Tadeusz Boy-Żeleński
Tadeusz Boy-ŻeleńskiTadeusz Boy-Żeleński na portrecie
Witkacego
, 1928? Popiersie Tadeusza Boya-Żeleńskiego. Kraków - Planty. Tadeusz Kamil Marcjan Żeleński,
pseudonim
literacki Boy (ur.
21 grudnia
1874
w
Warszawie
, zamordowany
4 lipca
1941
we
Lwowie
) – polski pisarz, poeta-satyryk, kronikarz,
eseista
,
tłumacz
literatury francuskiej,
krytyk literacki
i
teatralny
,
lekarz
, działacz społeczny. ŻycieBył synem
Wandy z Grabowskich
[1] i
Władysława Żeleńskiego
, kompozytora. Rodzina pieczętowała się herbem
Ciołek
. Tadeusz Żeleński w latach 1892–1900 studiował medycynę na
Uniwersytecie Jagiellońskim
. Wcześniej uczęszczał do
Nowodworka
. Uczył się wprawdzie, ale jednocześnie prowadził hulaszczy tryb życia, nie stroniąc od alkoholu i gry w karty. Na rok przerwał studia, wpadł w nałóg karciarstwa hazardowego i najważniejszą kwestią życiową stały się dla niego pieniądze, dlatego zdecydował się na stypendium wojskowe (50 guldenów rocznie), które wiązało się z odsłużeniem go, w austro-węgierskiej armii po ukończeniu studiów[2]. Kiedy w 1898 roku do Krakowa przeprowadził się z Berlina
Stanisław Przybyszewski
, Żeleński niemal nie odstępował go na krok, zafascynowany pisarzem i zakochany w przybyłej chwilę później jego żonie
Dagny
[3]. Kiedy w 1901 roku otrzymał ostatecznie dyplom, rozpoczął pracę w Szpitalu św. Ludwika. Nie zmienił jednak trybu życia i nadal często przebywał "u Turlińskiego" (w hotelu Pod Różą), czy
Jamie Michalika
, gdzie wesoło płynęło życie krakowskiej cyganerii[4]. W końcu, by się ustabilizować, w 1904 roku ożenił się z Zofią Pareńską, piękną Zosią z
Wesela
Wyspiańskiego
, na którym Tadeusz był obecny[5]. Ponieważ małżeństwo to wpierw powstało w głowach rodziców Tadeusza i Zofii (Eliza Pareńska i Wanda Żeleńska były bardzo ze sobą zaprzyjaźnione, natomiast Stanisław Pareński uczył go na Uniwersytecie, załatwił mu nawet pracę w szpitalu), był to związek partnerski, bez miłości. Ze związku tego na świat przyszedł
Stanisław Żeleński
późniejszy aktor (jako niemowlę sportretowany wraz z matką przez Stanisława Wyspiańskiego na obrazie Macierzyństwo (Zofia Żeleńska karmiąca) z 1905). Jak już wspomniano, po ukończeniu medycyny, w latach 1901–1906 Żeleński pracował jako lekarz
pediatra
w Szpitalu św. Ludwika w Krakowie. W tym czasie zainicjował powstanie organizacji "Kropla mleka", której był kierownikiem i gdzie pracował jako doradca lekarski[6]. Rozpoczął nawet pisanie
pracy habilitacyjnej
, jednak wysłany na stypendium do
Paryża
zainteresował się literaturą francuską i w ciągu życia przełożył na język polski wiele liczących się tytułów (za przekład dzieł Moliera otrzymał w 1914 palmy Akademii Francuskiej, w 1927 Krzyż Oficerski
Legii Honorowej
, a w 1934 Krzyż Komandorski
Legii Honorowej
). Po powrocie do kraju, od 1906 współtworzył kabaret
Zielony Balonik
, pisząc różne teksty satyryczne. W czasie
I wojny światowej
jako lekarz kolejowy służył w armii austriackiej. W 1919 zakończył pracę lekarza i został zatrudniony jako recenzent teatralny w krakowskim magazynie
Czas
. Od 1922 zamieszkał w
Warszawie
, gdzie jego pierwszym zajęciem było kierownictwo literackie w
Teatrze Polskim
. W 1928 otrzymał nagrodę
Polskiego Towarzystwa Wydawców Książek
jako jeden z najwybitniejszych krytyków (wraz z
Wacławem Borowym
i
Karolem Irzykowskim
).
Przed wojną
był ostro zwalczany przez środowiska konserwatywne (chadecja, endecja itp.) za głoszenie liberalnych poglądów i szarganie świętości narodowych w szczególności za odbrązawianie
Mickiewicza
i
Fredry
. W środowisku literackim bardzo mocno krytykowany był przez
Karola Irzykowskiego
(m.in. w książce Beniaminek). W 1933 został wybrany do
Polskiej Akademii Literatury
. Wspólnie z
Ireną Krzywicką
, z która był związany uczuciowo, kierował w
latach 30.
warszawską prywatną kliniką, promującą
świadome macierzyństwo
. W zainicjowanym przez siebie dodatku do "
Wiadomości Literackich
" pt. Życie Świadome propagował
antykoncepcję
i
edukację seksualną
. Domagał się legalizacji
aborcji
, by zlikwidować groźne dla życia kobiet "podziemie aborcyjne". Bronił praw kobiet do decydowania o
prokreacji
i własnej seksualności. Po wybuchu
II wojny światowej
ewakuował się do Lwowa. Zamieszkał u szwagra żony - prof.
Jana Greka
. W październiku 1939 sowieckie kierownictwo Uniwersytetu powołało go na kierownika katedry historii literatury francuskiej na
lwowskim uniwersytecie
. Działał w
Związku Literatów Polskich
, wszedł w skład kolegium redakcyjnego pisma Związku Pisarzy Sowieckich "
Nowe Widnokręgi
", publikował artykuły w "
Czerwonym Sztandarze
", uczestniczył w imprezach propagandowych[7]. Wkrótce po zajęciu Lwowa przez Niemców, w nocy z 3 na 4 lipca 1941 został aresztowany wraz z prof. Grekiem i jego żoną, Marią Pareńską-Grekową przez
Einsatzkommando zur besonderen Verwendung
pod dowództwem
Brigadeführera
dr
Karla Eberharda Schöngartha
i
zamordowany tej samej nocy na Wzgórzach Wuleckich
. Miejsce jego pochówku jest nieznane. Był kawalerem
Legii Honorowej
. Jego imię nosi od 1972 roku krakowski
Teatr Bagatela
. DziełaWstępy pisane przezeń do tych książek zostały wydane w trzech tomach pod tytułem Mózg i płeć i stanowią krótki kurs literatury francuskiej. Boy-Żeleński podzielił Młodą Polskę na "tatrzańską" i "szatańską" wskazując w ten sposób dwa najważniejsze obszary zainteresowań artystów współczesnej mu epoki. Był także autorem licznych felietonów społeczno-obyczajowych oraz teatralnych (przez wiele lat pracował jako krytyk teatralny) a także książek z zakresu historii literatury, wydanych jeszcze za jego życia w postaci książek: - Flirt z Melpomeną,
- Nasi okupanci,
- Piekło kobiet,
- Murzyn zrobił swoje,
- Stendhal i Balzac,
- Reflektorem w mrok,
- Słowa grube i cienkie,
- Salon literacki,
- Obrachunki fredrowskie,
- Marysieńka Sobieska,
- Brązownicy,
- Ludzie żywi,
- Znaszli ten kraj itd.
- Antologia literatury francuskiej (1922)
Dzieła zebrane Boya Żeleńskiego zostały wydane po wojnie w serii PIW-u pod redakcją Henryka Markiewicza. W 2006 roku wydawnictwo Iskry wydało niepublikowaną wcześniej książkę W perspektywie czasu, na podstawie odnalezionego maszynopisu, złożonego przez Boya we lwowskim Wydawnictwie Mniejszości Narodowych na dwa tygodnie przed śmiercią. PrzekładyPrzełożył na język polski wiele dzieł literatury francuskiej: -
Pieśń o Rolandzie
,
- Wielki Testament
François Villona
,
-
Tristana i Izoldę
w opracowaniu
Bédiera
,
- wszystkie sztuki:
- oraz rozprawy
- część wierszy
Verlaine'a
(Elegie),
- Maksymy
de la Rochefoucaulda
,
-
Księżnę de Clèves
Madame de La Fayette
,
- listy
markizy de Sévigné
,
- listy panny
de Lespinasse
,
-
Monteskiusza
(m.in.
Listy perskie
),
-
Diderota
,
-
Michela de Montaigne'a
(Próby),
-
François Rabelais'go
(
Gargantua i Pantagruel
),
-
Rousseau
,
-
Balzaka
(cykl
Komedia ludzka
),
-
Marcela Prousta
cykl
W poszukiwaniu straconego czasu
-
Stendhala
(m.in.
Czerwone i czarne
,
Pustelnię parmeńską
),
- Brantôme'a,
-
Bossueta
,
-
Henri de Saint-Simona
,
-
Benjamina Constanta
,
-
Musseta
,
-
Théophile'a Gautiera
,
- Murgera,
-
Flauberta
(
Pani Bovary
,
Salambo
),
-
Jarry'ego
(Ubu król),
-
Anatole'a France'a
,
-
André Gide'a
,
- Berangera,
-
François-René de Chateaubrianda
,
- Lesage'a,
- Crebillona syna,
-
Jacques'a H. Bernardin de Saint-Pierre'a
- (
Paweł i Wirginia
),
-
Pierre'a Choderlosa de Laclosa
(Niebezpieczne związki) i wiele innych.
BiografieIstniejące biografie Boya Żeleńskiego: - Józef Hen, Błazen - wielki mąż. Opowieść o Tadeuszu Boyu-Żeleńskim, wyd. Iskry.
- Boy we Lwowie, red. Barbara Winklowa, Warszawa: Oficyna Wydawnicza RYTM, 1992.
- Henryk Markiewicz, Boy-Żeleński, wyd. Wydawnictwo Dolnośląskie, 2001, seria A to Polska właśnie.
- Wojciech Natanson, Boy-Żeleński , Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1983.
-
Wacław Borowy
, Boy jako tłumacz, 1922.
Przypisy- ↑ Według badacza Mateusza Miesesa Wanda była jedną z czterech córek Jana Andrzeja Grabowskiego, jednego z czterech synów Franciszki z Piaseckich i Mikołaja Grabowskiego, obojga będących pierwszym pokoleniem ochrzczonych
frankistów
.
- ↑
Barbara Winklowa, "Boyowie, Losy Zofii i Tadeusza Żeleńskich" (fragmenty)
- ↑
Józef Hen, Tadeusz, Stachu i Dagny, "Gazeta Wyborcza", 19/06/1998
- ↑
Anna Czabanowska-Wróbel, DWA MIASTA. KRAKÓW I LWÓW W EPOCE MŁODEJ POLSKI
- ↑
Józef Hen, Zagadka Boya, Miesięcznik "Znak", luty 2001, nr 549
- ↑ Stefan Henel, Godziny zwierzeń, Wyd. Iskry 1983
- ↑
Barbara Winklowa, Boy we Lwowie
Linki zewnętrzne
Inne hasła zawierające informacje o "Tadeusz Boy-Żeleński":
Mieszko II Lambert
...
Tadeusz Kognowicki
...
1972
...
Grzyby
...
Klemens Maria Hofbauer
...
Janusz Józefowicz
...
Benedykt Dybowski
...
Orlęta Lwowskie
...
Teatr Nasz
...
Insurekcja kościuszkowska
...
Inne lekcje zawierające informacje o "Tadeusz Boy-Żeleński":
219 Kultura, nauka i oświata w okresie II wojny światowej (plansza 3)
...
219 Kultura, nauka i oświata w okresie II wojny światowej (plansza 4)
...
131 Powstanie kościuszkowskie i III rozbiór Polski (plansza 4)
...
|