Posiadłości ziemskie polskich rodów magnackich w XVI-XVII wieku
Magnateria polska – najwyższa warstwa
szlachty
w
Rzeczypospolitej
Korony Królestwa Polskiego
i
Wielkiego Księstwa Litewskiego
, odpowiadająca
średniowiecznemu
możnowładztwu
i spełniająca rolę
arystokracji
.
Kryteria przynależności
Warunkiem należenia do tej warstwy było posiadanie rozległych dóbr ziemskich (
latyfundiów
), konsolidację których rody magnackie utrwalały poprzez ustanawianie
ordynacji
. Za magnaterię uważa się rody, które wchodziły w koligacje z innymi rodzinami magnackimi, wywierały wpływ polityczny przynajmniej o zasięgu lokalnym, utrzymywały własne wojska nadworne. Kryteria te były w znaczący sposób zróżnicowane w odniesieniu do rodów zamieszkujących różne dzielnice
I Rzeczypospolitej
. Fortuny magnackie w
Wielkopolsce
były mniejsze niż na
Ukrainie
i
Litwie
, a w
Prusach Królewskich
rody magnackie opierały się na
królewszczyznach
.
Geneza
Magnateria powstała prawdopodobnie w wyniku kumulacji i skupowania dóbr ziemskich. Pożyczając na oprocentowany kredyt od szlachty środki finansowe na wykup posiadłości ziemskich, wiązała się tym samym ze swoimi wierzycielami, co umożliwiało przenikanie do stanu magnackiego bogatych i przedsiębiorczych przedstawicieli stanu szlacheckiego. Magnaci wiązali się także węzłami rodzinnymi ze szlacheckimi przywódcami wojskowymi i politycznymi. Tą drogą do magnaterii weszły rody
Zamoyskich
,
Koniecpolskich
i
Ossolińskich
, przedstawiciele których obejmowali
urzędy senatorskie
.
Życie polityczne
Za
Zygmunta I Starego
magnaci-
senatorowie
wyznaczali jednego spośród dwóch posłów na
sejm walny
, wybieranych na większości z
sejmików
. Wkrótce jednak w wyniku
ruchu egzekucyjnego
utracili swoją uprzywilejowana pozycję na rzecz
izby poselskiej
.
Magnateria uzyskała przewagę w życiu politycznym Rzeczypospolitej w
XVII
i
XVIII wieku
. Jej potęga militarna i polityczna sprawia, że niejednokrotnie próbuje prowadzić własną politykę zagraniczną. W
1604
rody
Mniszchów
i
Wiśniowieckich
popierają
Dymitra Samozwańca I
i rozpoczynają
własną interwencję zbrojną
, w pogrążonej w
Wielkiej Smucie
Rosji
.
Samuel Korecki
i
Michał Wiśniowiecki
w latach
1606
-
1616
na własną rękę podejmują wyprawę do
Mołdawii
. W
1655
, w czasie
potopu szwedzkiego
,
Radziwiłłowie
podejmują
próbę
utworzenia własnego księstwa udzielnego pod
protektoratem
Szwecji
.
W obliczu zaniku zdolności egzekucyjnych władzy centralnej w
XVIII wieku
, przejawiającym się w zrywaniu sejmów i zawiązywaniu licznych
konfederacji antykrólewskich
, realna władza spoczęła na kontrolowanych przez magnaterię sejmikach ziemskich. Poszczególne rody magnackie wytworzyły własny system
klienteli
szlacheckiej, za pośrednictwem której wybierały własnych kandydatów do sejmu,
deputatów
Trybunału Koronnego
i
Litewskiego
, kontrolowały sejmiki i
sądy ziemskie
. Wszystko to gwarantowało magnaterii przemożny wpływ na życie polityczne kraju. Rywalizacja pomiędzy poszczególnymi rodami magnackimi obejmowała wszystkie szczeble administracji Rzeczypospolitej, nie wyłączając wybieranego w
wolnej elekcji
króla
. W
1700
opozycja wobec kumulującego na Litwie większość urzędów senatorskich rodu
Sapiehów
doprowadziła do wybuchu
wojny domowej
.
Po
1764
następuje wyraźna koncentracja wpływów politycznych przez kilka rodów magnackich. Niektórym z nich:
Lubomirskim
,
Massalskim
, Ossolińskim,
Poniatowskim
,
Ponińskim
, Radziwiłłom,
Sapiehom
i
Sułkowskim
przyznano tytuły
książęce
, co podważyło równość szlachecką.
Życie kulturalne
Dwory magnackie były prężnymi ośrodkami kultury w Rzeczypospolitej, sprawującymi mecenat artystyczny o zasięgu ogólnokrajowym. Magnatów stać było, na sprowadzenie wybitnych artystów i rzemieślników
zachodnioeuropejskich
do realizacji swoich założeń urbanistycznych, architektonicznych, rzeźbiarskich i malarskich. Od XVIII wieku powstają w dobrach magnackich teatry dworskie. Często sami magnaci parają się nauką i sztuką, czego przykładem jest m.in. poeta
Łukasz Opaliński młodszy
, pisarze
marszałek wielki koronny
Stanisław Herakliusz Lubomirski
i
hetman wielki koronny
Wacław Piotr Rzewuski
, historyk
Józef Aleksander Jabłonowski
.
Gospodarka
Swoje dochody magnateria czerpała z posiadanej przez nią ziemi. Wpływami były pieniądze uzyskiwane z
dzierżaw
, ze sprzedaży zboża, surowców i przetworów leśnych, bydła oraz ryb, z
propinacji
oraz operacji finansowych. Magnaci kumulowali w swoich rękach wiele
królewszczyzn
tzw.
starostw niegrodowych
, wydzierżawianych przez króla po niskich cenach jako nagrody za ich usługi wobec państwa lub monarchy[1].
Magnateria polska była właścicielem rozległych latyfundiów, gdzie prowadziła przeważnie gospodarkę rolno-hodowlaną. Niekiedy w skład domen magnackich wchodziły też kopalnie soli i rud metali. Od XVIII wieku w latyfundiach magnackich często powstają
manufaktury
. Ukrytą formą wynagradzania klientelizmu szlachty były przyznawane jej przez magnaterię dogodne czynsze dzierżawne, niekiedy rozdawnictwo wyrobów swoich manufaktur (
farfury
,
pasy słuckie
itp.). Postępuje stała rozbudowa struktur administracyjnych dóbr magnackich. Powoływani są nowi urzędnicy, zajmujący się zarządzaniem rozległych latyfundiów, tacy jak komisarze dóbr, komisarze generalni, szyprowie generalni itp.
Rezydencje magnackie XVII-XVIII wieku
Ważniejsze rezydencje magnackie w XVII-XVIII wieku to:
Birże
,
Kiejdany
,
Nieśwież
,
Słuck
,
Kleck
,
Słonim
,
Białystok
,
Sieraków
,
Leszno
,
Rydzyna
,
Gołuchów
,
Bieżuń
,
Jabłonna
,
Siedlce
,
Nieborów
,
Otwock
,
Wołczyn
,
Biała
,
Kodeń
,
Puławy
,
Białaczów
,
Końskie
,
Ujazd
,
Opole
,
Rytwiany
,
Baranów
,
Zamość
,
Krystynopol
,
Łańcut
,
Różana
,
Przeworsk
,
Żółkiew
,
Wiśnicz
,
Rzeszów
,
Dukla
,
Krasiczyn
,
Stanisławów
,
Złoczów
,
Brody
,
Podhorce
,
Wiśniowiec
,
Ołyka
,
Korzec
,
Ostróg
,
Zasław
,
Buczacz
,
Zbaraż
,
Biała Cerkiew
,
Sieniawa
,Granitowa,
Korsuń
i
Tulczyn
[2].
Zabory
W wyniku
rozbiorów
dobra magnackie znalazły się w trzech państwach zaborczych. Magnaci utracili znaczenie polityczne, choć część służyła zaborcom, ale nadal posiadali ogromne majątki. Rodziny magnackie położyły zasługi w zachowaniu i utrwaleniu dziedzictwa kulturalnego rozebranego państwa polskiego. W
Puławach
i
Krakowie
Czartoryscy
zgromadzili zbiory muzealne, dające początek
Muzeum Czartoryskich w Krakowie
. W
1817
we
Lwowie
Józef Maksymilian Ossoliński
założył
Zakład Narodowy im. Ossolińskich
. W
Kórniku
Tomasz Działyński
założył bibliotekę. Magnaci biorą także udział w życiu społecznym. Inicjatorem powołania
Towarzystwa Rolniczego
w
Królestwie Polskim
był
hrabia
Andrzej Zamoyski
. Przedstawiciele wielkich rodów ziemiańskich powoływani byli do rad nadzorczych wielkich spółek akcyjnych, jednak udział ich kapitałów w przemyśle, górnictwie i handlu był ograniczony.
Polskie rody magnackie
Zobacz też
Bibliografia
-
Władysław Czapliński
, J. Długosz, Życie codzienne magnaterii polskiej w XVII wieku,
Warszawa
1976
-
Antoni Mączak
, Klientela,
Warszawa
1994
-
Antoni Mączak
, Magnateria, w: Encyklopedia historii Polski do 1945 roku, t. I,
Warszawa
1981
-
Władysław Konopczyński
, Dzieje polski nowożytnej,
1936
, t. I-II.
Przypisy
- ↑
Władysław Czapliński
,,
Józef Długosz
, Życie codzienne magnaterii polskiej w XVII wieku, s. 71,
Warszawa
1976
- ↑ Tadeusz Cegielski, Katarzyna Zielińska: Historia. Dzieje nowożytne. Podręcznik dla klasy II liceum ogólnokształcącego. Warszawa: Wydawnictwa Szkole i Pedagogiczne, 1998, s. 191. .