Małpy właściwe (Simiiformes, dawniej Simiae), inaczej antropoidy (Anthropoidea) –
infrarząd
ssaków
naczelnych
obejmujący małpy szerokonose i małpy wąskonose.
Występowanie
Małpy szerokonose występują w obydwu
Amerykach
i nazywane są małpami
Nowego Świata
. Współcześnie żyjące małpy wąskonose znane są z
Azji
i
Afryki
, dawniej występowały również w
Europie
(obecnie tylko
magot
żyje na
Gibraltarze
) – nazywane są małpami
Starego Świata
.
Charakterystyka
Budowa zewnętrzna
Należą tu zwierzęta bardzo rozmaitej wielkości, od
pigmejki
(Cebuella (Callithrix) pygmaea), mniejszej od
wiewiórki pospolitej
, do
goryla
, większego od człowieka. Gatunki żyjące głównie na drzewach mają ciała wysmukłe i zgrabne, inne, naziemne lub naskalne, są krępe i masywne.
Owłosienie
Ciało małp jest pokryte mniej lub więcej gęstym włosem, tworzącym często na głowie i karku rodzaj grzywy. Pozbawione owłosienia mogą być jedynie twarz, dłonie, podeszwy nóg oraz
nagnioty pośladkowe
. Ubarwienie małp jest zwykle ciemne i skromne, jedynie nieowłosione części ciała bywają zabarwione jaskrawo. Z rzadka też występują u niektórych rodzajów małp nieco żywsze i bardziej kontrastowe kolory owłosienia.
Kościec
Czaszka
W przeciwieństwie do innych
rzędów
ssaków
, u małp część
czaszki
obejmująca
mózg
(
mózgoczaszka
) jest silnie rozwinięta i bardziej zaokrąglona. Cechą charakterystyczną czaszek małp jest również kształt
oczodołów
, skierowanych ku przodowi (wyraźniej niż u
małpiatek
) i całkowicie oddzielonych od jam skroniowych.
Uzębienie
małp jest pełne.
Małpy Starego Świata
mają, podobnie jak człowiek, 32
zęby
: 8 dłutowatych
siekaczy
, 4
kły
, 8
zębów przedtrzonowych
i 12
zębów trzonowych
.
Małpy Nowego Świata
z rodziny
pazurkowców
(Callithrichidae) mają również 32 zęby, a pozostałe małpy szerokonose, należące do rodziny
płaksowatych
(Cebidae) mają 36 zębów: 8 siekaczy, 4 kły, 8 przedtrzonowych i 16 trzonowych zębów. U samców niektórych gatunków występują bardzo silne i duże kły, które nadają czaszce tych małp znaczne podobieństwo do czaszki wielkich drapieżnych
kotów
. Na
szczęce
dolnej u starych samców małp wąskonosych rozwija się silny grzebień kostny, służący do przyczepienia się potężnych mięśni żujących; nadaje on charakter zwierzęcy całej czaszce.
Kończyny i ogon
Kończyny
przednie są zwykle dłuższe od tylnych. Palce u wszystkich małp z wyjątkiem
pazurkowcowatych
są zaopatrzone w
paznokcie
; u pazurkowcowatych obserwuje się
pazury
, które jednak na podstawie badań embriologicznych uznano za przekształcone paznokcie. U wielu gatunków małp
kciuki
są słabo rozwinięte, a często nawet szczątkowe. Wielki palec kończyn tylnych (
paluch
) jest dobrze rozwinięty i ułożony przeciwstawnie do pozostałych, co zapewnia kończynom tylnym chwytność. U gatunków małp o długim
ogonie
, ogon spełnia często rolę chwytną. Dolna jego powierzchnia jest wtedy naga i bogato unerwiona. U wielu gatunków małp ogon jest krótki, a nawet szczątkowy.
Sposób poruszania
Mięśnie
kończyn są silne i pozwalają małpom wisieć dłuższy czas na jednej
ręce
i podciągać się na niej do góry. Po drzewach małpy poruszają się zręcznie, niektóre przeskakują na gałęzie oddalone o więcej niż 10 m. Po ziemi większość małp chodzi na czworakach, opierając się na całej
stopie
, tylko
człekokształtne
chodzą na dwóch
nogach
, opierając się na zewnętrznej krawędzi stopy. Tylko
gibonowate
chodzą na tylnych nogach z balansująco rozstawionymi na boki rękami. Małpy człekokształtne podpierają się zwykle
paliczkami
środkowymi I, II i III palca dłoni.
Budowa i umięśnienie
Narządy wewnętrzne małp są zbudowane podobnie jak u człowieka.
Mózg
, stosunkowo duży, o potężnie rozwiniętych
półkulach mózgowych
, przykrywających
móżdżek
, różni się od ludzkiego słabo rozwiniętą
korą mózgową
. Szczególnie słabo są rozwinięte
płaty skroniowe
, tak charakterystyczne dla mózgu ludzkiego. Z
narządów zmysłów
najlepiej rozwinięte są
oczy
, obdarzone wysoką zdolnością
akomodacyjną
. Dobrze jest również rozwinięty zmysł
słuchu
;
węch
u małp właściwych odgrywa stosunkowo niewielką rolę. U niektórych małp właściwych występują torby policzkowe i worek krtaniowy. Charakterystyczny dla małp jest znaczny rozwój umięśnienia twarzy, dzięki czemu odznaczają się one bogatą
mimiką
. W odróżnieniu od małpiatek małpy mają górną
wargę
suchą i niepodzieloną.
Uszy
małp są nieruchome, o słabo rozwiniętej muszli; cechę zwierzęcą nadaje im zaostrzony wierzchołek. Na
policzkach
i
pośladkach
niektórych gatunków małp właściwych występują
modzele
, czyli obszary nieowłosionej
skóry
, pokrytej
brodawkami
i silnie zrogowaciałej. Modzele te występują najczęściej na pośladkach u małp
Starego Świata
z wyjątkiem
małp człekokształtnych
. Modzele mają często jaskrawe barwy.
Tryb życia
Większość małp żyje w
stadach
lub grupach rodzinnych o rozbudowanej strukturze społecznej. Występują też gatunki
monogamiczne
. Często stadu przewodzi najmocniejszy samiec. U samic występuje 4-tygodniowy cykl
menstruacyjny
, brak sezonowości urodzeń. Samica rodzi zwykle jedno młode, które przez dłuższy czas jest przy matce, trzymając się mocno kończynami.
Systematyka
Bibliografia
- Zwierzęta : encyklopedia ilustrowana. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005. .