Wschodnie skrzydło opactwa, w głębi widoczne wieże zachowanej części transeptu kościoła
Założone w
910
roku
benedyktyńskie
opactwo w
Cluny
było domem macierzystym kongregacji Cluny (czasem nazywanej zakonem kluniackim). Był to największy
klasztor
, jaki kiedykolwiek zbudowano w Europie Zachodniej. Stanowił centrum myśli politycznej, oparcie dla idei
wypraw krzyżowych
i hiszpańskiej
rekonkwisty
.
Historia
Fundacja klasztoru
Opactwo zostało założone
11 września
910
r. przez księcia
Akwitanii
Wilhelma Pobożnego
. Wilhelm nadał klasztorowi w Cluny przywilej uwalniający benedyktynów od wszystkich przyszłych zobowiązań wobec władcy i jego rodziny innych niż modlitwa. Wprawdzie Wilhelm mianował pierwszego opata, ale równocześnie nadał opactwu przywilej nominacji kolejnych opatów. Oba te przywileje uwalniały klasztor od wszelkich powiązań z władzą świecką. Opactwo zostało podporządkowane bezpośrednio
papieżowi
.
W
X
w. taka wolność od wpływów świeckich była ewenementem, jako że był to szczytowy okres dominacji
Cesarstwa
nad Papiestwem. Normą była
symonia
i zwierzchność władzy świeckiej nad majątkami kościelnymi. Za postępującą feudalizacją Kościoła następował rozkład moralny - duchowni zajmowali się przede wszystkim zarządzaniem swoimi dobrami zamiast duszpasterstwem. Częste były nawet odstępstwa od reguły
celibatu
(
nikolaizm
), bowiem duchowni woleli przekazywać swoje dobra w ręce dzieci, niż je porzucać.
W tej sytuacji wprowadzona w klasztorze w Cluny surowa reguła narzucająca "wieczną modlitwę" (
łac.
laus perennis) trafiła w potrzebę odnowy religijnej i stała się bardzo popularna. Jednak z uwagi na to, że praktyki liturgiczne (np. 215 psalmów na dzień w miejsce 37 psalmów nakazanych przez
św. Benedykta
) pochłaniały mnichom większość czasu, tradycyjny benedyktyński model klasztoru jako rolniczo samowystarczalnej jednostki, której każdy mieszkaniec oprócz modlitwy musiał wykonywać pracę fizyczną musiał ulec zmianie. Obowiązek pracy fizycznej przypadł więc w udziale nowicjuszom.
Struktura zgromadzenia
Klasztory benedyktyńskie w swej pierwotnej formie były od siebie całkowicie niezależne, tworząc swoistą więź jedynie przez podległość tej samej
regule zakonnej
. Dzięki popularności swojej reguły, klasztor w Cluny zaczął wkrótce zakładać zgromadzenia podległe i przyciągać do siebie inne klasztory benedyktyńskie. Jednak w przeciwieństwie do luźno powiązanych ze sobą do tej pory zgromadzeń, klasztory kluniackie były ściśle podporządkowane domowi macierzystemu w Cluny, tworząc swoisty system feudalny.
Cluny stworzyło dużą kongregację, w której administratorzy podległych klasztorów służyli jako zastępcy
opata
Cluny i byli przed nim odpowiedzialni.
Przeorowie
, jak ich nazywano, byli mianowani przez opata i spotykali się w Cluny raz na rok, aby omówić sprawy administracyjne i złożyć sprawozdania. Opat zresztą nie ograniczał się tylko do mianowania przeorów - jego sankcji wymagało obsadzenie każdego stanowiska w podległych klasztorach, które zresztą w ramach sprawowania funkcji rokrocznie objeżdżał.
W szczytowym okresie potęgi opactwa, w
XII
wieku, posiadało ono, według różnych źródeł, od 800 do 1200 klasztorów podległych. W całej kongregacji kluniackiej żyło wtedy jakieś 20 000 mnichów.
Wpływ na świat chrześcijański
Opactwo w Cluny szybko stało się autorytetem w Kościele i zarzewiem jego reformy, zwanej kluniacką (a w Niemczech od nazwy podległego klasztoru w Hirsau - hirsaugijską). Reguła nastawiona na posługę religijną była tylko jednym z jej składników służącym odnowie moralnej kleru. Mnisi z Cluny postulowali również odejście od praktyk
symonii
,
inwestytury
na dobrach kościelnych należnej władzy świeckiej oraz od
nikolaizmu
.
Cesarstwo oczywiście nie było zbyt chętne do wyrzekania się wpływu na Kościół, a nikolaizm uważało za nieszkodliwą fanaberię duchownych, jednak w teorii popierało reformę, głównie przez wzgląd na niskie poważanie, jakim cieszył się zepsuty kler. Władza świecka niewiele jednak czyniła, by wspomóc wdrażanie działań naprawczych.
Sytuacja uległa zmianie dopiero, kiedy w
1048
Cesarz
Henryk III
ustanowił papieżem
Leona IX
, który będąc zaufanym Cesarza, sprzyjał sekretnie środowiskom zbliżonym do Cluny. Papież ten wykorzystał swoje dobre relacje z dworem cesarskim, by podnieść prestiż Kościoła, dzięki czemu jego następcy mogli wyzwolić się spod dominacji świeckiej.
Z Cluny pochodził co najmniej jeden papież
Urban II
. Dwaj inni,
Papież Grzegorz VII
i
Paschalis II
, byli członkami kongregacji kluniackiej, choć nie jest pewne czy byli mnichami w samym Cluny. Do najbardziej zasłużonych opatów należeli:
Bernon
(
919
-
927
),
św. Odo
(
927
-
942
), Maiolus (
964
-
994
), św. Odilon (
994
-
1049
), św. Hugon (
1049
-
1109
), Piotr Czcigodny (
1122
-
1156
).
Utrata znaczenia i likwidacja klasztoru
W XII wieku Cluny powoli zaczynało tracić znaczenie na rzecz nowych zgromadzeń zakonnych:
cystersów
i
kanoników regularnych
.
W
1562
klasztor został splądrowany przez
Hugenotów
. W
1790
, podczas
rewolucji francuskiej
opactwo zamknięto, a w
1811
wraz z kościołem prawie w całości rozebrano.
Architektura Cluny
Plan opactwa według
Dictionnaire raisonné de l'architecture française du XIe au XVIe siècle
Viollet-le-Duca
, 1856
Pierwszy klasztor, nazywany Cluny I, został konsekrowany w
927
r. Szybko okazał się zbyt mały. Już ok.
955
późniejszy Mayeul rozpoczął budowę nowego kościoła, który poświęcono w
981
, chociaż prace związane z budową nowego klasztoru trwały do ok.
1045
. Na początku XI wieku kościół przykryto
sklepieniem kolebkowym
a od zachodu zbudowano znacznych rozmiarów
narteks
. Wschodnia część kościoła posiadała wydłużone
prezbiterium
zakończone
apsydą
. Po jego obu stronach umieszczono krótsze od niego prostokątne pomieszczenia połączone z prezbiterium potrójnymi
arkadami
. Od strony wschodniej zamykały je niewielkie kaplice zakończone półkolistymi apsydami. Pomieszczenia utworzyły obejście pozwalające na odbywanie procesji. Do ich dłuższych boków, od strony zewnętrznej, przylegały kolejne kaplice dostępne z obejścia i transeptu. Schodkowy układ pomieszczeń kończyły niewielkie apsydy otwarte do boku transeptu. Rozwiązanie to było często powielane w kościołach
romańskich
a wschodnia część kościoła stałą się jego najważniejszym elementem. W końcowym etapie budowy Cluny II
wirydarz
został otoczony
krużgankami
.
Szybko powiększająca się społeczność Cluny wymagała coraz większych budynków. Trzeci z kolei i ostatni kościół w Cluny, budowany w latach
1088
-
1135
z inicjatywy opata Hugona, był największym kościołem w Europie przed budową
bazyliki św. Piotra w Rzymie
. Kampania budowlana była finansowana przez
Ferdynanda I Wielkiego
, króla Kastylii i Leon, między
1053
i
1065
i przez
Alfonsa VI
. O rozmachu podjętych prac świadczy tempo ich przeprowadzenia. W
1095
papież Urban II
konsekrował pięć ołtarzy w obejściu nowego prezbiterium, w
1100
ukończono dwie nawy poprzeczne, sklepienia powstały przed
1121
a w
1130
papież Innocenty II
poświęcił kościół i klasztor. W plan zbudowanego na północ od wcześniejszego kościoła włączono fragmenty Cluny II.
Kościół w Cluny był wielką, 5-nawową
bazyliką
z dwoma
transeptami
i
prezbiterium
z
ambitem
i kaplicami promienistymi. Nad ramionami transeptu zachodniego, a także nad jego skrzyżowaniem z
nawą
główną wznosiły się wieże. Od zachodu znajdował się 5-przęsłowy
narteks
poprzedzony wieżami. Niektóre elementy architektury kościoła zapowiadały już
styl gotycki
(nawa główna sklepiona ostrołukową kolebką, ostrołukowe były również
arkady
międzynawowe; około 1130 roku po zawaleniu się sklepień dodano łuki przyporowe przy nawie głównej). O wielkości budowli daje pojęcie zachowane jedno ramię transeptu z wieżą. Całkowita długość kościoła sięgała ok. 190,0 m a szerokość korpusu 40,0 m. Wnętrze było bogato dekorowane - zachowało się kilka kapiteli z dekoracją figuralną (m.in. personifikacje tonów muzycznych chorału gregoriańskiego), będących arcydziełami rzeźby romańskiej. Głównym architektem Cluny III był zakonnik Gunzo a jego pomocnikiem Hèzelon (Gunzo był muzykiem a Hèzelon nazywany był matematykiem). Kościół ten wywarł ogromny wpływ na
architekturę romańską
, szczególnie w Burgundii (
Paray-le-Monial
,
Autun
) i w Niemczech.
Linki zewnętrzne
Universität Münster. Institut für Frühmittelalterforschung - Die Urkunden des Klosters Cluny
(
niem.
)