Tabliczka wróżebna w formie wątroby zwierzęcej z napisami etruskimi
Tabliczki laminowane złotem z inskrypcją w
języku fenickim
i języku etruskim
Język etruski to wymarły w
I wieku
naszej ery język nieindoeuropejski, o nieustalonym pochodzeniu i pokrewieństwie z innymi językami. Był to język pisany i mówiony w dawnej
Etrurii
i sąsiednich regionach (to obecna
Toskania
,
Umbria
,
Veneto
,
Emilia-Romania
i
Lombardia
we
Włoszech
).
Język etruski został wyparty przez
łacinę
i pozostawił po sobie niewiele śladów: kilkadziesiąt zapożyczeń w łacinie (np. etr. phersu to łac. persona [osoba]), kilka tekstów ciągłych i nazwy miejscowości (np.
Parma
).
Nieznane jest znaczenie większości słów etruskich, dlatego zachowane teksty nie mogą być dokładnie odczytane.
Historia
Pochodzenie
Etrusków
było i jest sporne: jedna z hipotez głosi, że byli autochtoniczną ludnością
Italii
, zanim przybyli tam około 1000 lat p.n.e. przodkowie
Rzymian
.
Herodot
(Dzieje I.94), opisuje "Tyrreńczyków" (czyli przypuszczalnie Etrusków) jako przybyszów z
Lidii
w płd.-zach.
Anatolii
, skąd pod przywództwem Tyrrhoeusa, uciekając przed klęską głodu, przybyli do
Umbrii
.
Dionizjusz z Halikarnasu
stwierdził w
I wieku
n.e., że język etruski nie jest podobny do żadnego ze znanych języków.
Po podbiciu Etrurii przez
Republikę Rzymską
nastąpił szybki upadek języka etruskiego i około roku 200 p.n.e. został on zastąpiony przez
łacinę
z wyjątkiem izolowanych osad górskich, a także ceremonii religijnych, gdzie był nadal językiem kultu.
W czasach późnej Republiki tylko nieliczni wykształceni pasjonaci, np.
Marek Terencjusz Warron
umieli czytać etruskie teksty. Ostatnią znaną osobą z taką umiejętnością był cesarz
Klaudiusz
, który napisał słownik łacińsko-etruski (nie zachowany) na podstawie informacji uzyskanych od kapłanów etruskich.
Znajomość literackiego języka wśród Etrusków musiała być znaczna, (co zauważyli już Rzymianie) – świadczą o tym liczne zachowane krótkie inskrypcje i epitafia. Według przekazów
Liwiusza
i
Cycerona
etruska literatura była bogata (jednak nie zachowała się do naszych czasów).
Wiadomo, że etruskie książki: Etrusca Disciplina były zbiorem opisów rytuałów religijnych; Libri Haruspicini opisywały sposoby wróżenia z wnętrzności zwierząt ofiarnych; Libri Fulgurales wyjaśniały sposoby wróżenia z błyskawic; Libri Rituales, gdyby zachowały się do naszych czasów, byłyby cennym źródłem informacji o etruskim życiu społecznym, politycznym i religijnym.
Jedyna zachowana księga etruska
Liber Linteus
, napisana na tkaninie lnianej, przetrwała w formie bandaży owijających mumię
egipską
[1].
Zapożyczenia z języka etruskiego znalazły się w języku łacińskim (są to przypuszczalnie takie wyrazy jak elementum [litera], litterae [pismo], cera [wosk], harena [piasek]), a za jego pośrednictwem wiele z nich (dotyczących głównie kultury) istnieje do dziś w językach europejskich, szczególnie w
językach romańskich
np.
franc.
peuple (lud), fenêtre (okno), personne (osoba), automne (jesień), avril (kwiecień). Wobec naszej nieznajomości języka etruskiego i skąpej liczby źrodeł takie pochodzenie tych wyrazów jest tylko hipotetyczne.
Klasyfikacja
Większość badaczy zalicza go, wraz z lemnijskim i retyckim, do
tyrreńskiej rodziny językowej
. Z uwagi na brak wystarczającego materiału porównawczego, jego postulowane związki ze starożytnymi językami
Cypru
i
Krety
, należy uznawać za niesprawdzalne. Istniała również hipoteza o przynależności języka etruskiego do rodziny indoeuropejskiej. Jednak, z uwagi na zbyt małą liczbę podobieństw, została odrzucona przez większość językoznawców. Aczkolwiek, pewne podobieństwa, sugerować mogą pewien daleki związek (vide
Języki indo-tyrreńskie
). Zwolennicy tego punktu widzenia podają, następujące cechy j. etruskiego: końcówka dopełniacza –s (pie. –os), formy zaimka 1 os. l. poj. me/mini (pie. formy zawierające -me-), bierniki ca i ta na –n (pie. – m, w niektórych dialektach – n), fleksyjność (pie. fleksyjny). Obok podobieństw typologicznych i morfologicznych, istnieją także podobieństwa leksykalne np. 3 – ce (pie. treies), 7 – semph (pie. séptm), 6 – śa (pie. (s)uéks). Wobec braku przekonywającego materiału porównawczego, wątpliwa jest hipoteza Mario Alinei o związku z archaicznym węgierskim.
Alfabet etruski
Alfabet łaciński
, obecnie używany w większości krajów świata, pochodzi od alfabetu używanego przez Etrusków, przejętego i zmodyfikowanego następnie przez Rzymian. Jednak Etruskowie również zapożyczyli swój alfabet od
Greków
(w wersji pochodzącej z wyspy
Eubea
, używanej przez Greków w
Italii
), a Grecy przejęli ten alfabet od
Fenicjan
.
Fonologia
Językoznawcy zrekonstruowali
fonemy
tego języka (zapis wg Międzynarodowego Alfabetu Fonetycznego [IPA]):
Samogłoski
Spółgłoski
-
/h/
litera: H
-
/p/
litera: P
-
/pʰ/
litera: Φ
-
/t/
litera: T
-
/tʰ/
litera: Θ
-
/k/
litera: K
-
/ks/
litera: Χ (inaczej niż w alfabecie jońskim i późniejszym ogólnogreckim, gdzie
Χ
oznacza dźwięk
/kʰ/
)
-
/ts/
litera: Z
-
/s/
litera: S
-
/ʃ/
litera:
Ϻ
-
/f/
litera: 8, FH
-
/w/
litera: F
-
/l/
litera: L
-
/r/
litera: R
-
/m/
litera: M
-
/n/
litera: N
-
/kʰ/
litera: Ψ (inaczej niż w alfabecie jońskim i późniejszym ogólnogreckim, gdzie
Ψ
oznacza dźwięk
/ps/
)
Fragment etruskiego tekstu
Jest to tekst prawniczy z tabliczki
Tabula Cortonensis
, wykonanej z
brązu
:
aule σalini (...) cuσual (...) zilci · larθal · c (...) uσus · titlnal lariσalc · σalinis auleσla · celtinêitiσ s · tarσminass · σparza · in · θuχt cesu ratm · σuθiu · σuθiuσvê · velχes · cuσus a uleσla · velθurus · titlnis · velθuruσla. larθalc · cêlatinas apnal · lariσalc cê latinas · titlnal
Liczebniki etruskie
Najczęściej podaje się następujący porządek:
- 1 – θu(n), tu(n)
- 2 – zal, esal
- 3 – ci, ce
- 4 – sa, śa
- 5 – maψ
- 6 – huθ
- 7 – semph
- 8 – cezp
- 9 – nurph
Pojawiają się jednak głosy krytyczne, kwestionujące znaczenie huθ i śa, przypisując im raczej znaczenia odwrotne: huθ – 4, a śa – 6. Wynika to z faktu, iż podane powyżej liczby są oparte na analizie tzw. kości z Toskanii, które według zwolenników najbardziej rozpowszechnionego poglądu miały być w wykonywane tak, by suma wartości przeciwległych boków kostki była równa 7. Przeciwnicy argumentują, że jest to raczej norma współczesna (nie wszystkie odnalezione kości były wykonane w ten sposób) oraz analizując pozostały materiał, należałoby śa przypisać wartość 6, a huθ 4.
Ponieważ większość naszej wiedzy o liczebnikach bierzemy z inskrypcji opisujących wiek zmarłego czy datę, nie wiemy jak konstruowano liczby większe niż sto. Dziesiątki, z wyjątkiem dwudziestu (zaθrum) zaznaczano przez zrostek –alψ np.: 30 – cealaψ/cialψ, 50 – muvalψ, śemphalψ – 70. Liczby ‘naste’ wyrażano dwoma sposobami. Liczby do 6 (lub 5?), dodawano do liczby dziesiątek, z kolei liczby od 6 (lub 7?) wyrażano, podobnie jak w łacinie, czyli odejmujac 1, 2 lub 3, przez dodanie do nich zrostku –em (thunem, eslem, ciem) np.: 27 = 30 – 3 = ciem cialψ, 48 = 50 – 2 = eslem muvalψ. Łacina, miała zresztą zapożyczyć go właśnie z etruskiego. Liczby od 10 do 16 miano tworzyć przez dodanie odpowiedniej liczby od 1 do 6 do śar (10).
Nie wiemy wiele o tym, jak konstruowano liczebniki porządkowe – jedynym zaświadczonym jest θunψ ‘pierwszy’. Znane nam liczebniki przysłówkowe tworzono za pomocą zrostku –z/-zi/-ze np.: θunz – raz, eslz – dwukroć, ciz – trzykroć.
Bibliografia
- Mario Alinei Etrusco: una forma arcaica di ungherese, Bologna, Le edizioni del Mulino, 2003.
- Giuliano Bonfante,Larissa Bonfante The Etruscan Language: an Introduction, Manchester, University of Manchester Press, 2002.
- Mauro Cristofani et al. Gli Etruschi: una nuova immagine, Firenze, Giunti Martello, 1984.
- Mauro Cristofani The Etruscans: A New Investigation (Echoes of the ancient world), Orbis Pub, 1979.
- Helmut Rix Etruskische Texte, G. Narr, 1991.(2 tomy).
Linki zewnętrzne
Przypisy
- ↑ Praca zbiorowa, 2005, Wielka Historia Świata, t.9, Polskie Media Amer.Com, str. 219,
Zobacz też