Bolesław IV Kędzierzawy (ok.
1121
-
1173
) –
książę mazowiecki
od
1138
, w
Krakowie
, na
Kujawach
,
Gnieźnie
i
Kaliszu
od
1146
, w
Sandomierzu
od
1166
, książę zwierzchni Polski w latach
1146
-
1173
.
Genealogia
Bolesław IV Kędzierzawy był czwartym pod względem starszeństwa synem
Bolesława III Krzywoustego
, a trzecim z jego drugiego małżeństwa z
Salomeą z Bergu
. Dokładna data jego narodzin nie jest znana. Obecnie najczęściej przyjmuje się, że przyszedł na świat około
1121
roku (między 1120 a 1122).
Objęcie dzielnicy mazowieckiej
Bolesław był już w chwili śmierci ojca w pełni sprawnym do objęcia rządów w wydzielonej mu
testamentem
przez ojca dzielnicy
mazowieckiej
. Nie wiemy dokładnie, jaki kształt miało otrzymane wówczas władztwo, prawdopodobnie jednak w jego skład nie wchodziły
Kujawy
, które należały, podobnie jak wschodnia
Wielkopolska
, do dzielnicy senioralnej.
W pierwszych latach swoich rządów Bolesław pozostawał pod silnym wpływem matki Salomei oraz palatyna na dworze Krzywoustego - Wszebora, którzy obawiali się, że starszy przyrodni brat
Władysław II Wygnaniec
uczyniony z woli ojca księciem zwierzchnim kraju skorzysta ze swej przewagi militarnej i politycznej i będzie usiłował pozbyć się juniorów z ich dzielnic (oprócz Bolesława, w
1138
r. swoją dzielnicę w zachodniej Wielkopolsce ze stolicą w
Poznaniu
objął także nieznacznie młodszy od księcia mazowieckiego
Mieszko III Stary
).
Konflikt z seniorem Władysławem Wygnańcem
Do pierwszych zadrażnień z seniorem dynastii doszło w
1141
r., kiedy Salomea bez zgody Władysława II zorganizowała w
Łęczycy
wiec
możnych, na którym postanowiono wydać jej najmłodszą córkę za mąż za jednego z synów księcia
kijowskiego
, by w ten sposób zyskać sojuszników w ewentualnym konflikcie. Niestety, juniorzy tę pierwszą batalię zdecydowanie przegrali, gdyż książę kijowski postawiony przed wyborem związania się ze słabymi synami Salomei lub potężnym seniorem, wybrał tego ostatniego, wydając swoją córkę Zwinisławę za mąż za najstarszego syna Władysława
Bolesława Wysokiego
. Dodatkowym upokorzeniem dla Bolesława i Mieszka była wyprawa zbrojna Władysława na czele posiłków
ruskich
na przełomie
1142
i
1143
r.
Pokój, jaki wówczas zapanował, trwał tylko dwa lata.
1144
r. zmarła Salomea i wybuchł spór, co należy zrobić z jej
oprawą wdowią
tj. księstwem łęczyckim. Starsi bracia postanowili wówczas, że ziemie te zatrzymają, aż do czasu uzyskania pełnoletności przez młodszych
Henryka
i
Kazimierza
, by móc ich wyposażyć dzielnicą matki. Pomysł ten jednak nie spodobał się Władysławowi, który uważał, że ziemia ta została tylko tymczasowo wydzielona z dzielnicy senioralnej i teraz w jej skład powinna wrócić. Wojna wybuchła w
1145
r. Połączone siły Bolesława i Mieszka zadały klęskę naprędce zorganizowanym oddziałom seniora nad rzeką
Pilicą
(zobacz więcej:
bitwa nad bagnami Pilicy
). Nie bez znaczenia był udział po stronie juniorów dawnego palatyna Krzywoustego - Wszebora. Jednak na skutek sprowadzenia przez seniora z Rusi posiłków zbrojnych, Bolesław, musiał zgodzić się na ustąpienie z ziem należących do matki.
Ustępstwa juniorów nie rozwiązały jednak ostatecznie problemu. Władysław ufny w swoje siły zdecydował się, na usunąięcie przyrodniego rodzeństwa z kraju. Po stronie młodszych synów Krzywoustego stanął wszechwładny palatyn Władysława
Piotr Włostowic
, dla którego plany księcia groziły osłabieniem jego pozycji. Wprawdzie Władysław II uwięził palatyna, a następnie go oślepił i zmusił do wyjazdu na
Ruś
, ale decyzja ta osłabiła jego pozycję. Co więcej, spowodowało to odmowę wysłania posiłków Władysławowi przez Wszewołoda Kijowskiego spowinowaconego z Piotrem. Powód nieprzysłania przez ruskich sprzymierzeńców oddziałów zbrojnych mógł być spowodowany wewnętrznymi trudnościami księstwa kijowskiego.
Nowy senior dynastii
Na początku
1146
r. przeciwko rządom Władysława wybuchł powszechny bunt możnych zaniepokojonych losami Piotra Włostowicza. Władysław zmusił ich do wycofania się z Mazowsza. Oblegał też Poznań wiosną
1146
r. Tam jednak, wobec wybuchu buntu na tyłach wojsk Władysława, w związku z wystąpieniem przeciwko niemu sędziwego
arcybiskupa gnieźnieńskiego
Jakuba ze Żnina
, który rzucił na Władysława klątwę, Kędzierzawy poniósł niespodziewaną klęskę. Musiał wraz z synami uciekać do
Niemiec
na dwór
Konrada III
.
Juniorzy pozbywszy się starszego brata na nowo podzieli kraj. Śląsk i Krakowskie zajął Bolesław, wschodnią Wielkopolskę Mieszko III, zaś Sandomierskie młodszy Henryk (bez przydziału pozostał nieletni Kazimierz).
Interwencja Konrada III
Dzięki koneksjom rodzinnym swojej żony Agnieszki Babenberg, Władysławowi jeszcze w
1146
r. udało się skłonić króla niemieckiego do zbrojnej interwencji w
Polsce
. Naprędce zorganizowana wyprawa, niechęć pogranicznych margrabiów do starć z Polakami, wreszcie szeroko rozlana graniczna
Odra
, spowodowały że wojska królewskie zawróciły. Bolesław złożył Konradowi III spory okup i przyrzekł mu stawić się na sąd cesarski.
W kolejnych latach Bolesław razem z młodszym bratem Mieszkiem starali się utrzymywać dobre stosunki z siłami, które sprzeciwiały się nadmiernemu wzrostowi potęgi
Hohenstaufów
. W tym celu w
1148
r. juniorzy zorganizowali zjazd w
Kruszwicy
, na który zaproszono władcę tworzącej się właśnie
Marchii Brandendeburskiej
Albrechta Niedźwiedzia
. Postanowiono na nim wydać siostrę książąt
Judytę
za mąż za syna margrabiego
Ottona
. Bolesław i Mieszko wsparli też militarnie Niemców w walce z pogańskimi jeszcze
Wieletami
, wydatnie przyczyniając się do utwierdzenia niemieckiego panowania nad środkową
Sprewą
. Drugim wypróbowanym sojusznikiem piastowskich książąt stał się margrabia
Miśni
Konrad.
Po stronie wygnanego Władysława zdecydowanie opowiedział się papież
Eugeniusz III
], który uchylił ekskomunikę nałożoną na niego przez arcybiskupa Jakuba. Przybyły w 1148 roku legat papieski
Gwidon z Cremy
w związku z odmową przywrócenia władzy najstarszemu potomkowi Krzywoustego obłożył juniorów
klątwą
, a kraj
interdyktem
. Kara ta wobec solidarnego poparcia juniorów przez polską hierarchię kościelną nie miała jednak praktycznie żadnych reperkusji.
Uznanie władzy Bolesława IV Kędzierzawego
Do ponownego zagrożenia doszło w
1157
r., kiedy o wygnanego Piastowicza upomniał się cesarz
Fryderyk I Barbarossa
. Tym razem wyprawa była dobrze zorganizowana, a władca niemiecki bardziej zdeterminowany, by wymusić na polskich książętach ustępstwa. Bolesław Kędzierzawy zdecydował się na wybitnie asekuracyjną taktykę prowadzenia wojny, nie broniąc przepraw przez Odrę, paląc broniące od wieków granice Polski grody w
Głogowie
i
Bytomiu
. Nie niepokojony cesarz wtargnął z wojskami do Wielkopolski i obległ Bolesława w Poznaniu. Bolesław Kędzierzawy musiał się zgodzić na rokowania i na ceremonię złożenia hołdu lennego w podpoznańskim
Krzyszkowie
. Bolesław miał tam w worku pokutnym, z krzyżem uwiązanym sznurem u szyi, błagać na kolanach cesarza o wybaczenie, w zamian za co otrzymał od Fryderyka Barbarossy łaskawą zgodę na dalsze panowanie nad krajem. Musiał też zapłacić ogromną kontrybucję w wysokości kilku tysięcy grzywien srebra. Sprawa Władysława Wygnańca pomimo zwycięstwa cesarza nie została jednak poruszona w układach. Wprawdzie Bolesław obiecał się zjawić na Boże Narodzenie w
Magdeburgu
i oddał jako gwarancję swojego młodszego brata Kazimierza jako zakładnika, ale zarówno cesarz zajęty innymi sprawami, jak i Bolesław nie kwapili się do realizacji zawartych w Krzyszkowie postanowień. Dwa lata później w maju
1159
r. Władysław II Wygnaniec zmarł, nie doczekawszy się powrotu do kraju.Jego śmierć umożliwiła powrót w
1163
, na dziedziczny
Śląsk
jego synów
Bolesława Wysokiego
i
Mieszka Plątonogiego
. Nie zagrażali oni, jak wcześniej ich ojciec, władzy Bolesława Kędzierzawego. Ten odpowiednio się zabezpieczył zatrzymując swoich rękach główne grody śląskiej prowincji tj.
Wrocław
,
Legnicę
,
Głogów
,
Opole
i
Racibórz
.
Próby chrystianizacji Prusów
Uporawszy się z niebezpieczeństwem niemieckiej interwencji, Bolesław rozpoczął realizację planu podboju pogańskich
Prusów
. Koncepcja ta narodziła się w związku z powtarzającymi się coraz częściej napadami plemion
bałtyjskich
na dzielnicę Bolesława tj.
Mazowsze
. Nie bez znaczenia była ogarniająca całą Europę idea
krucjat
przeciwko niewiernym i naciski idące w związku z tym ze strony papieża i cesarza. Cały wysiłek włożony w próby zdobycia nowej prowincji został jednak zaprzepaszczony w
1166
przez nieudolność polskich dowódców i zdradę pruskich przewodników. W zorganizowanej w
mazurskich
bagnach zasadzce zginął jeden z dowódców wyprawy książę
Henryk Sandomierski
, sam zaś Bolesław Kędzierzawy ledwo uszedł z życiem.
Sytuacja na Śląsku
Po śmierci Henryka Bolesław Kędzierzawy, wbrew testamentowi, zachował księstwo dla siebie. Wywołało to niepokoje w kraju i bunt możnych, którzy chcieli, aby Kazimierz został księciem sandomierskim. Buntownicy zwołali w lutym
1168
zjazd do
Jędrzejowa
, na którym wybrano Mieszka III nowym księciem zwierzchnim, zaś Sandomierskie ofiarowano Kazimierzowi. Do wojny nie doszło, gdyż Bolesław IV Kędzierzawy zgodził się z częścią żądań buntownikówi podzielił dziedzictwo Henryka na trzy części:
Wiślica
dostała się Kazimierzowi,
Sandomierz
Bolesławowi, trzecia bliżej nieznana Mieszkowi III.
W
1166
r., korzystając z klęski seniora dynastii na wyprawie w Prusach, książęta śląscy Bolesław Wysoki i Mieszko Plątonogi w celu zdobycia pełni władzy na podległym sobie terytorium usunęli załogi Bolesława Kędzierzawego z głównych grodów Śląska. Wyprawa odwetowa Kędzierzawego w roku następnym zakończyła się całkowitą klęską, i senior musiał się ostatecznie pogodzić z zaistniałą sytuacją.
Kiedy w
1172
r. przeciwko Bolesławowi Wysokiemu zbuntowali się jego młodszy brat Mieszko i najstarszy syn
Jarosław
, Kędzierzawy poparł rebeliantów przyczyniając się do wygnania z kraju księcia wrocławskiego. Spowodowało to groźbę interwencji cesarza Fryderyka Barbarossy, który dopiero za cenę 8000 grzywien srebra (okup powiózł w zastępstwie chorego Kędzierzawego Mieszko III Stary) i powrót Bolesława na
Śląsk
zgodził się odstąpić od swoich zamiarów. Bolesław Wysoki musiał jednak pogodzić się z wydzieleniem bratu i synowi własnych dzielnic.
Na rok przed śmiercią Bolesława w
1172
r. doszło też do próby buntu części panów
małopolskich
niezadowolonych ze zbyt silnych rządów seniora. Buntownicy na tron w
Krakowie
zaprosili wtedy księcia wiślickiego Kazimierza Sprawiedliwego.
Stosunki z kościołem
Typanon fundacyjny
opactwa na Ołbinie
z przedstawieniem Chrystusa w mandorli. Po lewej klęczą Bolesław Kędzierzawy i jego syn Leszek, 1172 r.
Bolesław Kędzierzawy dokonał licznych nadań na rzecz Kościoła. Szczególnie wzbogaciły się dzięki niemu m.in.:
Kościół NMP na Piasku we Wrocławiu
i św. Wincentego we Wrocławiu, klasztor
benedyktynów
w
Trzemesznie
, czy
kolegiata w Tumie
pod
Łęczycą
. Około
1151
r. Bolesław ufundował kolegiatę kanoników regularnych w
Czerwińsku
.
Małżeństwa i dzieci
Bolesław był dwukrotnie żonaty. Jego pierwszą żoną, poślubioną prawdopodobnie w
1136
, była
Wierzchosława Nowogrodzka
, córka księcia
nowogrodzkiego
Wsiewołoda. Z tego małżeństwa Bolesławowi urodziło się troje dzieci. Najstarszy syn otrzymał imię ojca. Bolesław Bolesławowic (
1156
-
1172
) zmarł młodo. Z pierwszego małżeństwa pochodziła także nieznana z imienia córka, która poślubiła księcia drohiczyńskiego
Wasylka
i syn
Leszek
. Po śmierci pierwszej żony Bolesław Kędzierzawy ożenił się po raz drugi z nieznaną bliżej Marią (wzmiankowana jedynie
31 grudnia
1167
r.). Niegdyś sądzono, że mogła być ona matką dwojga młodszych dzieci księcia. Po odkryciu monet Leszka, który nazywa siebie na nich synem Bolesława i Anastazji (drugie imię Wierzchosławy), pogląd ten okazał się mylny.
Śmierć Bolesława IV
Bolesław IV Kędzierzawy zmarł
5 stycznia
1173
r. i został pochowany (prawdopodobnie) w katedrze
płockiej
u boku ojca i
dziada
. Opiekę nad małoletnim synem Leszkiem, dziedzicem dzielnicy mazowieckiej, polecił nowemu seniorowi dynastii Mieszkowi III Staremu, który przejął po nim rządy w Małopolsce.