Bitwa na Morzu Jawajskim - bitwa morska stoczona
27 lutego
1942
podczas
II wojny światowej
, między flotą
aliancką
a
japońską
na
Morzu Jawajskim
, na północ od
Jawy
. Zakończyła się zwycięstwem japońskim i zniszczeniem trzonu floty holenderskiej na obszarze
Azji
Południowo-Wschodniej.
Podłoże
Równocześnie z
atakiem
na amerykańską bazę morską
Pearl Harbor
7 grudnia 1941, zapoczątkowującym działania II wojny światowej na
Pacyfiku
, Japończycy skierowali główne uderzenie na południe, w celu zajęcia w pierwszym rzędzie archipelagów
Filipin
i
Indonezji
oraz
Półwyspu Malajskiego
z
Singapurem
. Obszar Indonezji stanowił wówczas kolonię holenderską -
Holenderskie Indie Wschodnie
. Jej wielkim bogactwem były złoża
ropy
naftowej. Jedynym sposobem
opanowania Filipin
i Indii Wschodnich były
desanty
morskie przy pomocy statków transportowych, pod osłoną marynarki japońskiej i dominującego w powietrzu japońskiego lotnictwa. Jeszcze w grudniu Japończycy wylądowali na wyspie
Borneo
, a w styczniu na
Celebes
. Od
Sumatry
i
Jawy
odgradzało ich wewnętrzne
Morze Jawajskie
.
Po zatopieniu dwóch brytyjskich
pancerników
10 grudnia 1941
pod Kuantanem
, flocie japońskiej mogły się przeciwstawić jedynie stosunkowo słabe i nieliczne siły państw alianckich na tym obszarze. 3 stycznia
1942
utworzono wspólne dowództwo nad sprzymierzonymi siłami
amerykańskimi
,
brytyjskimi
,
holenderskimi
i
australijskimi
na obszarze południowo-wschodniej Azji, nazwanymi ABDACOM (skrót od angielskich nazw sprzymierzonych państw). 15 stycznia dowództwo nad flotą ABDA objął amerykański wiceadmirał Thomas Hart. Jej główną bazą była
Surabaja
na Jawie. 3 lutego sformowano Zespół Uderzeniowy sił ABDA (ABDA Striking Force), pod dowództwem holenderskiego kontradmirała
Karela Doormana
, przeznaczony do walki z japońskimi zespołami inwazyjnymi. W jego skład początkowo wchodziły dwa holenderskie
krążowniki lekkie
"
De Ruyter
" i
"Tromp"
, amerykański
krążownik ciężki
USS
"Houston"
i lekki USS "Marblehead" oraz kilka
niszczycieli
.
4 lutego, podczas ataku japońskich samolotów na siły zespołu koło wysp Kangean na północ od
Bali
, uszkodzony został krążownik USS "Houston", na którym bomba zniszczyła jedną z trzech
wież artyleryjskich
oraz krążownik USS "Marblehead", który następnie został odesłany na remont na
Cejlon
i nie uczestniczył w dalszych działaniach w tym rejonie. W skład Zespołu Uderzeniowego włączono za to brytyjski ciężki krążownik HMS
"Exeter"
i lekkie krążowniki: australijski HMAS "Hobart" i holenderski
"Java"
. 15 lutego zespół wyruszył w celu przechwycenia japońskich transportowców w pobliżu wyspy
Bangka
, lecz operacja nie powiodła się wobec ataku japońskiego lotnictwa pokładowego. W nocy z 19 na 20 lutego doszło do nocnego
boju w cieśninie Badung
koło Bali z japońskim zespołem transportowym, który jednak zakończył się niepowodzeniem aliantów. W walce z japońskimi niszczycielami uszkodzony został krążownik "Tromp", na skutek czego został skierowany na remont do Australii oraz zatopiony został jeden holenderski niszczyciel.
Bitwa
26 lutego alianci uzyskali informację, że w morze w kierunku
Jawy
wyszły na południe dwa japońskie duże zespoły transportowców, osłaniane przez grupy niszczycieli i krążowników. Holenderski wiceadmirał Conrad Helfrich, który zmienił wiceadmirała Harta na stanowisku głównodowodzącego flotą ABDA (mimo że samo dowództwo ABDA zostało już rozwiązane), nakazał Zespołowi Uderzeniowemu zaatakować Japończyków. Zespół wyszedł z Surabai wieczorem 26 lutego, w składzie krążowników ciężkich USS "Houston" i HMS "Exeter", krążowników lekkich "De Ruyter", "Java" i australijskiego
HMAS "Perth"
oraz 9 niszczycieli: holenderskich "
Kortenaer
", "
Witte de With
", brytyjskich HMS "Electra", "Encounter" i "
Jupiter
" oraz starych amerykańskich
typu Clemson
: USS "John D. Edwards", "Alden", "John D. Ford" i "Paul Jones". Okrętem flagowym kontradmirała Doormana był "De Ruyter". Przez noc i połowę następnego dnia 27 lutego zespół krążył u północnego wybrzeża Jawy w poszukiwaniu wroga, lecz bez skutku, więc zdecydował wrócić do portu dla uzupełnienia zapasów. Po godzinie 14, kiedy alianckie okręty już przymierzały się do wejścia do portu, kadm. Doorman uzyskał informację dowództwa o spostrzeżeniu japońskiego zespołu ok. 80 mil morskich od niego, na zachód od wysepki
Bawean
, po czym rozkazał zespołowi zawrócić.
Atak japońskich bombowców na
HNLMS Java
podczas bitwy
O godzinie 16.12 brytyjskie niszczyciele jako pierwsze spostrzegły wrogie okręty, płynące w trzech zespołach. Były to dwie flotylle dużych niszczycieli prowadzone przez lekkie krążowniki "Jintsu" i "Naka" (łącznie 14 niszczycieli) oraz zespół sił przykrycia admirała Takagi w składzie dwóch ciężkich krążowników "Nachi" i "Haguro". Okręty te oddzielały aliancki zespół od sił transportowych, na zniszczenie których miał nadzieję Doorman. Alianckie krążowniki płynęły w szyku: "De Ruyter", HMS "Exeter", USS "Houston", "Java" i HMAS "Perth".
Japońskie ciężkie krążowniki otworzyły ogień jako pierwsze z odległości powyżej 24 000 m, po czym ogień otworzyły alianckie ciężkie krążowniki i oba zespoły skierowały się na zachód na kursach równoległych. Już o 16.31 krążownik "De Ruyter" otrzymał pierwsze trafienie, aczkolwiek bez groźnych skutków. Teoretycznie oba zespoły miały podobną siłę, lecz w rzeczywistości po stronie Japończyków leżał szereg atutów. Ich dwa ciężkie krążowniki należały do jednych z najsilniejszych na świecie, uzbrojone w 10 dział
kaliber
203 mm każdy, podczas gdy brytyjski HMS "Exeter" należał do "oszczędnościowego" typu i uzbrojony był jedynie w 6 dział tego kalibru, a amerykański USS "Houston" miał również 6 dział sprawnych z powodu zniszczenia rufowej wieży artyleryjskiej. Mniejsze znaczenie miała niewielka przewaga aliantów w lekkich krążownikach. Niejednorodność alianckiego zespołu nie wpływała dobrze na jego sprawność, gdyż załogi nie miały wcześniej okazji do ćwiczeń w jednym zespole, podczas gdy japońscy marynarze byli świetnie wyszkoleni do walk w zespole, a zwłaszcza do walk w nocy. Wreszcie, znaczącym czynnikiem okazała się doskonałość techniczna
torped
kalibru 610 mm, w jakie uzbrojone były japońskie okręty. Ponadto, japońskie
wodnosamoloty
rozpoznawcze z okrętów przez większość czasu śledziły aliancki zespół i korygowały ogień artylerii, podczas gdy zespół kontradmirała Doormana pozbawiony był rozpoznania powietrznego.
W celu wprowadzenia do walki artylerii 150 mm lekkich krążowników, kadm. Doorman zmienił kurs w celu zbliżenia się do przeciwnika. Niszczyciele japońskie z kolei wykonały atak torpedowy, ale nie był on skuteczny z dużej odległości. Na skutek jednak kolejnego ataku torpedowego, holenderski niszczyciel "
Kortenaer
" został trafiony torpedą, przełamał się i zatonął. Po godz. 17 krążownik
"Exeter"
został trafiony pociskiem, który rozerwał się w dziobowej
kotłowni
, uszkadzając 6 z 8
kotłów
. W obłoku pary krążownik wykonał zwrot w lewo, na południe, w kierunku od przeciwnika. Za "Exeterem" zwrot wykonały zdezorientowane dalsze krążowniki, a w końcu, po około 5 minutach, także idący w czele flagowy "De Ruyter". Lekki krążownik HMAS Perth postawił
zasłonę dymną
w celu osłony "Exetera", kładąc się niemal na burtę w ciasnym zwrocie. Kadm. Doorman wysłał holenderskie i brytyjskie niszczyciele do ataku torpedowego. Brytyjski niszczyciel "Electra" po przejściu przez zasłonę dymną znalazł się w bezpośrednim pobliżu trzech niszczycieli japońskich, które, dysponując silniejszą artylerią kaliber 127 mm, zatopiły go w pojedynku ogniowym. Niewielkie uszkodzenia odniósł japoński "Asagumo". Atak pozostałych niszczycieli alianckich nie powiódł się.
Japońskie bombowce z lotniskowca
Ryūjō
ostrzeliwane przez działa przeciwlotnicze alianckich okrętów. Zdjęcie wykonano z pokładu australijskiego krążownika
HMAS Perth
Bój ul|egł przerwaniu. Uszkodzony "Exeter" popłynął w eskorcie niszczyciela "
Witte de With
" z małą prędkością do Surabai, a pozostałe okręty zgrupowania skierowały się na wschód. Równolegle do nich zawróciły na północy również okręty japońskie, odcinając je ponownie od osłanianych sił transportowych. Kontradmirał Doorman wysłał jeszcze 4 amerykańskie niszczyciele do ataku torpedowego z dużej odległości, lecz bez powodzenia, a następnie, po 18.30, w zapadających ciemnościach, utracił kontakt z siłami przeciwnika. Mimo to, japońskie samoloty rozpoznawcze śledziły ruchy alianckiego zespołu. Sprzyjała też obserwacji księżycowa noc.
Ok. 19.30 ponownie okręty obu stron weszły w pojedynek artyleryjski z odległości 8000 m, lecz wkrótce przerwany odejściem sił alianckich na południe, ku wybrzeżu Jawy. Około godziny 21 cztery amerykańskie niszczyciele odłączyły się od zespołu i skierowały do Surabai z powodu kończącego się paliwa i wystrzelanych wszystkich torped. Mimo to, reszta zespołu dalej krążyła u wybrzeża Jawy, w poszukiwaniu japońskich sił desantowych. O godzinie 21.25 brytyjski niszczyciel HMS
"Jupiter"
wszedł na
minę
holenderskiej zagrody minowej i zatonął (w starszej literaturze istnieje wersja o storpedowaniu go przez japoński okręt podwodny, co nie znajduje potwierdzenia).
Mając już tylko jeden niszczyciel, kontradmirał Doorman ponownie zawrócił na północ, w kierunku wroga. Przy tym, niszczyciel "Encounter" odnalazł w morzu rozbitków z zatopionego "Kortenaera". O 23.15 ponownie kurs przegrodziły zespołowi alianckiemu japońskie ciężkie krążowniki, w odległości ok. 8000 m. Podczas wymiany ognia "De Ryuter" został trafiony w
dziób
, po czym kontradmirał Doorman zarządził zawrócić przez prawą burtę, na południe, w kierunku od przeciwnika. W tym momencie japońskie krążowniki wystrzeliły
torpedy
"długie lance". O godz. 23.32 lekki krążownik "
Java
" został trafiony jedną torpedą krążownika "Nachi" w lewą burtę, co z kolei spowodowało eksplozję amunicji na rufie, po czym w ciągu 20 minut zatonął z większością załogi - 512 z ok. 526 osób, wraz z dowódcą, ok. 35 mil morskich na południowy zachód od wyspy Bawean. Jako drugi, o godz. 23.34, krążownik "
De Ruyter
" został trafiony torpedą prawdopodobnie krążownika "Haguro". Na tym starcie obu flot zakończyło się. Krążowniki HMAS "Perth" i USS "Houston" odeszły do
Batawii
. Po 3 godzinach "De Ruyter" zatonął z większością załogi - 344 osób (uratowano 90). Zginęli również dowódca i kontradmirał Doorman, którzy nie opuścili tonącego okrętu.
Podsumowanie
Mimo że celem japońskich sił osłony nie było zniszczenie alianckiej floty, lecz osłona sił transportowych, co powodowało defensywną taktykę, zdołali oni rozbić ostatni zorganizowany zespół silnych okrętów alianckich działający na wodach Indonezji, a tym samym wyeliminować przeszkody do opanowania Jawy i mórz wewnętrznych Indonezji. Japończycy odnieśli zwycięstwo umiejętnie manewrując i wykorzystując przewagę rozpoznania, wyszkolenia oraz techniczną, nie ponosząc przy tym strat. Trzeba przy tym podkreślić, że liczba trafień na okrętach alianckich była stosunkowo niewielka, jak na kilkugodzinne starcie (zwłaszcza porównując z agresywnymi działaniami krążowników japońskich
na wodach Guadalcanalu
). Flota aliancka podejmowała kilkakrotne śmiałe próby ataku, lecz na przebiegu bitwy zaważył też brak planu starcia ze strony aliantów. Bitwa była przy tym katastrofą holenderskiej marynarki wojennej, która nie uczestniczyła już w wojnie jako samodzielna siła zbrojna.
Pozostałości Zespołu Uderzeniowego ABDA alianci próbowali w ciągu kolejnych dni wyewakuować z północnego wybrzeża Jawy na
Ocean Indyjski
, lecz krążowniki USS "Houston" i HMAS "Perth" i holenderski niszczyciel "Evertsen" zostały przechwycone przez japońskie okręty i zatopione w bitwie w cieśninie Sunda 28 lutego. Krążownik HMS "
Exeter
" i niszczyciele HMS "Encounter" i USS "Pope" zostały przechwycone na Morzu Jawajskim przez japońskie okręty i zatopione w nierównej walce 1 marca (starcie to określane jest także jako druga bitwa na Morzu Jawajskim). Niszczyciel "Witte de With" został uszkodzony bombą w porcie w Surabai 1 marca, następnego dnia samozatopiony. Jedyne okręty, którym powiodło się przedarcie na Ocean Indyjski, to 4 amerykańskie niszczyciele USS "J.D.Edwards", "Alden", "J.D.Ford" i "Paul Jones".
† - okręty zatopione (w toku samej bitwy)
# - okręty poważnie uszkodzone
Alianci
Zespół Uderzeniowy ABDA - kadm.
Karel Doorman
- Ciężkie krążowniki:
- Lekkie krążowniki:
- 58 Dywizjon Niszczycieli US Navy:
- USS "John D. Edwards" (DD-216), USS "Paul Jones" (DD-230) (typu
Clemson
)
- 59 Dywizjon Niszczycieli US Navy:
- USS "John D. Ford" (DD-228), USS "Alden" (DD-211) (typu
Clemson
)
- niszczyciele brytyjskie:
- niszczyciele holenderskie:
- "Witte De With", "Kortenaer"† (typu
Admiralen
)
Japonia
Wschodni zespół uderzeniowy - kadm. Shoji Nishimura
- 4 Eskadra Niszczycieli:
- okręt flagowy
- krążownik lekki "Naka" (okręt flagowy)
- 2 Dywizjon Niszczycieli:
- niszczyciele "Yudachi", "Samidare", "Murasame", "Harusame" (typu
Shiratsuyu
)
- 9 Dywizjon Niszczycieli:
- niszczyciele "Minegumo", "Asagumo" (typu
Asashio
)
Wschodni zespół wsparcia - kadm. Takeo Takagi
- 5 Dywizjon Krążowników:
- krążowniki ciężkie "Nachi" (okręt flagowy), "Haguro"
- 4 Eskadra Niszczycieli:
- 24 Dywizjon Niszczycieli:
- niszczyciele: "Yamakaze", "Kawakaze" (typu
Shiratsuyu
)
- 7 Dywizjon Niszczycieli:
- niszczyciele: "Sazanami", "Ushio" (typu
Fubuki
)
- 2 Eskadra Niszczycieli: (kadm. Raizo Tanaka)
- okręt flagowy:
- 16 Dywizjon Niszczycieli:
- niszczyciele: "
Yukikaze
", "Tokitsukaze", "Amatsukaze", "Hatsukaze" (typu
Kagero
)
Bibliografia
Przypisy