Chełmska diecezja prawosławna została utworzona ok. 1240 r. przez księcia Daniela Romanowicza , który przeniósł do Chełma stolicę założonej przez siebie ok. 1220 r. diecezji w Uhrusku. Istniała do 1596 r., kiedy to przystąpiła do unii . W XVII w. reaktywowana na krótko. Po likwidacji w 1875 r. kościoła greckokatolickiego w Królestwie Kongresowym , istniała diecezja chełmsko-warszawska, a w latach 1905 - 1915 ponownie chełmska. Diecezję wznowiono w 1940 r. pod okupacją niemiecką. W 1944 została znów zlikwidowana. W 1989 r. powstała diecezja lubelsko-chełmska.

Początki diecezji

Początkowo terytorium diecezji obejmowało całą północną część władztwa Daniela Halickiego, od Drohiczyna na północy, przez Brześć , Chełm do Bełza na południu. W związku z próbą zmontowania przez księcia chrześcijańskiej koalicji antytatarskiej pod patronatem papieża Innocentego IV , ówczesny biskup Iwan uznawał w latach 1247 - 1256 zwierzchność papieża . Daniel Halicki ufundował w swojej stolicy, Chełmie, cztery świątynie, w tym sobór ku czci Bogurodzicy na Górze Chełmskiej, który stał się katedrą biskupów. Brak źródeł uniemożliwia dokładniejsze odtworzenie historii diecezji do połowy XV w., a nawet ustalenie kompletnego katalogu biskupów z datami ich panowania. Diecezja wchodziła w skład metropolii kijowskiej. W XIV w. biskupi zaczęli się tytułować chełmsko-bełskimi. Z dokumentu Władysława Warneńczyka wydanego w 1444 r. dla biskupa Jerzego wynika, że w tym czasie biskupi chełmscy uznawali unię florencką . Władze państwowe wspierały wówczas rozwój diecezji katolickiej. Pojawiały się nawet zakazy wznoszenia nowych cerkwi ( 1436 ).

Kształt diecezji został dostosowany do zmian politycznych na terenach jej istnienia. W XVI w. obejmowała ziemię chełmską , województwo bełskie oraz kilka parafii w województwie lubelskim . Jej terytorium liczyło ponad 20 000 km² i było zbliżone do katolickiej diecezji chełmskiej .

Unia brzeska

Zarządzający diecezją od 1585 r. biskup Dionizy Zbirujski był zwolennikiem zerwania z Konstantynopolem i połączenia z Rzymem przy zachowaniu obrządku greckiego. Gdy do zwolenników unii przyłączył się metropolita kijowski Michał Rahoza , skłócony z patriarchą Konstantynopola Jeremiaszem II na tle rozliczeń finansowych, rozmowy z katolikami przyspieszyły i na synodzie w Brześciu (1 595 ) biskupi metropolii kijowskiej uchwalili Artykuły do zjednoczenia z Kościołem rzymskim. W 1596 r. po uzgodnieniu warunków z królem Zygmuntem III Wazą i zgodzie papieża, unia stała się faktem i na ponownym synodzie w Brześciu, 6 biskupów (z arcybiskupem), w tym chełmski, na 8 w metropolii kijowskiej, uznało zwierzchność Rzymu . Diecezja liczyła wówczas 320 parafii . Osłabiona reformacją diecezja katolicka miała wówczas ok. 50 parafii (w 1627 – 73 parafie). W Chełmie było wówczas 5 cerkwi, w Bełzie – 4, w kilku miejscowościach (Busk, Horodło, Luboml, Ratno, Tyszowce, Wojsławice) – po 3, w Hrubieszowie , Krasnymstawie , Potyliczu, Sokalu, Stojanowie – po 2.

Część duchownych i wyznawców prawosławia na terenie metropolii, która nie uznała unii , próbowała zorganizować na nowo prawosławną hierarchię. W 1620 r. patriarcha jerozolimski Teofanes, przybyły do Kijowa pod ochroną kozaków , konsekrował kilku biskupów, w tym prawosławnego biskupa chełmskiego, Paisjusza Hippolitowicza-Czerkawskiego. Na terenie diecezji chełmskiej spory nie były tak gwałtowne jak w innych diecezjach, zwyciężył wspomagany przez władze autorytet biskupów unickich i nominat nie objął katedry chełmskiej, stale rezydując i zarządzając diecezją z monasteru w Jabłecznej . W 1650 r. na mocy ugody zborowskiej z Chmielnickim , król Jan Kazimierz przekazał diecezję prawosławnym. W 1652 r. diecezja znów wróciła do unii, która na tym terenie zdobywała coraz większe poparcie, chociaż konflikty z prawosławnymi mieszczanami chełmskimi zdarzały się jeszcze do 1678 r. Prawosławne bractwo lubelskie przystąpiło do unii w 1695 r., a bractwo zamojskie w 1706 r. Opiekę duszpasterską nad wyznawcami prawosławia w diecezji starali się pełnić biskupi lwowscy.

Pod rosyjskim protektoratem

W czasie zaborów na terenach należących bezpośrednio do Rosji zlikwidowano unię w 1839 r., a w Królestwie Kongresowym w 1875 r. Likwidacja kościoła greckokatolickiego była elementem rusyfikacji i jednocześnie próbą powstrzymania rozwoju ukraińskiej świadomości narodowej, która m.in. w odrębności od prawosławia znajdowała swoje oparcie. Wierni, którzy kiedyś nie zawsze z ochotą uznali unię , ale po ponad 250 latach jej istnienia nie chcieli w większości powrócić do prawosławia, byli poddawani prześladowaniom.

Parafie leżące w granicach Królestwa należące do skasowanej unickiej diecezji chełmskiej włączono do przemianowanej na archidiecezję chełmsko-warszawską, prawosławnej diecezji warszawskiej. Terenami byłej diecezji chełmskiej zarządzał sufragan tej metropolii, biskup lubelski. Na nowo chełmską diecezję prawosławną powołał do życia Święty Synod Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej w dniu 28 czerwca 1905 r. W 1913 r. diecezja liczyła 282 parafie. Miała 313 kapłanów na 303 000 wiernych. Istniał jeden monaster męski z w filiami (80 zakonników) i 4 monastery żeńskie (844 zakonnice). Istnienie prawosławnej diecezji chełmskiej przerwała I wojna światowa .

Po likwidacji

Wraz z ewakuacją Rosjan z Królestwa nastąpiła likwidacja diecezji. Formalnie dokonano tego w 1922 r. Po trwającym w czasie zaborów zwalczaniu unii, wierni byli podzieleni. Spis powszechny z 30 IX 1921 r. wykazał na terenie woj. lubelskiego 152.598 prawosławnych, a spis z 9 XII 1931 r. 210.373 prawosławnych. Według spisu z 1925 r. w granicach diecezji chełmskiej z 1905 roku istniało ok. 60 parafii prawosławnych i ponad 200 unickich (dane te są kwestionowane przez prawosławnych).

W II Rzeczypospolitej wsparciem władz cieszyła się unia i tzw. neounia czyli powstały z inicjatywy biskupa rzymskokatolickiej diecezji siedleckiej Henryka Przeździeckiego i zatwierdzony przez papieża Piusa XI nowy obrządek bizantyjsko-słowiański . Na terenie byłej diecezji prawosławnej obrządek ten miał kilka tysięcy wiernych. Zdarzało się zmuszanie parafii prawosławnych do uznawania zwierzchnictwa biskupów katolickich. W 1938 r. rozpoczęła się brutalna akcja rozbierania cerkwi w opornych parafiach co spotkało co najmniej 127 świątyń.

W czasie II wojny światowej Niemcy zgodzili się na organizację struktury kościoła prawosławnego w Generalnym Gubernatorstwie . Utworzono w 1940 r. diecezję chełmsko-podlaską, którą objął Iwan Ohijenko , uczony, zaangażowany w działalność niepodległościowego ruchu ukraińskiego. Po wojnie diecezja została od razu zlikwidowana (formalnie 15 lipca 1946). Akcja "Wisła" dotknęła zarówno prawosławnych jak i unitów.

1 marca 1989 r. Sobór Biskupów Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego utworzył diecezję lubelsko-chełmską z siedzibą biskupa w Lublinie uznając ją za kontynuatorkę tradycji prawosławnej diecezji chełmskiej. Na jej czele stanął arcybiskup Abel . Obecnie diecezja ma ok. 40 parafii i filii, 48 świątyń. Pracuje w niej ok. 30 duchownych. Obejmuje swym terenem województwo lubelskie , leżącą w województwie mazowieckim część byłego województwa siedleckiego i północną część województwa podkarpackiego .

Biskupi

• Joasaf /Asaf/, biskup uhurski , ? - ok. 1236
• Iwan /Jan/, ok. 1236 – ok. 1260

• (Grzegorz), ok. 1328 - ok. 1330
• (Jan), ok. 1330 - ok. 1340
• (Kalikst), ? - ok. 1376
• (Teodozjusz), ok. 1376 - ?
• (Wasyl),
• (Stefan),
• (Nestor) (Olgimundowicz)
• (Sylwester) ( książę kobryński ), ok. 1392 - ?
• (Jozefat), ? - ok. 1414
• Charyton, ok. 1415 - ok. 1428
• Choma (Tomasz), 1429 - 1430
• Sawa, 1433 - ok. 1439
• Jerzy, 1440 - 1444
• Grzegorz z Depułtycz (Depułtycki), 1446 - 1467
• Sylwester (Sawa), 1468 - 1470
• Harasym z Bezka (Hryćko Okuszkowicz, Beski), 1471 -przed 1494 ,
• Symeon Buhak, ? - ok. 1504
• Jona /Jonasz/ (Iwaszko Sosnowski), ok. 1504 - 1507
• Filaret (Obłaźnicki), 1507 - 1533
• Jona /Jonasz/ (Iwaszko Sosnowski), 1533 - 1545 , po raz drugi
• Wassian (Wasyl Baka), 1546 - 1552
• Teodozy Łazowski, 1552 - 1565
• Zachariasz (Zieńko Iliasiewicz), 1566 - 1577
• Leoncjusz (Lewko Zieńkowicz Iliasiewicz, Pełczycki), 1577 - 1585
• Dionizy (Dymitr Zbirujski|Dymitr Hryćkowicz Zbirujski), 1585 - 1596 , od 1596 do 1603 biskup unicki

• Paisjusz Hipolitowicz Czerkawski, 1621

• Dionizy Bałaban, 1650 - 1652

• Marceli Popiel, 1875 - 1878 biskup lubelski, sufragan arcybiskupa chełmsko-warszawskiego
• Modest (Danił Strielbickij) 21 grudnia 1878 - 1885 biskup lubelski, sufragan arcybiskupa chełmsko-warszawskiego
• Flawian, 1885 - 1891 biskup lubelski, sufragan arcybiskupa chełmsko-warszawskiego
• Gedeon, 1891 - 1896 biskup lubelski, sufragan arcybiskupa chełmsko-warszawskiego
• Tichon, 1897 - 1898 biskup lubelski, sufragan arcybiskupa chełmsko-warszawskiego
• German, 1898 - 1902 biskup lubelski, sufragan arcybiskupa chełmsko-warszawskiego
• Eulogiusz (Wasilij Gieorgijewskij), 18 grudnia 1902 - 1905 biskup lubelski, sufragan arcybiskupa chełmsko-warszawskiego

• Eulogiusz (Wasilij Gieorgijewskij), 1905 - 1914 , od 1912 z tytułem arcybiskupa
• Anastazy (Aleksander Gribanowskij), 1914 - 1915

• Iłarion /Hilarion/, ( Iwan Ohijenko ), 30 września 1940 - lipiec 1944 ,
• Tymoteusz (Szretter) , lipiec 1944 - 15 lipca 1946

Zobacz też

• katolicka diecezja chełmska
• unicka diecezja chełmska