giennadij Janajew
. Oprócz niego w skład Komitetu wchodzili: premier
Walentin Pawłow
, minister obrony
Dmitrij Jazow
, szef KGB
Władimir Kriuczkow
, minister spraw wewnętrznych
Boriss Pugo
, I zastępca przewodniczącego Rady Obrony
ZSRR
Oleg Bakłanow, przewodniczący Związku Rolników
ZSRR
Wasilij Starodubcew, przewodniczący Stowarzyszenia Państwowych Obiektów Przemysłu, Budownictwa, Transportu i Łączności
ZSRR
Aleksandr Tisiakow.
19 sierpnia o 6 rano w państwowej telewizji i radiu, ogłoszono, iż ze względu na rzekomy zły stan zdrowia Gorbaczowa, został on zawieszony w wykonywaniu funkcji prezydenta, a jego obowiązki na mocy konstytucji przejął tym samym wiceprezydent Janajew. Telewizyjne orędzie poprzedziła emisja rosyjskiej sztuki "
Jezioro łabędzie
".
Komitet ogłosił na niemal całym terytorium ZSRR stan wyjątkowy (miał obowiązywać przez pół roku), wydał Odezwę do narodu radzieckiego, jednocześnie wprowadzając kontrolę prasy (duża część dzienników i czasopism została zawieszona) oraz zakaz demonstracji i strajków. Wprowadzono również godzinę milicyjną po 23.00. Do
Moskwy
wkroczyły oddziały wojskowe uzbrojone w czołgi, okrążając wszystkie ważniejsze gmachy w mieście. Łącznie Komitet skierował do stolicy ZSRR kilka dywizji i około 500 pojazdów pancernych.
Zamach wywołał zdecydowaną reakcję sił demokratycznych, a głównym ogniskiem oporu stał się budynek parlamentu Rosji (tzw. Biały Dom), który otoczony został barykadami bronionymi przez kilka tysięcy ludzi. Prezydent Federacji Rosyjskiej
Borys Jelcyn
uznał działanie komitetu za nielegalne i wezwał do protestów oraz bojkotu zarządzeń przywódców zamachu. Część oddziałów wojskowych znajdujących się w Moskwie przeszła na stronę Jelcyna.
20 sierpnia
Komitet był popierany tylko przez niektóre lokalne władze, zaś w wielu regionach ZSRR nasilił się opór przeciw puczowi. W nocy z
20
na
21 sierpnia
grupa 8 transporterów opancerzonych próbowała bezskutecznie wedrzeć się ulicą Sadowoje Kolco w kierunku siedziby parlamentu Rosji. W trakcie starć zginęło 5 obrońców barykad.
21 sierpnia
pucz moskiewski załamał się, w czym decydującą rolę odegrało przejście na stronę Jelcyna Tamańskiej Dywizji Pancernej Gwardii, Tulskiej Dywizji Powietrznodesantowej i jednostki antyterrorystycznej Grupa Alfa, które zgodnie z rozkazem komitetu zdobyć miały budynek parlamentu rosyjskiego. Po załamaniu się puczu doszło do masowych manisfestacji, podczas których niszczono symbole komunistyczne (np. popiersia Lenina) oraz zastępowano radzieckie flagi państwowe na urzędach narodową flagą Rosji (biało-niebiesko-czerwoną). Najbardziej spektakularnym przejawem owych demonstracji było zdjęcie z cokołu pomnika
Feliksa Dzierżyńskiego
sprzed budynku
KGB
. Tłum skierował się również pod siedzibę Komitetu Centralnego, gdzie zmuszono jego pracowników do opuszczenia budynku i pozostawienia całego mienia w stanie nienaruszonym (przedtem próbowali oni m.in. niszczyć dokumenty).
W godzinach przedpołudniowych
21 sierpnia
kilku członków komitetu w obliczu klęski poleciało na Foros, próbując negocjować porozumienie z Gorbaczowem, nie zostali jednak przez niego przyjęci, a później aresztowano ich. W godzinach popołudniowych uwolniono prezydenta Gorbaczowa, który przysłanym przez Jelcyna samolotem w towarzystwie jego delegacji na czele z wiceprezydentem Ruckojem natychmiast powrócił do Moskwy, gdzie mianował nowych szefów resortów spraw wewnętrznych, obrony oraz KGB. W instytucjach tych rozpoczęto wymianę kadr. Nie udał się jednak do tłumu obrońców "Białego Domu", co zostało mu źle poczytane przez nich oraz opinię publiczną i być może przesądziło o jego dalszych losach politycznych. W następnych dniach proces wymiany personalnej na najwyższych stanowiskach objął także inne urzędy, m.in. Ministerstwo Spraw Zagranicznych i Prokuraturę Generalną (ustąpili ich szefowie Aleksandr Biessmiertnych i Nikołaj Trubin). W trakcie puczu
Łotwa
i
Estonia
proklamowały niepodległość, a wkrótce potem uczyniła to także
Ukraina
i
Białoruś
.
22 sierpnia
samobójstwo popełnił członek Państwowego Komitetu Stanu Wyjątkowego
Boriss Pugo
, a w kolejnych dniach kilku innych związanych z puczem polityków.
Konsekwencje
W rezultacie puczu zawieszono działalność (
24 sierpnia
), a następnie zlikwidowano (
29 sierpnia
)
KPZR
. Proces demontażu pozostałości systemu komunistycznego przybrał na sile - klęskę puczu Janajewa uznaje się niekiedy w historiografii oraz publicystyce za upadek systemu komunistycznego w ZSRR, a działania skupionych wokół Jelcyna przeciwników puczu i wydarzenia następnych dni bywają nazywane "rewolucją sierpniową" lub "drugą rewolucją rosyjską".
Prezydenta Gorbaczowa pozbawiono przyznanych mu we wrześniu
1990
specjalnych pełnomocnictw w sprawach gospodarczych, wzrosła zaś rola Borysa Jelcyna, który zdobył realną władzę na terenie republiki rosyjskiej. On też faktycznie kierował nominacjami na stanowiska ministerialne, które formalnie przeprowadzał prezydent ZSRR. Choć działania w trakcie puczu prowadzone były teoretycznie w obronie legalnej władzy Gorbaczowa, jednak pogromcy puczystów nie zatrzymali się po zwycięstwie i całkowicie zmarginalizowali rolę prezydenta ZSRR w polityce wewnętrznej. Podejmowane później przez Gorbaczowa próby powrotu do kwestii nowego traktatu związkowego, mimo dalszych ustępstw ze strony władzy centralnej, nie spotykały się z zainteresowaniem w radzieckich republikach, które - nie wyłączając Rosji - zdecydowane już były na secesję z ZSRR i status niepodległego państwa. Pucz przyspieszył więc ostateczną likwidację ZSRR, która nastąpiła w grudniu
1991
.
Gmach parlamentu i polegli jego obrońcy upamiętnieni na jednych z ostatnich znaczków poczty ZSRR | | | |
Rola w kulturze
Wydarzeniom puczu moskiewskiego poświęcił swoją balladę "Upadek Związku Radzieckiego" polski poeta
Jacek Kaczmarski
(
tekst utworu
).
Zobacz też