Ziemie Rzeczypospolitej po rozbiorach
Zabór rosyjski – ziemie dawnej
Rzeczypospolitej
zajęte w wyniku
rozbiorów
przez
Imperium Rosyjskie
.
Obszar ziem dawnej Rzeczypospolitej pod władzą cesarza rosyjskiego zmieniał się na przestrzeni lat tj. od
pierwszego rozbioru
w
1772
r. do chwili odzyskania niepodległości przez Polskę w
1918
r. Po
kongresie wiedeńskim
na terenach byłego
Księstwa Warszawskiego
(oprócz departamentu bydgoskiego i poznańskiego) utworzono
Królestwo Polskie
połączone z Rosją
unią personalną
. Cesarz
Aleksander I
oktrojował
konstytucję
, lecz po jakimś czasie przestała być ona przestrzegana co było jednym z powodów wybuchu
powstania listopadowego
w
1830
r.
I rozbiór Polski – rok 1772
W jego wyniku Rosja zajęła: polskie
Inflanty
, północną część
województwa połockiego
oraz województwa:
witebskie
,
mścisławskie
i południowo-wschodnią część
mińskiego
(ok. 92 tys. km²; 1,3 mln ludzi).
II rozbiór Polski – rok 1793
Zostały zagarnięte ziemie ukraińskie i białoruskie na wschód od linii
Druja
-
Pińsk
-
Zbrucz
, tj. województwa:
kijowskie
,
bracławskie
, część
podolskiego
, wschodnią część
wołyńskiego
i
brzeskiego
,
mińskie
i część
wileńskiego
(ok. 250 tys. km²).
III rozbiór Polski – rok 1795
Trzeci rozbiór objął: ziemie litewskie, białoruskie i ukraińskie na wschód od
Bugu
i linii
Niemirów
-
Grodno
(ok. 120 tys. km²). Po III rozbiorze Polska zniknęła z mapy Europy na 123 lata.
Późniejsze zmiany
W
1807
r. zabór rosyjski objął uzyskany od
Prus
obwód białostocki
. Na ostateczny kształt granic zaboru rosyjskiego miało wpływ utworzenie
Księstwa Warszawskiego
(istniało w latach
1807
-
1814
), a po jego upadku utworzenie w
1815
r. będącego częścią Rosji
Królestwa Polskiego
.
Zabór rosyjski obejmował w 1815 r. 82% terytorium dawnej Rzeczypospolitej w granicach z
1772
, tj. ziemie litewsko-ruskie tzw.
ziemie zabrane
oraz inne ziemie rdzennie polskie. Utworzone na części terytorium zaboru Królestwo Polskie straciło swą
autonomię
w wyniku powstań narodowych
1830
i
1863
r.
Po
I wojnie światowej
i
pokoju ryskim
(w
1921
r.), kończącym
wojnę polsko-bolszewicką
, znaczna część ziem dawnego zaboru rosyjskiego pozostała przy
ZSRR
bądź znalazła się w granicach
Litwy
i
Łotwy
.
Początki zaboru
Spośród trzech zaborców Rosja odegrała rolę decydującą nie tylko jako sprawca (wraz z Prusami) rozbiorów, ale również ze względu na wielkość zagarniętego przez siebie obszaru. Po trzecim rozbiorze (
1795
) zaanektowała ponad 60% ówczesnego terytorium Rzeczypospolitej z połową jej ludności.
W dużej mierze przyczyniła się do tego władczyni Rosji - cesarzowa
Katarzyna II
. Prowadząc początkowo wobec Polski politykę uzależnienia, ostatecznie przyłączyła do Rosji ziemie białoruskie, ukraińskie i litewskie należące do Rzeczypospolitej i wraz z innymi zaborcami wymazała z mapy jej przedrozbiorowe granice. Sytuacja uległa krótkotrwałej zmianie po śmierci w
1796
roku. Nowym carem został syn Katarzyny,
Paweł I
, przychylnie nastawiony do Polaków. Wyraził on zgodę na wypuszczenie przebywającego w więzieniu petersburskim
Tadeusza Kościuszki
i jego towarzyszy.
Czasy ponapoleońskie
Wyprawa wojsk
francuskich
do Rosji w
1812
roku zakończyła czasy potęgi
Napoleona
w
Europie
. O dalszych losach ziem polskich radzono na
kongresie wiedeńskim
w
1814
i
1815
roku. Omawiano wówczas problemy związane ze zmianami granic państw. Decydującą rolę podczas kongresu odegrał car
Aleksander I
. Zaproponował utworzenie z terenów byłego Księstwa Warszawskiego - Królestwa Polskiego (zwanego później Kongresówką). Liczyło ono 127 tysięcy km2 i 3,3 miliona mieszkańców.
27 listopada
1815
roku car nadał Królestwu konstytucję, w której tworzeniu pomagał mu Polak - książę
Adam Jerzy Czartoryski
. Do najważniejszych postanowień w niej zawartych należały:
- związanie Polski z Rosją poprzez osobę cara, który był jednocześnie królem polskim
- zapewnienie wolności osobistej i majątkowej obywatelom
- rozporządzenie o posługiwaniu się językiem polskim w urzędach.
Namiestnikiem
, czyli zastępcą cara na obszarze Królestwa Polskiego, został gen.
Józef Zajączek
. Naczelnym wodzem mianowano
wielkiego księcia Konstantego
, brata cara. Kongresówka nie była jednak niepodległym państwem, toteż idee narodowowyzwoleńcze pozostawały wciąż żywe. Pierwsze tajne związki zaczęto organizować w środowisku oficerskim. Z inicjatywy majora
Waleriana Łukasińskiego
powstało
Wolnomularstwo Narodowe
(
1819
). Dążyło ono do przyłączenia reszty terenów polskich do Królestwa Polskiego oraz do utrzymania tożsamości narodowej. Tajne stowarzyszenia tworzyły się również w środowisku młodzieżowym. Zaliczyć do nich należy organizację
Panta Koina
(
gr.
wszystko wspólne), której głównym celem było podniesienie poziomu umysłowego i moralnego młodego pokolenia.
Powstanie listopadowe
Pod koniec
1828
roku, powstała tajna organizacja przy
Szkole Podchorążych Piechoty w Warszawie
. Za zadanie postawiła sobie wywołanie powstania. Przewodził jej ppor.
Piotr Wysocki
. Podchorążówka dopięła celu, rozpoczynając wieczorem
29 listopada
1830
roku powstanie. Na rozkaz Wysockiego cywilni spiskowcy zaatakowali
Belweder
- siedziby wielkiego księcia Konstantego, któremu udało się zbiec. Wojskowi podążyli ulicami Warszawy pod
Arsenał
, gdzie zdobyli broń. Władzę w mieście objęła
Rada Administracyjna
, która prowadziła rozmowy pokojowe z Konstantym. Wkrótce przekształciła się w
Rząd Tymczasowy
. Jego członkiem był m.in.
Joachim Lelewel
.
5 grudnia
1830
roku nowy rząd powierzył gen.
Józefowi Chłopickiemu
funkcję dyktatora. Ponieważ prowadził on politykę mającą na celu porozumienie z Rosją,
18 stycznia
1831
roku musiał podać się do dymisji. Sejm powołał
Rząd Narodowy
. Jego prezesem został książę Adam Jerzy Czartoryski, zaś na czele armii stanął gen.
Michał Radziwiłł
. Regularne działania wojenne rozpoczęły się na początku lutego 1831 roku. Licząca 115 tysięcy ludzi armia rosyjska pod dowództwem
Iwana Dybicza
wkroczyła do Królestwa, kierując się na stolicę. Wojsko polskie składało się z 50 tysięcy żołnierzy. Pierwszą zwycięską potyczkę stoczono pod
Stoczkiem
(
14 lutego
), gdzie dowodził gen.
Józef Dwernicki
, a generalną
bitwę pod Grochowem
(
25 lutego
1831). Sprawujący wówczas faktyczne dowództwo gen.
Józef Chłopicki
został ciężko ranny. Kolejnym naczelnym wodzem mianowano gen.
Jana Skrzyneckiego
. Na szefa sztabu powołano natomiast gen.
Ignacego Prądzyńskiego
. Wkrótce polskie wojska stoczyły trzy zwycięskie bitwy: pod
Iganiami
,
Wawrem
i
Dębem Wielkim
. Skrzynecki nakazał jednak wstrzymać ofensywę i wycofał wojska!
26 maja
1831 roku doszło do starcia pod
Ostrołęką
, w którym Polacy ponieśli duże straty i tylko odważny atak artylerii
Józefa Bema
pozwolił im wycofać się pod Warszawę. W czerwcu zmarł głównodowodzący wojskami rosyjskimi. Stanowisko to objął
Iwan Paskiewicz
. Nie udało się zmusić Rosjan do wprowadzenia wojsk z Królestwa. Działania powstańcze na
Litwie
również zakończyły się niepowodzeniem. Opinia publiczna domagała się ustąpienia Skrzyneckiego, co też nastąpiło
11 sierpnia
. Naczelnym wodzem mianowano gen.
Henryka Dembińskiego
. Zmiana ta nie zadowoliła społeczeństwa. Doszło do manifestacji ludności Warszawy. Władzę przekazano gen.
Janowi Krukowieckiemu
, który pełnił ją jako dyktator. Jednak pobłażliwość wobec wroga doprowadziła do jego dymisji. Po krwawych walkach wojska rosyjskie
8 września
1831
roku wkroczyły do Warszawy. Powstanie listopadowe upadło. Jego klęska stała się powodem emigracji około 10 tysięcy Polaków. Większość wyjeżdżających z kraju stanowiła szlachta, choć znajdowali się wśród nich także chłopi i mieszczanie. Kierowano się do Francji, Belgii, Anglii, a nawet Stanów Zjednoczonych.
Zabór rosyjski po powstaniu listopadowym
Za granicą toczono dyskusje nad przyczynami klęski powstania i metodami dalszej walki o niepodległość Polski. Doprowadziło to do rozłamu wśród emigrantów. Niesnaski przybierały formę ostrych sporów. Dochodziło do nich zwłaszcza we
Francji
. Jednym ze stronnictw był działający tam
obóz złożony z arystokracji
, skupiający się wokół księcia Adama Jerzego Czartoryskiego, z siedzibą w
Hôtel Lambert
. Program stronnictwa zakładał odzyskanie niepodległości na drodze powstania zbrojnego. Liczono na poparcie Anglii i Francji. Dostrzegano też potrzebę zniesienia pańszczyzny i równouprawnienia zamożnego mieszczaństwa ze szlachtą. Inne poglądy głosiło
Towarzystwo Demokratyczne Polskie
. Powstało ono
17 marca
1832
roku również na terenie Francji. Na jego czele stanął
Tadeusz Krępowiecki
. Program Towarzystwa zawierał hasła walki o niepodległość w oparciu o lud i rewolucjonistów z innych krajów. Zakładał również uwłaszczenie chłopów. W Anglii tworzono
Gromady Ludu Polskiego
(Grudziąż, Humań, Praga). Występowały one przeciwko szlachcie i burżuazji.
W kraju następstwem klęski powstania listopadowego były liczne represje. Namiestnikiem Królestwa został
Iwan Paskiewicz
. Jego okrutne rządy zaznaczyły się wzniesieniem
Cytadeli warszawskiej
, miejsca więzienia i straceń powstańców. Mimo to Polacy nie rezygnowali z dążeń niepodległościowych. Ważną rolę w działaniach konspiracyjnych odegrali m.in.:
Józef Zaliwski
,
Szymon Konarski
i
Piotr Ściegienny
. Na początku lat 60.
XIX wieku
ruch narodowy przekształcił się w akcje spiskową. Była to odpowiedź Polaków na brutalne działania wojsk carskich wymierzone w pokojowe manifestacje patriotyczne.
Powstanie styczniowe
W
Warszawie
powstało
stronnictwo "czerwonych"
. Składało się ono z inteligencji, rzemieślników, oficerów w służbie rosyjskiej i studentów. Zwolennicy pełnej autonomii Królestwa na powołanie tej organizacji odpowiedzieli utworzeniem
stronnictwa "białych"
. Działalność "czerwonych", przygotowujących powstanie, została wykryta przez władze carskie. Aby uniemożliwić rozpoczęcie zrywu, margrabia
Aleksander Wielopolski
, powołany przez cara na stanowisko naczelnika rządu cywilnego, zwolennik ugody z carem, zaplanował
brankę
, czyli pobór młodych ludzi do wojska rosyjskiego. Jednak na wieść o krokach podjętych przez zaborców przyspieszono wybuch powstania. Rozpoczęło się ono w nocy z
22
na
23 stycznia
1863
roku. Powołano do życia
Rząd Narodowy
ogłosił manifest wzywający do walki wszystkich Polaków. Wydał też dwa dekrety zapowiadające zniesienie pańszczyzny (projekt ten nie został jednak zrealizowany). Zabrakło silnego wodza, który poprowadziłby cały naród do walki z znienawidzonym caratem. Na tym tle toczyły się spory między stronnictwami "białych" i "czerwonych". Pierwszym przywódcą powstania został Stefan Bobrowski. Po nim funkcję tę pełnił
Ludwik Mierosławski
, a następnie
Marian Langiewicz
, ponownie
Stefan Bobrowski
i
Karol Majewski
. Wojna od początku przybrała charakter partyzancki. Stoczono około tysiąca potyczek. Do ważniejszych należy zaliczyć starcia pod
Węgrowem
,
Małogoszczem
,
Miechowem
i
Siemiatyczami
. W październiku 1863 roku władzę dyktatorską objął
Romuald Traugutt
. Wiosną następnego roku został aresztowany, a potem stracony. Ostatecznym ciosem dla powstania był
ukaz
uwłaszczeniowy
z marca
1864
roku. Nadając chłopom ziemię, car odciągnął ich od walki. Powstanie styczniowe było ostatnim zrywem narodowowyzwoleńczym Polaków w
XIX wieku
. Podobnie jak poprzednie próby odzyskania niepodległości, zakończyło się przegraną. Tysiące Polaków wywieziono na
Syberię
, język polski usunięto ze szkół i urzędów, zlikwidowano odrębność Królestwa Polskiego, powołując na jego miejsce
Kraj Nadwiślański
. Przez następne lata, na znak żałoby narodowej, spora część społeczeństwa nosiła czarne stroje, a także biżuterie z symbolami narodowymi.
Druga połowa XIX wieku
W latach 70. XIX stulecia na terenie zaboru rosyjskiego, obok stowarzyszeń wolnościowych, zaczęły powstawać organizacje
socjalistyczne
. Jednym z ich działaczy był
Ludwik Waryński
- założyciel partii
Wielki Proletariat
(
1882
). W roku
1892
socjaliści z zaboru rosyjskiego, których większość przebywała na emigracji, uchwalili w
Paryżu
szkic programu
Polskiej Partii Socjalistycznej
. W
1893
roku na czoło przywódców PPS wysunął się
Józef Piłsudski
. W
1906
roku doszło do podziału tej partii na
PPS-Frakcję Rewolucyjną
skupiającą zwolenników walki narodowowyzwoleńczej (tu działał Piłsudski) i
PPS-Lewicę
opowiadającą się przede wszystkim za
rewolucją
. W
1893
roku powstała
Socjaldemokracja Królestwa Polskiego
(później
Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy
). Głosiła ona jedność międzynarodowego ruchu robotniczego.
W
1905
roku wybuchły w
Rosji
strajki
, które zapoczątkowały
rewolucję także na ziemiach polskich objętych zaborem rosyjskim
. Trwała ona do
1907
roku i przyniosła robotnikom poprawę ich sytuacji materialnej. Dała także możliwość tworzenia organizacji związkowych.
Język polski
powrócił do urzędów i części szkół.
Zobacz też