Brązowa siekierka tulejowa
Siekiera lub topór to najstarsze i nadal używane złożone
narzędzie
. Od ponad czternastu tysięcy lat jest on używany do kształtowania i podziału drewna, rąbania lasów, jako
broń obuchowo-sieczna
czy też jako symbol heraldyczny. Jest rozwinięciem pomysłu kija z obciążonym końcem, który dał początek takim
wynalazkom
jak:
maczuga
,
młotek
,
motyka
,
topór ciesielski
itp. Zmieniał się materiał i zastosowanie, ale zasada działania pozostała nie zmieniona. Początkowo wykonywany z kamienia i rogu, brązu a następnie stali. Siekiery z kamienia łupanego umieszczane były w rozczepionym stylisku, obwiązywanym dla wzmocnienia
sznurami
lub
rzemieniami
. Siekiery neolityczne posiadały już często wywiercony otwór dla mocowania trzonka. Pierwsze siekiery z brązu - tzw. siekiery tulejowe, posiadały szeroki, rurowaty otwór ze strony przeciwległej do ostrza, do niego prostopadły, i wymagały specjalnie ukształtowanego, wygiętego prawie pod kątem prostym styliska. Dla wzmocnienia osadzenia takiej siekierki, była ona zwykle przywiązywana do styliska, czemu służyły niewielkie pierścienie z boków nasady, formowane już w czasie odlewania narzędzia. W wielu kulturach epoki brązu siekierki stanowiły prawdopodobnie środek płatniczy.
Obecnie siekiera składa się zazwyczaj z
obucha
w kształcie zaostrzonego klina wykonanego ze
stali węglowej
i
styliska
z twardego drewna. W obuchu wykonany jest otwór równoległy do ostrza (najczęściej o przekroju prostokątnym), w którym za pomocą klina mocowane jest stylisko. Rzadko spotyka się siekiery o dwóch ostrzach. Znane są tego typu siekierki z
kultury minojskiej
,
celtyckiej
i
skandynawskiej
, mające prawdopodobnie często znaczenie ofiarne lub symboliczne. Współcześnie siekiery o dwóch ostrzach popularne są głównie w
Ameryce Północnej
, wśród farmerów i drwali.
Często też w celu obniżenia ceny ze specjalnie utwardzonej stali wykonuje się tylko sam koniec klina i łączy się go z tańszym i mniej wytrzymałym materiałem reszty obucha. Niekiedy występują tanie siekiery, zwykle gorszej jakości wykonane z
blachy
, zwłaszcza w kombinowanych, wielofunkcyjnych, zestawach turystycznych.
Siekiery i topory występowały jako broń w wielu kulturach, od czasów prehistorycznych do współczesnych. W średniowiecznej Europie były zazwyczaj bronią plebejskiej piechoty, ale bywały także używane przez rycerstwo. Szczególnie często kojarzone są różnego typu topory z
wikingami
, wojownikami
klanów szkockich
, piechotą księstwa moskiewskiego i piechotą
husycką
. Mniejszych rozmiarów topory bojowe, typu czekanów, używane były przez konnych wojowników
ord
Wielkiego Stepu
. Siekierki bojowe
tomahawki
były bronią chętnie używaną przez
Indian
północnoamerykańskich. Topory bojowe dały początek różnego typu broni drzewcowej - m.in.
halabardom
,
berdyszom
i toporom z Lochaber. W dawnej
Rzeczypospolitej
w formie ozdobnych czekaników - lasek były chętnie używane i noszone przez szlachtę. Próbowano zachować topory jako broń przez liczne konstrukcje łączące broń palną, najczęściej z
zamkiem kołowym
, z toporami bojowymi. Nowoczesne toporki bojowe, o konstrukcji z włókien szklanych i ostrzach ze stali bardzo wysokiej jakości bywają stosowane jako broń lub narzędzie przez jednostki specjalne.
Militarne zastosowanie toporów jako narzędzia nieprzerwanie trwa w jednostkach
saperskich
. W wielu armiach świata siekiery stanowią element odznak tych jednostek. W Polsce międzywojennej siekierki góralskie - ciupagi, ułożone w formie
swastyki
stanowiły zasadniczy motyw odznak pułkowych większości pułków piechoty górskiej.
Obecnie najczęściej używana jest do prac
ciesielskich
i do rozdrabniania drewnianych szczap opałowych. Stosowana często przy pracach biwakowych i saperskich, w wojsku, harcerstwie i turystyce. Nadal bywa używana jako broń, zwłaszcza popularna wśród
gangów
azjatyckich.
Występuje w różnych formach np.:
- jako ciężki, dwuręczny topór bojowy lub lekki toporek rycerski
- jako ciężki, z krótkim
drzewcem
topór rzeźnicki
- formie laski (
ciupaga
,
czekan
)
- topór o dwóch ostrzach (
labrys
)
- topory o długich drzewcach (
berdysz
, topór z Lochaber,
halabarda
)
- topory ceremonialne, rytualne, ofiarne.
Jest jednym z symboli
kata
. Jako narzędzie
kata
służył, obok
miecza
, do
dekapitacji
– czyli obcinania głowy, a także do wykonywania innych kar polegających na odcinaniu różnych części ciała, np. dłoni. W późniejszych czasach we Francji zwykle zastępowany przez
gilotynę
.
Specjalnego kształtu toporek, o charakterystycznie wysuniętej do góry części ostrza był w górnictwie symbolem funkcji
sztygara
. Do dziś bywa używany podczas uroczystości
barbórkowych
i wręczany jako dowód uznania zasłużonym górnikom.
Toporek jest także jednym z symboli
straży pożarnej
i do niedawna był jednym z najważniejszych jej narzędzi.
Różnego typu siekiery i topory są popularnym elementem heraldycznym, bądź jako
godło
herbowe, bądź
klejnot
lub jako uzbrojenie
trzymaczy herbowych
. Występuje m.in. w polskich herbach
Topór
,
Oksza
i
Starykoń
. W starożytnym
Rzymie
topór otoczony wiązką rózg symbolizował władzę
liktorską
, symbol ten przyjęto również jako jedno z godeł republiki
francuskiej
i za symbol włoskich
faszystów
. Topór o dwóch ostrzach był godłem
kolaboracyjnej
Francji Vichy
, a bite przezeń monety z tym symbolem były w obiegu do lat 60.
XX
w. Obecnie często występują różnego typu siekiery w herbach państwowych m.in.
Belize
,
Gambii
,
Kenii
,
Norwegii
. Minojska siekiera o dwóch ostrzach (
labrys
) bywa współcześnie stosowana jako symbol niektórych sekt
neopogańskich
, zwłaszcza związanych z kultami Wielkiej Bogini. Stanowi też jeden z symboli ruchów
lesbijek
.
Topory występują często w literaturze, filmach i grach komputerowych z kręgu
fantasy
, jako broń szczególnie ulubiona przez barbarzyńskich wojowników i
krasnoludy
. Jedną ze znanych postaci literackich przedstawianych z nieodłącznym toporkiem jest krasnolud
Gimli
, syn Gloina z trylogii
Władca Pierścieni
J.R.R.Tolkiena
.
Zobacz też