Na mapach: 49°50'31.67″N 24°02'05.25″E / 49.8421306, 24.0347917

Cerkiew Wołoska we Lwowie
Cerkiew Wołoska – widok od ul. Ruskiej. Na dalszym planie kościół dominikanów.
Zbudowano	1591 - 1629
Data poświęcenia	1631
Wyznanie	prawosławne
Rodzaj	cerkiew parafialna
Wezwanie	Zaśnięcia Matki Bożej
Architekt	Paweł Rzymianin Wojciech Kapinos Ambroży Przychylny
Budulec	cios wapienny
Obecnie	czynna

Cerkiew Wołoska we Lwowie (inna nazwa: Cerkiew Uspieńska; ukr. Успенська (Волоська) церква у Львові) – renesansowa prawosławna cerkiew pod wezwaniem zaśnięcia Bogurodzicy we Lwowie przy ulicy Ruskiej.

Zespół Cerkwi Wołoskiej składa się z trzech organicznie ze sobą powiązanych budowli: właściwej cerkwi, Wieży Korniakta i Kaplicy Trzech Świętych.

Budowę pierwszej cerkwi sfinansował w dużej części hospodar mołdawski Aleksander Łopuszanin , dlatego nosi nazwę Wołoskiej. Obecna, druga cerkiew, została wzniesiona z inicjatywy Bractwa Lwowskiego w latach 1591-1629 przez włoskiego budowniczego Pawła Rzymianina, Wojciecha Kapinosa i Ambrożego Przychylnego w stylu włoskiego w stylu włoskiego odrodzenia z elementami architektury bizantyjskiej.

Duży wkład w jej budowę wniósł także najbogatszy kupiec lwowski , Konstanty Korniakt , który sfinansował słynną wieżę z barokowym hełmem, uważaną za pomnik manieryzmu na ziemiach Rzeczypospolitej a także Kaplicę Trzech Świętych ( Jana Chryzostoma , Bazylego Wielkiego i Grzegorza z Nazjanzu ).

Cerkiew Wołoska jest obecnie użytkowana przez Ukraiński Autokefaliczny Kościół Prawosławny .

Bractwa prawosławne we Lwowie

Cerkiew Wołoska poświęcona Zaśnięciu Matki Boskiej służyła bractwu prawosławnemu. Bractwa w miastach Rusi i Litwy stanowiły ważną instytucję życia religijnego i społecznego prawosławnych mieszczan i szlachty. Ich struktura i częściowo cele w pewnym stopniu przypominały średniowieczne cechy. W oparciu o swoje statuty posiadały własny samorząd bracki, troszczyły się o potrzeby świątyni i duchowieństwa, obchodziły święta. Ponieważ prawosławni nie byli dopuszczani do władz miejskich, bractwa zastępowały świeckie formy organizacji, znajdujące się we władaniu katolików. Pod koniec XVI w. w środowiskach bractw prawosławnych zrodził się ruch na rzecz odnowy życia religijnego Rusi. Sposobem osiągnięcia tego celu miało być podniesienie poziomu życia duchowego i obyczajów wśród duchowieństwa i wiernych. Założycielem bractwa lwowskiego był w 1581 książę Konstanty Wasyl Ostrogski . On też wspierał je w następnych latach.

Kiedy w 1585 do Lwowa przyjechał prawosławny patriarcha Antiochii Joachim V, ocenił wysoko działalność lwowskiej stauropigii i nadal jej pierwszeństwo przed innymi bractwami na Rusi. Zgodnie z nadanym statutem władze bractwa otrzymały szerokie uprawnienia wobec swoich członków i kleru. Rzeczywistą niezależność bractwa potwierdził przywilej patriarchy Jeremiasza II Tranosa z 1588 nadający bractwu lwowskiemu prawa stauropigii , czyli bezpośredniej podległości patriarchatowi konstantynopolitańskiemu.

Bractwa prawosławne prowadziły szkoły prawosławne, szpitale. Zrzeszały mieszczan i szlachtę. Po wprowadzeniu unii brzeskiej w 1596 stauropigie lwowska i wileńska stały się oparciem dla jej przeciwników .

Historia

W 1421, na miejscu obecnej cerkwi, stal gotycki kościół, wzniesiony z kamienia i z cegły. W 1527 uległ on zniszczeniu w wielkim pożarze, jaki ogarnął miasto.

W latach 1547-1549 zbudowano w tym miejscu cerkiew, którą ufundował hospodar mołdawski Aleksander Łopuszanin, co pozostawiło na stałe ślad w jej nazwie: Cerkiew Wołoska. Niewiele wiadomo o wyglądzie ówczesnej swiatyni. Miała ona oszkarpowaną fasadę, trzy wieżyczki z hełmami i polichromie we wnętrzu. Budowę prowadził Piotr z Lugano, zwany Włochem. W 1568 mistrz budowlany Feliks rozpoczął wznoszenie wieży; prace po nim kontynuował Piotr Krassowski. W 1570, trakcie robót budowlanych wieża runęła w w roku następnym w pożarze spłonęła cala cerkiew.

Zespół Cerkwi Wołoskiej

Wieża Korniakta

Wieża Korniakta.

Odbudowę cerkwi rozpoczęto od wzniesienia wieży, która stać się miała jednym z najważniejszych elementów panoramy Lwowa. Powstała ona dzięki datkom najbogatszego lwowskiego patrycjusza Konstantego Korniakta, członka bractwa lwowskiego, Greka pochodzącego z miasta Kandia na Krecie .

Wieża wzniesiona przez architekta Piotra Barbona w latach 1573-1580 jest uważana za pomnik manieryzmu na ziemiach Rzeczpospolitej^[1]. W jej architekturze skrzyżowały się wpływy bizantyjskie, włoskie i polskie. Trójkondygnacyjną budowlę oblicowano kamieniem, na każdym piętrze oplatając kolumnami jońskimi. Całość zwieńczył niski, namiotowy dach. Wieża spłonęła w 1672 podczas oblężenia Lwowa przez Turków po upadku Kamieńca Podolskiego. W latach 1695-1696 architekt nadworny króla Jana III Sobieskiego Piotr Beber usunął uszkodzenia, podwyższył wieżę o jedno piętro z cegieł i nakrył całość barokowym hełmem z czterema narożnymi, spiralnymi pinaklami u jego podstawy. W 1779 wieżę uszkodziło uderzenie pioruna. Wiernej rekonstrukcji dokonała w latach 1792-1795 Dyrekcja Budowlana we Lwowie. W 1783 na wieży zawieszono dzwon Kiryło, 2-metrowej średnicy, największy we Lwowie, odlany przez miejscowego ludwisarza Teodora Polańskiego. W czasach późniejszych zawieszono też kilka dalszych dzwonów. Wieża, odseparowana od reszty cerkwi, założona na planie kwadratu o boku 6 m, wysoka na 66 m, uważana była za “najpiękniejszą włoską wieżę na polskiej ziemi”^[2].

Dolną kondygnację wieży, wzniesioną z nietynkowanych kamiennych bloków zdobią z trzech stron pary arkadowych wnęk, rozdzielonych szerokimi pilastrami oraz potężne gzymsy wsparte wsparte na konsolach . Ozdobną oprawę otrzymały także półkoliście zamknięte okna w dwóch górnych kondygnacjach.

Kaplica Trzech Świętych

Kaplica Trzech Świętych.

Wkrótce po zbudowaniu wieży Konstanty Korniakt zawarł umowę na wzniesienie nowej budowli z architektem Piotrem Krassowskim. Miała to być Kaplica Trzech Świętych – św. Jana Chryzostoma, ws. Bazylego i św. Grzegorza. Powstała ona w latach 1578-1590^[3]. Ołtarz w kaplicy poświęcono w 1581. Kaplica nawiązywała stylem do architektury bizantyjskiej – miała formę małej cerkwi o trzech kopułach na jednej osi i stanowiła jakby miniaturę Cerkwi Wołoskiej. Jej ściany oblicowano kamieniem. Szczególną uwagę zwracają trzy kopuły kaplicy, wsparte na ośmiokątnych podstawach, oplecione kolumienkami i portal wejściowy, wyrzeźbiony w białym wapieniu, bogato dekorowany kolumnami, fryzem i misternym ornamentem z motywami liści akantu i winogron. Bogaty wystrój zewnętrzny kaplicy tworzą podwójne pilastry i rzeźbiony fryz z główkami aniołów.

Po zniszczeniach wywołanych pożarem remont kapitalny kaplicy przeprowadził w 1671 lwowski kupiec Aleksy Bałłaban, o czym informuje kamienna tablica ze stosowną inskrypcją, umieszczona nad wejściem. Być może dopiero wówczas kaplica otrzymała swój ostateczny kształt. Wyposażenie kaplicy stanowią złocone obrazy i bogata ornamentyka rzeźbiarska z XVI i XVII w. Wnętrze kopuł wypełnia dekoracja stiukowa o motywach roślinnych i polichromia naśladująca mozaikę. Cennym elementem wyposażenia kaplicy jest XVI-wieczna ikona Przemienienia Pańskiego.

Cerkiew Wołoska

Cerkiew Wołoska na rycinie z 1618.

Wnętrze Cerkwi Wołoskiej – ikonostas.

Właściwa Cerkiew Wołoska została zbudowana w latach 1591-1629. Inicjatorem jej budowy było Bractwo Stauropigijskie a fundusze na jej budowę zbierano na całej Rusi. Dzieło wsparli m.in. hetman Piotr Konaszewicz-Sahajdaczny , hospodarowie mołdawscy Jeremi Mohyła i Szymon Mohyła a nawet car moskiewski Fiodor I . Oryginalny plan świątyni, o trzech kopułach na jednej osi, stał się wzorem dla szeregu późniejszych realizacji. Bizantyjskiemu rozplanowaniu towarzyszyła architektura o renesansowym, włoskim rodowodzie. Cerkiew Wołoska była dziełem dwóch budowniczych – projektanta i głównego budowniczego Pawła Rzymianina i jego teścia Wojciecha Kapinosa, który mu pomagał. W 1598 Rzymianina zastąpił Ambroży Przychylny.

W 1631 konsekrowano cerkiew.

W 1700 po przystąpieniu eparchii lwowskiej do unii cerkiew stalą się świątynią greckokatolicką.

Po 1946 przejęli ją prawoslawni.

Cerkiew odznacza się przejrzystym rozkładem, zgrabną budową kopuł i pięknym, rzeźbionym fryzem . Na zewnątrz uwagę zwraca patyna poczerniałych ciosów wapiennych, podstawowego materiału, z którego wzniesiono cerkiew.

Cerkiew jest trzynawową bazyliką złożoną z krótkiego babińca , trzyprzęsłowej nawy na planie prostokąta i półkoliście zamkniętego prezbiterium . Nad dachem wznoszą się trzy kopuły z wysokimi latarniami , położonymi na osi głównej świątyni. Fasadę budowli rozczłonkowują szerokie toskańskie pilastry, między którymi symetrycznie rozmieszczono niewielkie okna z archiwoltami . Pod gzymsem biegnie dorycki fryz tryglifowy , (dzieło Jakuba i Konstantego Kulczyckich). Tematyka płaskorzeźb na metopach fryzu jest biblijna.

Wnętrze świątyni odznacza się proporcjonalnością założenia i ładem architektonicznym. Nawy są rozdzielone parami toskańskich kolumn, które jednocześnie wspierają środkową kopułę cerkwi. Wnętrze kopuły wypełnia dekoracja kasetonowa z rozetami. W pendentywach kopuły znajdują się kartusze z z herbami dobrodziejów cerkwi. W podobny sposób jest ozdobiona kopuła nad prezbiterium. Pozostałe części nawy i babiniec są nakryte gotyckim sklepieniem krzyżowym . Nad babińcem znajduje się chór połączony z galeriami ciągnącymi się nad nawami bocznymi.

W prezbiterium znajduje się ołtarz główny, dzieło artystów lwowskich: Michała Filewicza i Franciszka Olędzkiego. Reprezentuje on dojrzałe rokoko, stanowiąc oryginalne połączenie wpływów łacińskich i wschodnich. Wnętrze apsydy wypełnia duża, kolumnowa aedicula , podobna do ołtarzy epoki baroku, poprzedzona przez niską ścianę ikonostasu z misternie rzeźbionymi carskimi wrotami . Na ikonostasie umieszczonych jest kilkanaście cennych ikon namalowanych przez Fedora Seńkowicza i Mikołaja Petrachnowicza w I poł. XVII w. Ikony te pierwotnie stanowiły część wyposażenia pierwszego ikonostasu Cerkwi Wołoskiej, który w 1767 został przeniesiony do cerkwi w Grzybowicach wielkich pod Lwowem, gdzie znajduje się do chwili obecnej i jest uważany za najstarszy zachowany ikonostas na Ukrainie^[4].

Najcenniejszym elementem wyposażenia cerkwi jest ikona Matki Boskiej z Dzieciątkiem pędzla Mikołaja Petrachnowicza z 1635, wisząca nad wejściem od ul. Ruskiej. Dużą wartość artystyczną mają też XVII-wieczne obrazy cechowe, m.in. Matki Boskiej i św. Mikołaja.

Portret Konstantego Korniakta namalował na przełomie XVIII i XIX w. Łukasz Doliński.

Obrazy Drogi Krzyżowej namalował Marcin Jabłoński w latach 1807-1852.

Witraże pochodzą z lat 1926-1930 i są dziełem Petra Chołodnego.

W podziemiach cerkwi znajduje się grobowiec Konstantego Korniakta.

Wszystkie trzy budowle – Cerkiew Wołoska, Kaplica Trzech Świętych i Wieża Korniakta są ze sobą organicznie połączone w jedną całość tworząc wewnętrzny arkadowy dziedziniec okolony kolumnadą. Kompleks budynków, obejmujący poza zespołem Cerkwi Wołoskiej także kamienice brackie, zbudowane przeważnie w XVII w. wypełnia ściśle czworobok między ulicami: Ruską, Fedorowa (d. Blacharską), Placem Muzealnym (d. Dominikańskim) i Podwalem. Stanowił on niegdyś własność lwowskiego Bractwa Stauropigijskiego, które posiadało najstarszą we Lwowie drukarnię, wydawało od XVI w. księgi cerkiewne i utrzymywało bursę. Cenne zbiory będące spuścizną po bractwie przechowywane są w cerkiewnym muzeum.

Przypisy

Bibliografia

Linki zewnętrzne

• Strona cerkwi Wołoskiej (jęz. ukr.)
• Fotografie wnętrza cerkwi Wołoskiej
• Fotografia zespołu cerkwi Wołoskiej – widok z wieży ratuszowej
• Galeria zdjęć cerkwi Wołoskiej