Tablica upamiętniająca tajne nauczanie odbywające się w jednym z gorlickich domów
Tajne komplety – nauczanie prowadzone nielegalnie poza szkołą lub uczelnią w okresie
zaborów
lub
wojny
.
Zabory
- Zobacz:
Uniwersytet Latający
Władze
zaborców
zlikwidowały wiele szkół, a w pozostawionych usunięto całkowicie
język polski
.
Patriotyczne
kręgi inteligencji przeciwstawiały się temu, organizując tajne nauczanie, prowadzone na wszystkich poziomach.
Sytuacja w różnych zaborach przedstawiała się odmiennie. Najgorsze warunki były w zaborze rosyjskim i pruskim, lepsze, szczególnie po uzyskaniu w
1867
przez
Galicję
autonomii, w zaborze austriackim, w którym stopniowo przywracano szkolnictwo polskie na wszystkich poziomach nauczania. Stojące na wysokim poziomie polskie szkolnictwo średnie, wyższe i różne instytucje naukowe we
Lwowie
i
Krakowie
dały odrodzonej po zaborach niepodległej Polsce liczne kadry naukowe, urzędników i polityków.
Jednym z wykładowców w
zaborze
rosyjskim był
Stefan Żeromski
(jako student weterynarii), prowadzący tajne komplety wśród robotników i rzemieślników. Dzięki tajnym kompletom – mimo że zaborcy niszczyli polską kulturę, zakazali nauczania języka polskiego – kwitło podziemne życie kulturalne i naukowe.
Okupacja (1939-1945)
W czasie
okupacji niemieckiej
,
Niemcy
nie kryli swoich planów w stosunku do ludności
polskiej
. Nie tylko chodziło im o zdobycie terytorium, ale i o zniszczenie kultury polskiej oraz biologiczną zagładę narodu polskiego. Częścią składową planu biologicznej zagłady było maksymalne ograniczenie możliwości rozwoju umysłowego polskiej młodzieży.
Heinrich Himmler
powiedział – (...) dla polskiej ludności Wschodu nie mogą istnieć szkoły wyższe niż 4-klasowa szkoła ludowa. Celem takiej szkoły ma być wyłącznie proste liczenie, najwyżej do pięciuset, napisanie własnego nazwiska, wiedza, iż boskim przykazaniem jest być posłusznym Niemcom, uczciwym, pracowitym i rzetelnym. Czytania nie uważam za konieczne[1].
Po
klęsce wrześniowej
, społeczeństwo polskie zaczęło szybko usuwać zniszczenia i organizować szkolnictwo. Niemcy również szybko zaczęli wprowadzać swoją administrację cywilną.
- Terytoria
polskie
zajęte przez Niemców podzielono na:
- Terytoria polskie zajęte przez wojska
ZSRR
włączono do poszczególnych republik sowieckich: ukraińskiej i białoruskiej. Po zajęciu tych terenów przez Niemców utworzono z nich inne jednostki organizacyjne (np. z terenów Małopolski Wschodniej - Dystrykt Galicja)
- Terytorium Polski zajęte przez
Litwę
włączono początkowo do państwa litewskiego, zaś po aneksji Litwy przez ZSRR - do Litewskiej SRR.
Tajne komplety to nie tylko kształcenie młodzieży, ale i wysiłek wychowawczy. Nauczyciele uważali prowadzenie tajnych kompletów za swój obywatelski obowiązek, a młodzież garnęła się do nauki i osiągała dobre wyniki. W końcowych latach okupacji w szkołach średnich uczyło się ponad 100 tysięcy młodzieży, a wiedzę na poziomie wyższym zdobywało kilka tysięcy studentów.
Tajne nauczanie było bezwzględnie zwalczane przez niemieckie władze
okupacyjne
– w latach 1939-1945 życie straciło 8,5 tys. polskich nauczycieli. Nauczyciele i uczniowie wiedzieli, że w razie wykrycia groziło im, a nawet właścicielom mieszkań, w których odbywały się komplety, więzienie i
obóz koncentracyjny
. Brutalne represje stosowane przez okupanta nie powstrzymywały jednak tajnego nauczania. Mimo grożących kar za nielegalne nauczanie większość nauczycieli nie przerwała swej misji i przez cały okres okupacji służyła młodzieży. Tajne komplety, prowadzone na tak wielką skalę na ziemiach polskich, były jedyną tego rodzaju formą oporu w
okupowanej Europie
.
Tereny włączone do Rzeszy
Na
terenach włączonych do Rzeszy
nie było polskich szkół, w celach germanizacyjnych polskie dzieci chodziły do szkół niemieckich. A jednak mimo
terroru
, powstało tam samorzutnie podziemne tajne nauczanie, które znajdowało się pod nadzorem tajnych organizacji wojskowych. Nauczyciele zbierali po kilkoro dzieci i w największej
konspiracji
uczyli je. Jeden nauczyciel uczył swoją grupę w zakresie szkoły powszechnej według programu przedwojennego dwa lub trzy razy w tygodniu. Ilość kompletów wzrastała i nauczyciel musiał ułożyć plan zajęć, żeby objąć nauczaniem kilka grup w różnych lokalach. Było to możliwe przy ścisłej współpracy z rodzicami.
Generalne Gubernatorstwo
W
Generalnym Gubernatorstwie
zlikwidowano szkoły wyższe i średnie. Pozostawiono natomiast szkoły podstawowe i zawodowe z okrojonym programem nauczania i zakazem uczenia
historii
,
geografii
i
literatury
. Niemiecka organizacja
szkolnictwa
opierała się na polskich urzędach
oświaty
, wprowadzając do nich Niemców jako zwierzchników, stopniowo zmniejszając liczbę zatrudnionych Polaków i zakres ich kompetencji.
W końcu października
1939
r. w
Warszawie
zostaje powołana
Tajna Organizacja Nauczycielska
(TON) – jednocząca największy
Związek Nauczycielstwa Polskiego
oraz pięć innych organizacji nauczycielskich. Należało stworzyć
konspiracyjny
system nauczania oparty na całym
społeczeństwie
. Była to jedna z form walki z
okupantem
. TON początkowo objęła szkolnictwo powszechne, wkrótce powstały jednak komplety o programie szkoły średniej. Szybko ustalono zasady organizacyjne kompletu (liczbę uczniów i godzin nauki, stworzono tajne programy nauczania oraz zasady korzystania z lokali). Na podstawie tajnych programów uczono przede wszystkim zakazanych przedmiotów: języka polskiego, geografii i historii. Tajnym nauczaniem w zakresie szkoły podstawowej objęto w całej Polsce 1,5 miliona dzieci. Tajne komplety prowadzili
profesorowie
wyższych uczelni w
Warszawie
i
Krakowie
. Otwieranie nowych szkół zawodowych (za zgodą władz niemieckich), pomagało w zorganizowaniu tajnego nauczania na poziomie uniwersyteckim. Mogło się ono odbywać w lokalach tych szkół i korzystać z pomocy naukowych. Nauczanie w tajnych kompletach przynosiło wymierne efekty. Tysiące licealistów i studentów kontynuowało naukę i studia, zdawało maturę oraz uczyło się mowy ojczystej i historii.
Tereny okupowane przez Związek Radziecki
Na
ziemiach polskich okupowanych
w latach 1939-1941 przez
Związek Sowiecki
(na wschód od
Bugu)
utrzymywały się w różnym stopniu i formach szkoły podstawowe i średnie z językiem polskim. Były one jednak przez sowiecki system poważnie zreorganizowane, zarówno jeżeli chodzi o skład grona pedagogicznego (wykluczenie duchownych, a także nauczycieli zaangażowanych patriotycznie), jak też programu nauczania (wprowadzenie dodatkowych przedmiotów, najczęściej związanych z komunistyczną ideologią, usunięcie religii, zmiany w programach nauczania historii, geografii itd.) czy organizację szkół (likwidacja szkół prywatnych i prowadzonych przez zgromadzenia zakonne, wprowadzenie koedukacji w szkolnictwie średnim). Szkoły wyższe zostały poddane dość gruntownej ukrainizacji lub rusyfikacji, usunięto część kadry profesorskiej, wprowadzając na jej miejsce wykładowców sprowadzonych z całego terenu ZSRR
[1]
, zlikwidowano wydziały teologiczne, wprowadzono nauczanie ideologii komunistycznej, dzielono (np. z Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Jana Kazimierza utworzono Instytut Medyczny) lub łączono wydziały czy uczelnie (połączono Wydziały Prawa Uniwersytetu w Czerniowcach i Uniwersytetu Lwowskiego -
[2]
.
Gdy te terytoria trafiły po
1941
r. pod władzę niemiecką –
okupant
niemiecki zlikwidował również i te szkoły. Po roku
1941
tajne nauczanie podjęły uniwersytety we
Lwowie
(
Uniwersytet Lwowski
) i w
Wilnie
(
Uniwersytet Wileński
). We Lwowie niemieccy okupanci pozwolili z czasem na częściowe reaktywowanie szkolnictwa wyższego, jednak na zasadzie wyższych szkół zawodowych (Fachkurse). Dzięki temu prowadzono wyższe kursy medyczne na dawnym Wydziale Lekarskim UJK
[3]
i kursy zawodowe na niektórych wydziałach
Politechniki Lwowskiej
. Zajęcia prowadzone w większości przez przedwojenną polską kadrę naukową stały na wysokim poziomie i z reguły absolwenci tych kursów uzyskiwali po wojnie nostryfikację swych dyplomów na polskich uczelniach.
Po 1945 r.
- Zobacz:
Uniwersytet Latający
Zobacz też
Linki zewnętrzne
Przypisy
- ↑ Cytat: Ślaski J. Polska Walcząca (1939-1945), t. 3 "Noc", Instytut Wydawniczy Pax, Warszawa, 1986, str. 34.