Spór o uniwersalia -
filozoficzny
problem dotyczący statusu
pojęć
ogólnych (uniwersaliów, powszechników), historycznie przybierał formę dyskusji wokół istnienia
idei
. Współcześnie problem także dotyczy
psychologii poznawczej
, która zajmuje się m.in. pochodzeniem pojęć w
umyśle
i ich adekwatnością.
Filozofia starożytna
Pojęcie "idei" wprowadził do filozofii
Platon
, który uważał, że istnieją one realnie, poza rzeczami zmysłowymi; stanowią
byt
rzeczywisty i samoistny. Własnościami idei są - jego zdaniem - jedność (jednej idei odpowiada wielość przedmiotów), stałość (przedmioty ulegają ciągłym zmianom, idee są niezmienne i wieczne) oraz hierarchiczność (idee niższego rzędu podlegają ideom wyższego rzędu). Pierwowzorem idei i ich najlepiej poznawalnymi wzorcami są pojęcia
matematyczne
. Stanowisko Platona zostało później określone jako
skrajny realizm pojęciowy
.
Odrębne stanowisko zajął
Arystoteles
, według którego uniwersalia nie stanowią odrębnego bytu. Pełna bytowość przysługuje tylko
substancji
(indywidualnemu bytowi, konkretowi). Arystoteles uznał istnienie form ogólnych, ale ich istnienie nie było niezależne i samoistne, ale związane z istnieniem konkretnych rzeczy. Jego stanowisko zapoczątkowało
realizm umiarkowany
.
Opozycyjny wobec realizmu
nominalizm
zapoczątkowali
stoicy
, którzy zaprzeczali rzeczywistemu statusowi pojęć (idei, uniwersaliów). Ich zdaniem pojęcia są wytworami mowy i nie mają odpowiednika w rzeczywistości.
Filozofia średniowieczna
Spór o uniwersalia rozgorzał w
średniowieczu
za sprawą
Boecjusza
, który tłumacząc Wstęp do Kategorii Arystotelesa autorstwa
Porfiriusza
postawił pytanie: czy kategorie mają swój niezależny byt jako gatunki rzeczy, czy też istnieją tylko jako znaki językowe?[1] Boecjusz był zwolennikiem realistycznego poglądu, że uniwersalia istnieją w rzeczach poznawanych zmysłowo, ale poznajemy je niezależnie od ciała. Realizm pojęciowy był zresztą charakterystyczny dla filozofii patrystycznej oraz wczesnej
scholastyki
i najczęściej wtedy przyjmowany był bez dowodu. Odpowiadał on idei świata jako stworzonego przez Boga i poddanego wieczystym prawdom. Spór ten toczył się nie tylko na płaszczyźnie
metafizycznej
, ale także
teologicznej
.
Skrajne realistyczne stanowiska zajmowali filozofowie średniowieczni ulegający wpływom Platona i
neoplatończyków
:
Eriugena
, który głosił emanacyjną postać realizmu (rzeczy emanują z pojęć ogólnych, które z kolei stanowią emanację Boga) oraz
Anzelm z Canterbury
, który przyjmował egzemplarystyczną i bardziej ortodoksyjną teologicznie postać realizmu (Bóg stwarza rzeczy na wzór stworzonych uprzednio pojęć ogólnych). Antyrealizm (nominalizm) XII-wieczny reprezentował natomiast Roscelin, który głosił, że pojęcia ogólne stanowią tylko dźwięki języka[2].
XII-wieczni filozofowie poszukiwali w większości stanowiska kompromisowego. Ich najwybitniejszy przedstawiciel,
Pierre Abelard
głosił
sermonizm
. Uznawał on powszechniki za wypowiedzi posiadające znaczenie, którego podstawą jest wspólna forma (forma communis) przedmiotów, poznawana rozumowo dzięki abstrahowaniu cech wspólnych[3].
Wśród stanowisk w sporze o uniwersalia wyodrębniły się również:
-
konceptualizm
, który utrzymywał, że powszechniki są tylko pojęciami, czyli obrazami powstającymi w ludzkim umyśle;
- teoria "stanu" Waltera z Mortagne oraz teoria "względu" Adalharda z Bath, którzy uważali, że rzeczy mogą z pewnego punktu widzenia być rozpatrywane jako egzemplarze gatunków, a z innego - jako rzeczy jednostkowe;
- indyferentyzm, który określał powszechniki jako własności rzeczy współwystępujące z ich jednostkowością;
- teoria zbioru, który określał powszechniki jako własności zbiorów rzeczy o podobnej naturze;
- konformizm, który określał powszechniki jako wspólną formę przedmiotów.
Św.
Tomasz z Akwinu
przyjął za
Awicenną
trzy postacie i formy istnienia uniwersaliów:
- ante rem: wszystkie pojęcia ogólne istnieją jako wzory w umyśle
Boga
- in re: uniwersalia istnieją jako istoty konkretnych rzeczy, zawarte w ich substancji jednostkowej (universale directum);
- post rem: uniwersalia pojawiają się jako rezultat abstrakcji, wytwór umysłu (universale reflexivum).
Radykalnej krytyce poddał w XIV wieku realizm pojęciowy
William Ockham
. Jego zdaniem przyjmowanie realnego istnienia uniwersaliów jest zbędne i nie przyczynia się do wyjaśnienia jakichkolwiek zjawisk. Ockham zbudował nową teorię uniwersaliów, wśród których wyodrębnił pojęcia umysłowe (conceptus) oraz uniwersalia językowe - znaki mowy (voces).
Kontynuacje sporu o uniwersalia
Nominalizm był głoszony przez XVIII-wieczną angielską filozofię
empirystyczną
, której przedstawiciele zaprzeczali istnieniu uniwersaliów poza językiem i umysłem. Skrajnie nominalistyczne stanowisko zajął
George Berkeley
, który zaprzeczył także istnieniu pojęć ogólnych w umyśle. Jego zdaniem wszystkie idee umysłowe są konkretne, a pojęcia ogólne istnieją tylko w języku. To stanowisko zapowiadało współczesny spór w obrębie psychologii poznawczej. Nominalizm stał się dominującym prądem filozofii
Oświecenia
, empiryzmu i
neopozytywizmu
. Przeciwstawiał jej się niemiecki idealizm oraz
fenomenologia
, a w odniesieniu do pojęć matematycznych i logicznych m.in.
Bernard Bolzano
,
Leon Brunschvicg
oraz
Hilary Putnam
.
Przypisy
- ↑ Władysław Seńko: Jak rozumieć filozofię średniowieczną. Kęty: Antyk, 2001, s. 119. ; Boethius; In Isagogam Porphyrii II, 1
- ↑ Władysław Seńko: Jak rozumieć filozofię średniowieczną. Kęty: Antyk, 2001, s. 120.
- ↑ Władysław Seńko: Jak rozumieć filozofię średniowieczną. Kęty: Antyk, 2001, ss. 121-122.