Aleksandr Michajłowicz Orłow (ur.
21 sierpnia
1895
w
Bobrujsku
- zm.
25 marca
1973
w
Cleveland
), major
bezpieczeństwa publicznego
,
rezydent
INO
NKWD
w
Hiszpanii
podczas
wojny domowej
(
1936
-
1938
). Wezwany do powrotu do
ZSRR
w okresie
wielkiej czystki
, przewidując aresztowanie i egzekucję w przypadku wykonania rozkazu, wyjechał do
USA
wraz z dokumentacją i kasą rezydentury NKWD w Hiszpanii. Autor wspomnień demaskujących kulisy
wielkiej czystki
, opublikowanych po śmierci
Stalina
(
1953
)[1].
Początki
Urodził się jako Lejba Feldbin. Student wydziału prawa Uniwersytetu Moskiewskiego, od
1916
roku w armii na tyłach frontu. Członek jednej z frakcji partii socjaldemokratycznej, od
1920
roku
bolszewik
. Początkowo w aparacie administracyjnym w
1920
roku szef
kontrwywiadu
12 Armii. Organizował grupy dywersyjne na tyłach wojsk
polskich
. Następnie mianowano go szefem Tajnego Oddziału Operacyjnego archangielskiej
Czeka
. W latach
1921
-
1924
pracował w organach sądowniczych i prokuraturze. Od
1924
roku w Zjednoczonym Państwowym Zarządzie Politycznym -
OGPU
, w Departamencie Finansowym, następnie przeniesiony do wywiadu.
Początek pracy w
INO
W połowie
1926
roku Orłow rozpoczął karierę w wywiadzie zagranicznym
INO
jako rezydent
OGPU
w
Paryżu
, a od
1933
roku był nielegałem w kilku głównych miastach
europejskich
. W
1933
roku odbył podróż do
Stanów Zjednoczonych
, pod przykrywką, posługując się paszportem radzieckim wystawionym na nazwisko Lwa Nikołajewa. Udało mu się podstępem zdobyć
paszport
amerykański na nazwisko Williama Holdina, emigranta urodzonego w
Austrii
. W
1934
roku Orłow pojechał do
Wielkiej Brytanii
, gdzie został londyńskim rezydentem radzieckiego wywiadu, tam działał pod przykrywką firmy handlującej lodówkami. Podczas pracy londyńskiego rezydenta kierował także
Siatką szpiegowską Cambridge
, która w swoim czasie wyrządziła wiele szkód Brytyjczykom i ich
służbom specjalnym
.
Powrót do Moskwy
Przypadkowe spotkanie na ulicach
Londynu
ze starym znajomym, który wiedział, że Orłow pracuje w
OGPU
, doprowadziło do tego, że musiał wrócić natychmiast do
Moskwy
. Po powrocie do Moskwy nadzorował zagraniczne operacje wywiadowcze, odpowiadał także za kierowanie wydziałami wywiadu i
kontrwywiadu
w szkole wojskowej w Moskwie, gdzie szkoliła się nowa kadra nowo utworzonego Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych -
NKWD
. Był także członkiem grupy ekspertów ds. wywiadu polityki zagranicznej utworzonej przy gabinecie
Józefa Stalina
. Jego kariera w wywiadzie szła najlepszą drogą. W
1935
roku był już majorem bezpieczeństwa państwowego, pisał także książki. Tego samego roku (
1935
) ukazała się książka jego autorstwa: Taktika i strategia razwiedki i kontrrazwiedki, przeznaczona dla słuchaczy radzieckich kursów wywiadowczych. Po jej wydaniu zyskał opinię czołowego autorytetu w tej dziedzinie.
Hiszpania
We
wrześniu
1936
roku udał się do
Madrytu
jako rezydent
NKWD
w Republice Hiszpańskiej i przebywał tam podczas wojny domowej, od
1936
roku, do
1938
roku. Istnieje zapis stwierdzający, że w przededniu jego wyjazdu do
Madrytu
, młoda funkcjonariuszka
NKWD
, z którą miał romans, Galina Wojtowa, zastrzeliła się przed gmachem
NKWD
na Łubiance, ponieważ Orłow zerwał z nią, nie chcąc rozwieść się z żoną. Skandalu zatuszować nie można było i Orłowowi groziły najsurowsze konsekwencje za naruszenie komunistycznej moralności. Jednakże z pomocą przyszedł wpływowy przyjaciel,
Abram Słucki
, zastępca szefa Departamentu Zagranicznego
NKWD
. Uznał on, że najlepiej będzie, jeżeli nieszczęśliwy kochanek zniknie z oczu zwierzchnikom. Wykorzystał sytuację, jaką był rozwój wydarzeń w
Hiszpanii
, gdzie wybuchła wojna domowa i wysłał tam przyjaciela. Powoli rozpoczynały się także czystki w aparacie NKWD - Hiszpania była dobrym miejscem, aby je bezpiecznie przeczekać.
Harold (Kim) Philby o Orłowie
Agent
NKWD
jeden z członków
Siatki szpiegowskiej z Cambridge
,
Harold (Kim) Philby
, przebywający w
Hiszpanii
pod przykrywką
brytyjskiego
dziennikarza
, nazwał Orłowa człowiekiem czynu. W książce My Silent War (
1969
) (wydawnictwo polskie - Moja cicha wojna,
1994
), pisał:
Był energiczną, powiedziałbym nawet, desperacko energiczną osobą. Wszędzie na przykład chodził zawsze uzbrojony, było to najprawdopodobniej wynikiem jego niespożytej energii i ekstrawagancko-romantycznej postawy wobec zawodu jaki uprawiał.
Czasami Orłow pod płaszczem nosił amerykański pistolet maszynowy
Thompson
, z bębenkiem zdolnym pomieścić 50 nabojów (M1928A).
Dalsze działania w Hiszpanii
Jako rezydent
NKWD
w
Hiszpanii
, Orłow odpowiadał za działania wywiadu i kontrwywiadu w tym organizację tajnej policji, działalność bojówek podporządkowanej
Kominternowi
Gwardii Szturmowej , nadzorował także dostawy na front. W maju
1937
osobiście nadzorował usunięcie premiera Republiki Hiszpańskiej
Francisco Largo Caballero
, który został zastąpiony przez marionetkowego wobec Moskwy
Juana Negrina
,a następnie represje w
Katalonii
wobec republikańskich ugrupowań antystalinowskich
POUM
.
Orłow nadzorował także w październiku 1936 transport złota z rezerw Banku Narodowego Hiszpanii do ZSRR (wartości około pół miliarda dolarów, sumy zawrotnej na owe czasy ) Złotem tym rząd republikańskiej Hiszpanii płacił za sowiecką broń. Gdy hiszpańskie zapasy złota skończyły się , skończyły się również dostawy sowieckiego sprzętu wojennego dla Republiki Hiszpańskiej.
Gdy tylko statek ze złotem zawinął do
Odessy
, dziennik "
Prawda
" zamieścił informację, że starszy major bezpieczeństwa państwowego Nikolski (Orłowa awansowano), a było to jedno z nazwisk używanych przez Orłowa, został odznaczony
Orderem Lenina
, za wypełnienie "ważnego zadania państwowego".
Bezzwłocznie po objęciu funkcji przystąpił do tworzenia tajnej policji (kontrolowanej przez sowiecki
NKWD
), na obszarze Republiki Hiszpańskiej. Posłużył się do tego powołaną i kontrolowaną przez niego Żandarmerią Wojskową (Servicio de Inwestigacion). Założoną przez niego szkołę szpiegowską ukończyło wielu przyszłych sowieckich agentów, wśród których znajdował się Amerykanin
Morris Cohen
, który bardzo skutecznie działał najpierw w
Stanach Zjednoczonych
, a później w
Wielkiej Brytanii
. W owym czasie Aleksandr Orłow był najwyższej rangi przedstawicielem
Związku Radzieckiego
w
Hiszpanii
.
Depesza z Moskwy
W
sierpniu
1938
roku Aleksandr Orłow otrzymał depeszę z
Moskwy
, ostrzegającą go o szykowanym zamachu na jego życie. Dla jego bezpieczeństwa centrala miała przysłać 12 ochroniarzy. Orłow oczywiście w to nie uwierzył, miał na tyle sprawną siatkę agentów
NKWD
w
Madrycie
, że na pewno by wykryli pogłoski o zamachu.
Czystki
Orłow wiedział, że w
ZSRR
rozpoczęły się masowe aresztowania. Na rozkaz
Stalina
NKWD
likwidowało nawet najbardziej zasłużonych swoich funkcjonariuszy, gdyż dyktator im nie wierzył. Orłow wiedział, że jego szwagier Zinowij Katznelson, zastępca szefa NKWD na
Ukrainie
, znalazł się w więzieniu. Uznał, że przyszła kolej na niego. Dwa miesiące później do Hiszpanii przybył zastępca szefa departamentu Zagranicznego
NKWD
Siergiej Szpigelglas
. Podczas wspólnej podróży samochodem Szpigelglas wspominał o masowych aresztowaniach w Moskwie. Mówił, że znikają sekretarze Komitetu Centralnego
WKP(b)
, najwyżsi oficerowie
Armii Czerwonej
, członkowie rządu. Razem z nimi ginęły ich rodziny, kierowcy i sekretarze.
Ucieczka
Aleksandr Orłow wezwany ponownie do
Moskwy
w
1938
roku odmówił powrotu, wiedząc że stał się celem czystki rozpoczętej na rozkaz
Stalina
, którą prowadził szef
NKWD
Nikołaj Jeżow
(póki sam nie padł jej ofiarą). W tym samym miesiącu Orłow zbiegł z
Hiszpanii
, zabierając ze sobą 68 tysięcy dolarów z sejfu placówki. Z żoną i 14-letnią córką dotarł przez
Kanadę
do
Stanów Zjednoczonych
, posługując się przy tym paszportem zdobytym w
1933
roku (córka zmarła wkrótce po przybyciu do
USA
)
USA
W
USA
Orłowowie żyli prawie cały czas z przywiezionego z
Madrytu
majątku z sejfu
NKWD
. Istnieją dowody, że Orłow szantażował
Stalina
, grożąc mu w razie podjęcia próby zamachu na niego lub członków najbliższej rodziny, że ujawni radzieckie siatki szpiegowskie na
Zachodzie
, jakie są mu znane. Orłow jako wieloletni pracownik
tajnych służb
radzieckich osobiście je tworzył i wiedział jak operują. W liście do ówczesnego szefa
NKWD
,
Nikołaja Jeżowa
, Orłow wyjaśnił powody swojej ucieczki:
Moim jedynym celem teraz jest przetrwanie. Chcę dbać o córkę dopóki nie stanie się pełnoletnia. Nigdy nie zapominajcie, że nie jestem zdrajcą ani wobec partii, ani wobec ojczyzny. Nikt nigdy nie skłoni mnie do zdrady sprawy proletariatu i interesów
Związku Radzieckiego
[...}Zostałem pozbawiony nie tylko ziemi ojczystej, ale także prawa do życia i oddychania powietrzem dostępnym obywatelom radzieckim. Jeżeli zostawicie mnie w spokoju, nigdy nie zrobię niczego szkodliwego dla partii czy Związku Radzieckiego.
Orłow (literatura)
Jako wygnaniec Orłow żył w
Stanach Zjednoczonych
od
1938
roku, ale jego obecność przez długie lata pozostawała tajemnicą. Ujawnił się w
1953
roku, po śmierci
Józefa Stalina
, pisząc serię artykułów do magazynu Life i wydając książkę pt. The Secret History of Stalin's Crimes (
1953
). Przedstawił w niej znane z autopsji kulisy
wielkiej czystki
oraz działalność radzieckich tajnych służb w
Hiszpanii
. Opublikował jeszcze kilka książek o zbrodniach Stalina oraz jedną na temat radzieckiego wywiadu pt. A Handbook and Guerilla Warfare (
1962
), dotyczącą głównie operacji zagranicznych
NKWD
. Informacje Orłowa zawarte w The Secret History of Stalin's Crimes zostały w przytłaczajacej części potwierdzone po otwarciu części archiwów sowieckich w czasie
gorbaczowowskiej
pieriestrojki
[2] i ostatecznie po upadku ZSRR w r. 1991.[3]
Aleksandr Orłow jeszcze przez wiele lat bawił się w kotka i myszkę z amerykańskim wywiadem, zawsze wyjawiał tylko część prawdy. Nie zmienił postawy nawet podczas przesłuchania komisji
Kongresu
.
Kontakty z KGB
W czasie 35 lat pobytu w
USA
nie zdradził nawet jednego nazwiska agenta pracującego na Zachodzie. Po ucieczce spotkał się jeszcze dwukrotnie z przedstawicielami
KGB
, w
1969
i
1971
roku. Sprawę Orłowa opisali na podstawie amerykańskich archiwów w książce Deadly Illusions (
1993
)
John Costello
i były oficer
KGB
, Oleg Cariew.
Igor Berg
Aleksandr Orłow, gdy pracował dla radzieckiego wywiadu, miał pseudonim Szwed, po ucieczce do
USA
występował pod nazwiskiem Igor Berg, zmarł w
1973
roku.
Przypisy
Bibliografia
-
Robert Conquest
The Great Terror (1968), wydanie uzupełnione: The Great Terror: A Reassessment (1990) ; wydanie polskie: Wielki Terror (1997),
-
Krivitsky Walter
In Stalin Secret Sevice London 1939, wyd. polskie "W tajnej służbie Stalina" Warszawa 2002,
-
Wieczorkiewicz Paweł Piotr
Łańcuch śmierci. Czystka w Armii Czerwonej 1937-1939, Warszawa 2001,
Wydawnictwo Rytm
,
- Aleksandr Orłow The Secret History of Stalin's Crimes, New York 1953;
Александр Орлов "Тайная история сталинских преступлений"
– wersja elektroniczna (
język rosyjski
);
- Costello John, Tsarev Oleg, Deadly Illusions, New York 1993 ().