Gorzów Wielkopolski (
niem.
Landsberg an der Warthe) –
miasto
na prawach powiatu
w
województwie lubuskim
, siedziba
wojewody lubuskiego
. Gorzów Wielkopolski położony jest nad
Wartą
, w zachodniej
Polsce
.
Miasto o największej liczbie mieszkańców w województwie. W grudniu 2009 roku Gorzów Wielkopolski zamieszkiwało 125 383 osób, co lokuje go na 31. pozycji w kraju pod względem liczby ludności[1].
Położenie
Pod względem geograficznym położone jest na skraju
Kotliny Gorzowskiej
leżącej na
Równinie Gorzowskiej
nad
Wartą
u ujścia
Kłodawki
, na wysokości od 19 do 82 metrów
n.p.m.
Leży 53
km
od granicy z
Niemcami
i około 135 km od ich stolicy,
Berlina
. Do Warszawy jest 448 km, a siedziba władz
samorządowych województwa
lubuskiego znajduje się w oddalonej o 112 km
Zielonej Górze
. Miasto leży w granicach historycznej
ziemi lubuskiej
. Po podbiciu
Lubuszan
przez
Polan
, tereny te zostały włączone do
Wielkopolski
. Następnie w 1252 r. ziemia ta została włączona do
Marchii Brandenburskiej
, stanowiąc zalążek
Nowej Marchii
. Do
1945
r. miasto związane było z niemiecką
Brandenburgią
, a po
II wojnie światowej
znalazło się w granicach Polski.
Historia
W okresie wczesnego średniowiecza (od X wieku), tereny ujścia rzeki Warty znajdowały się pod panowaniem i kontrolą państwa Polan, a następnie Królestwa Polskiego. Postępujący proces rozbicia dzielnicowego piastowskiego państwa polskiego, doprowadził do utraty tych terenów na rzecz zachodnich sąsiadów. W
1249
ziemia lubuska
znalazła się w rękach brandenburskich poprzez zastaw jaki Bolesław Rogatka, książę legnicki uczynił wobec arcybiskupów
Magdeburga
. W
1260
Konstancja – księżniczka córka Przemysła I, księcia
wielkopolskiego
wyszła za Konrada, syna margrabiego
brandenburskiego
Jana, jako posag wniosła ziemie
kasztelanii
santockiej
bez samego grodu.
2 lipca
1257
rycerz Albrecht de Luge został upoważniony przez margrabiego
Jana I
z
dynastii askańskiej
do założenia niemal na granicy kasztelanii i ziemi lubuskiej miasta o nazwie Landisberch Nova (Landsberg Nowy, dla rozróżnienia z
Altlandsbergiem
, koło Berlina (w
Niemczech
do
1945
r. nazwa Landsberg odnosiła się w sumie do 6 miejscowości). Landisberch (Landsberg) szybko stał się ważnym ośrodkiem kulturalnym i handlowym na wschodnich rubieżach
Brandenburgii
. Wraz z założeniem miasta zbiegła się budowa okazałej
gotyckiej
fary (kościoła parafialnego, od
1537
luterańskiego), dziś rzymskokatolickiej katedry pw. Wniebowzięcia NMP W
1433
przeżył oblężenie
husytów
, w
XVII wieku
przez kilkadziesiąt lat znosił
szwedzką okupację
, utrzymywał wojska rosyjskie w
wojnie siedmioletniej
, opłacał się
kontrybucją
armii
Napoleona
. Od
1892
r. Gorzów był siedzibą powiatu miejskiego (niem. Stadtkreis).
Łaźnia miejska, pozostałość przedwojennej świetności miasta
Do najważniejszych przedwojennych osobistości Landsbergu należą: Max Bahr (właściciel fabryki worków
jutowych
, właściciel willi zajmowanej obecnie przez Pałac Biskupi, inicjator budowy łaźni miejskiej (
1928
), która działała jeszcze na początku
XXI wieku
),
Hermann Paucksch
– fabrykant z Zawarcia (fundator
fontanny
z
1897
na Starym Rynku, nazwanej od jego nazwiska, odtworzonej w
1997
rękami gorzowian i dawnych niemieckich mieszkańców), właściciel willi Grodzkiego Domu Kultury na Zawarciu, Gustaw Schroeder – założyciel fabryki kabli i sznurów, budowniczy willi, obecnie
Muzeum Lubuskie im. Jana Dekerta
. W Landsbergu nad
Wartą
urodziła się w
1929
Christa Wolf
, najsławniejsza pisarka
NRD
, kilkoro literatów, utalentowanych artystów i techników, przebywało tu także kilka ważnych postaci znanych z historii powszechnej np. Fryderyk Schleiermacher,
Gottfried Benn
. Położenie miasta u ujścia Kłodawy (Kłodawki) do
Warty
na skrzyżowaniu wodnych i lądowych szlaków komunikacyjnych, dawało dogodne warunki do urbanizacji i rozwoju miasta, które rozkwitało dzięki pracy kupców i rzemieślników. Doprowadziło to do rozrośnięcia się miasta i przybrania jeszcze większej wartości ekonomiczno-strategicznej.
Były gmach poczty głównej w Gorzowie
Podczas
II wojny światowej
garnizon
Wehrmachtu
wycofując się do
Kostrzyna nad Odrą
wysadził oba mosty, a oddziały
Armii Czerwonej
paliły Stare Miasto począwszy od
30 stycznia
1945
, masowo dokonując też gwałtów na kilku tysiącach niemieckich kobiet. Ostatecznie w marcu Landsberg stał się polskim Gorzowem nad Wartą, a później dodano przymiotnik Wielkopolski. Pierwszymi polskimi osadnikami byli kolejarze, którzy przybyli tu 3 lutego 1945 z radzieckim transporem wojskowym z wielkopolskiego Wągrowca. Pierwszym Komendantem Wojennym miasta był radziecki dowódca płk. Josif Dragun, władzę sprawował do 26 marca 1945, po czym przekazał ją polskiej administracji - pierwszemu prezydentowi miasta
Piotrowi Wysockiemu
[3]. Już wkrótce po przekazaniu Polakom administracji nad miastem, powołana została w Gorzowie delegatura poznańskiego urzędu wojewódzkiego, w celu zapewnienia sprawnej polskiej administracji na zachodnim pograniczu. Rozpoczęło się wysiedlanie dotychczasowych mieszkańców do Niemiec, do miasta przybywali jednocześnie liczni
Polacy
z
Kresów Wschodnich
[4].
W okresie powojennym następował ponowny szybki rozwój miasta. Od roku 1945 do 1950, Gorzów pełnił rolę głównego ośrodka administracyjnego zachodnich powiatów województwa poznańskiego. Jednocześnie w Gorzowie rozpoczęła działalność administracja kościoła katolickiego, obejmująca tereny północno-zachodniej Polski. Z powodu wyjątkowo silnej niechęci komunistycznej władzy do rezydującej w Gorzowie wpływowej katolickiej administracji kościelnej, Gorzów tracił stopniowo znaczenie na administracyjnej mapie kraju. Od 1950 roku miasto należało do nowoutworzonego
województwa zielonogórskiego
. Już w połowie
lat 60.
liczba ludności sięgnęła 50 tys. osób, przekraczając stan sprzed wojny. W końcu lat 60. Gorzów przeżywa drugi w swych dziejach boom budowlany stając się miastem średniej wielkości, następuje dynamiczny rozwój przemysłu. W
latach 70.
powstały pierwsze publiczne placówki szkolnictwa wyższego. W
1975
roku miasto zostało stolicą nowoutworzonego
województwa gorzowskiego
, a w
1979
roku urodziła się 100-tysięczna gorzowianka[]. W
latach 80.
wybudowany został nowoczesny szpital wojewódzki.
Po strajkach sierpniowych
1980
roku w Gorzowie powstała silna[] organizacja
NSZZ Solidarność
. Pierwszym demokratycznie wybranym przewodniczącym Zarządu Regionu Gorzowskiego Solidarności został
Edward Borowski
(pełnił tę funkcję aż do śmierci 4 sierpnia 1987 roku). Po wprowadzeniu
stanu wojennego
13 grudnia
1981
roku zastrajkowały największe gorzowskie zakłady przemysłowe: ZWCh
Stilon
,
Silwana
,
ZM Ursus
.
16 grudnia
1981 roku
ZOMO
brutalnie rozbiło strajk w Ursusie. Solidarność w Gorzowie zeszła do podziemia. W
1982
roku rozpoczęto wydawanie biuletynu Feniks (do dziś organ ZR Gorzowskiego NSZZ Solidarność). W tym samym roku powstał w Gorzowie Młodzieżowy Ruch Oporu (MRO) zrzeszający antykomunistyczną młodzież gorzowskich szkół średnich.
31 sierpnia
1982
roku, w 2. rocznicę podpisania
porozumień sierpniowych
, w centrum miasta miały miejsce wielogodzinne solidarnościowe i demonstracje. W
1983
roku w miejsce MRO powstał
Ruch Młodzieży Niezależnej
(RMN). Pierwszym przewodniczącym RMN był
Marek Rusakiewicz
. RMN wydawał własne pismo podziemne Szaniec (łącznie w latach 1983-1989 ukazało się prawie 200 numerów) rozprowadzane wśród młodzieży szkół średnich. Wiosną
1989
roku, z inspiracji Solidarności i RMN, odbyła się w Gorzowie kilkunastotysięczna manifestacja mieszkańców protestujących przeciwko planom budowy
elektrowni jądrowej
w niedalekim
Klempiczu
.
Lata 90.
to dynamiczny rozwój sektora prywatnego. Powstają pierwsze inwestycje zagraniczne. Od
1999
roku Gorzów jest siedzibą
wojewody lubuskiego
.
W
2007
roku miasto obchodziło
jubileusz 750-lecia lokacji
.
Toponimia
Pierwotna niemiecka nazwa Landsberg an der Warthe pochodzi od słów "Land" (pol. ziemia, kraina) oraz "Berg" (pol. góra), będących częstymi elementami nazewnictwa niemieckich miast. Poza główną nazwą miasto posiadało element lokalizujący miasto, wynikający z dużej liczby miast w ówczesnej
Rzeszy Niemieckiej
posiadających tę nazwę.
Historia polskiej nazwy miasta rozpoczęła się na początku kwietnia 1945 roku, kiedy zaczęła upowszechniać się nazwa Gorzów[5]. Nazwa, choć nie umotywowana historycznie, nie jest jednak całkiem przypadkowa – miastu nadano nazwę Gorzów w analogii do
Gorzowa Śląskiego
na
Opolszczyźnie
, który po niemiecku nazywał się Landsberg in Oberschlesien, będącym miastem pogranicza etnicznego i mającym podwójną (polską i niemiecką) tradycję nazewniczą. W początkowym okresie rządów polskich stosowana była także nazwa Kobyla Góra, którą wywodzono z nieprecyzyjnego, XV-wiecznego opisu granic miasta. Nazwę Kobylagóra przedstawił w 1934 r.
Stanisław Kozierowski
w swoim Atlasie nazw geograficznych Słowiańszczyzny Zachodniej[6]. Współczesna nauka nie znajduje jednak żadnych dowodów na faktyczne odnoszenie się tej nazwy do samego Landsbergu.
Po przyłączeniu do
woj. poznańskiego
, od
7 lipca
1945
roku w dokumentach urzędowych funkcjonuje nazwa Gorzów nad Wartą[5]. Dodany drugi człon nad Wartą był dokładnym odzwierciedleniem niemieckiego określenia lokalizacyjnego an der Warthe.
Zabytkowa kamienica na rogu Sikorskiego i Kosynierów Gdyńskich,
ulica Bolesława Chrobrego, część gorzowskiego Traktu Królewskiego
2 marca 1946 roku
Komisja Ustalania Nazw Miejscowości
podjęła decyzję o urzędowym brzmieniu nazwy Gorzów Wielkopolski. Zgodnie z zarządzeniem Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych nazwa Gorzów Wielkopolski formalnie obowiązuje od 19 maja 1946 roku[7]. Miasto nigdy nie było stale związane z historycznym regionem
Wielkopolski
, ponieważ ziemie te należały do kasztelanii santockiej przed powstaniem Gorzowa. Pomimo tego faktu zmieniono drugi człon nazwy z nad Wartą na Wielkopolski. Sam przymiotnik Wielkopolski pojawia się w dziennikach ustaw i monitorach rządowych dopiero na
początku lat 50.
, czyli gdy miasto już nie należało do woj. poznańskiego.
Według nazewnictwa pocztowego do 30 maja 1945 roku nazwa brzmiała Kobylagóra, następnie Gorzów nad Wartą, a od 5 listopada 1946 roku Gorzów Wielkopolski[5].
Środowisko naturalne
Gorzów Wielkopolski - podobnie jak
Rzym
- położony jest na siedmiu wzgórzach.
Na obszarze Gorzowa można zauważyć dwa poziomy
teras
holoceńskich, w obrębie których występują liczne zachowane
starorzecza
. Prawobrzeżna część Gorzowa leży na silnie pofałdowanej północnej krawędzi pradoliny
Warty
o zróżnicowanych rzędnych od 23,0 m do 82,0 m n.p.m. Lewobrzeżna, nizinna część o przeciętnej rzędnej wynoszącej 19 m n.p.m. obejmuje płaską terasę zalewową, przeciętą
Kanałem Ulgi
[8].
Architektura
Układ urbanistyczny miasta
Układ historyczny Starego Miasta w ciągu ostatnich 50 lat uległ znacznemu przekształceniu ze względu niemal całkowite jego zniszczenie w wyniku działań
II wojny światowej
oraz w sposób jego odbudowy w latach 60. XX wieku, który zignorował średniowieczną strukturę działek i dokonał zmian w układzie ulic. Zachowany został jedynie zewnętrzny, historyczny obrys Starego Miasta z fragmentami
murów obronnych
oraz czytelność większości ulic. Natomiast charakter nowej
zabudowy
, w większości mieszkaniowej wprowadzonej w jego obszar nie nawiązał do historycznych wartości[9]. Dużą wartość historyczną ma jednak kompleks Nowego Miasta, w większości kamienic z przełomu XIX i XX wieku, którego układ wpisany został do rejestru zabytków.
Architektura w mieście
Fontanna na Placu Grunwaldzkim w nocy
Fontanny
W Gorzowie Wielkopolskim znajduje się 8 fontann. Obecnie czynnych jest 7. 8 kwietnia 2009 r. uruchomiono zmodernizowaną
fontannę na placu Grunwaldzkim
.
Zieleń miejska
Plac Nieznanego Żołnierza
Staw w Parku Wiosny Ludów
Miasto ma 9
parków
o łącznej powierzchni 138,3 ha (w tym
Słowiański
,
Siemiradkiego
,
Kopernika
,
Wiosny Ludów
,
750-lecia
,
Zacisze
) oraz 141
zieleńców
zajmujących łączną powierzchnię około 120,5 ha okalające tereny wokół
placów
, budynków i narożniki ulic. Wszystkie parki, zieleńce i
tereny zieleni osiedlowej
zajmują łączną powierzchnię 342,7 ha[10].
W granicach miasta występuje też jeden zwarty kompleks leśny stanowiący wschodni fragment Obszaru Chronionego Krajobrazu "Wysoczyzna Gorzowska", związanego ze strefą krawędziową
wysoczyzny morenowej
, biegnący od
Witnicy
, aż po Gorzów Wielkopolski.
Drzewostany
tego obszaru składają się przede wszystkim z
sosny
z domieszką drzew liściastych[11].
Gospodarka
Centrum Handlowe Askana otwarte w 2007 r.
Siedziba Vetoquinol Biowet, przedsiębiorstwa z branży farmacji weterynaryjnej istniejącego w Gorzowie od 1888 r.
Centrum Handlowe Park 111 nocą.
Centrum Handlowe Galeria Młyńska nocą.
Centrum Handlowe Dom Towarowy Rolnik
W końcu grudnia 2009 liczba zarejestrowanych bezrobotnych w Gorzowie obejmowała ok. 4,4 tys. mieszkańców, co stanowi
stopę bezrobocia
na poziomie 7,6% do aktywnych zawodowo[12].
Miasto Gorzów Wielkopolski dostała nagrodę jako Gmina Fair Play-Certyfikowana Lokalizacja Inwestycji w kategorii dużych miast w Polsce, w konkursie organizowanym przez Instytut Badań Nad Gospodarką Rynkową 2009 r.[13] Gorzów Wlkp. jest prężnym ośrodkiem przemysłowym z rozwiniętym przemysłem chemicznym, elektronicznym, energetycznym, farmaceutycznym, lekkim, maszynowym, metalowym, motoryzacyjnym, spożywczym, włókienniczym.
Dobrze rozwinięty handel i usługi. W mieście działa wiele stacji benzynowych, serwisów, warsztatów, hurtowni, sklepów, punktów usługowych, istnieją oddziały większości działających w Polsce banków i towarzystw ubezpieczeniowych, dealerzy popularniejszych marek samochodowych. Istnieje wiele centrów handlowych oraz marketów wielkopowierzchniowych.
W Gorzowie działa podstrefa
Kostrzyńsko-Słubickiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej
.
Od momentu reform gospodarczych
Balcerowicza
z początku lat 90. Gorzów przechodził duże zmiany w strukturze gospodarczej. Tuż po wprowadzeniu gospodarki wolnorynkowej największe zakłady w mieście, tzn. ZWCH Stilon, Silwana i Ursus, zaczęły przechodzić trudności. Konieczność konkurowania z firmami zagranicznymi doprowadziła do ich upadku lub sprzedaży[]. Stilon wpadł w tarapaty finansowe związane z radykalnym zmniejszeniem zamówień. Z ok. 20 tys. osób załoga zmniejszyła się do kilku tysięcy pod koniec lat 80[]. Na przełomie stuleci część majątku ZWCH Stilon nabyli Nylstar i Rhodia, ale zarówno zatrudnienie jak i produkcja nigdy nie zbliżyły się do historycznych rekordów[]. Zakłady Mechaniczne Ursus ostatecznie zostały zamknięte pod koniec lat 90 podobnie jak Wojewódzkie Przedsiębiorstwo Rolno-Przemysłowe (rzeźnia miejska), zaś Silwana jest w stanie upadłości.
W przeciwieństwie do rodzimych gigantów z minionej epoki dużo lepiej radziły sobie nowo powstające firmy[]. Gorzów od początku lat 90. dynamicznie przyciągał kapitał zarówno Polski jak i zagraniczny. W 1993 r. zakład produkcyjny otwarła firma Volkswagen Elektrosystemy Sp. z o.o., która w 2006 została wykupiona przez japoński koncern Sumitomo Electric. Jest to obecnie największy pracodawca w mieście zatrudniający ok. 3 tys. ludzi[]. W Gorzowskiej Podstrefie Kostrzyńsko-Słubickiej Strefy Ekonomicznej działa obecnie wiele firm a największym inwestorem jest tajwański koncern TPV Displays, który rozpoczął działalność w 2007 r. Jako stolica województwa i powiatu Gorzów posiada duży odsetek zatrudnionych w urzędach administracji rządowej i samorządowej[].
Jak we wszystkich polskich miastach doby komunizmu, tak i w Gorzowie handel był niezwykle utrudniony[]. Z upadających spółdzielni szybko powstała gęsta sieć sklepów, rozwijały się również targowiska. Miasto w latach 90. otworzyło się na handel wielkopowierzchniowy, a pierwszym sklepem tego typu był HIT, który kilka lat później został wykupiony przez Tesco, które obecne posiada w Gorzowie dwa hipermarkety i jeden mniejszy obiekt. Rozwijają się również galerie handlowe[]. Pierwszym dużym przedsięwzięciem tego typu było Centrum Handlowe Panorama w dzielnicy Górczyn otwarte na początku tego wieku. Kolejno powstawały m.in. Park 111, Galeria Młyńska, Kupiec Gorzowski oraz
Galeria Askana
, a w międzyczasie odnowiony został Dom Towarowy Rolnik. Od 2008 r. irlandzka firma Caelum Development prowadzi budowę największego obiektu handlowego w województwie Nova Park[]. Planowane jest także nowa Galeria Handlowa Piast[14].
ul. Wodna-jedna z najstarszych ulic w Gorzowie
Grodzki Dom Kultury, eklektyczna willa przedwojennego fabrykanta Pauckscha
Demografia
Struktura demograficzna mieszkańców Gorzowa wg danych z 31 grudnia 2008[10]:
Opis | Ogółem | Kobiety | Mężczyźni |
---|
jednostka | osób | % | osób | % | osób | % |
populacja | 125157 | 100 | 65620 | 52,43 | 59537 | 47,57 |
wiek przedprodukcyjny (0–17 lat) | 21589 | 17,25 | 10429 | 8,33 | 11160 | 8,92 |
wiek produkcyjny (18–65 lat) | 84113 | 67,21 | 41519 | 33,17 | 42594 | 34,03 |
wiek poprodukcyjny (powyżej 65 lat) | 19455 | 15,54 | 13672 | 10,92 | 5783 | 4,62 |
Liczba ludności Gorzowa Wielkopolskiego na przestrzeni ostatnich 5 stuleci
Największą populację Gorzów Wielkopolski odnotował w
1999
r. – wg danych
GUS
126 406 mieszkańców[15].
Klimat
W Gorzowie Wielkopolskim panuje klimat umiarkowany przejściowy, z przewagą wpływów oceanicznych. Opady roczne wynoszą 523,2 mm.
Średnia temperatura i opady dla Gorzowa Wielkopolskiego |
---|
Miesiąc | Sty | Lut | Mar | Kwi | Maj | Cze | Lip | Sie | Wrz | Paź | Lis | Gru | Roczna |
---|
Średnie najwyższe temperatury [°C] | 7 | 8 | 16 | 22 | 26 | 29 | 30 | 30 | 26 | 21 | 13 | 9 | 19 |
---|
Średnie najniższe temperatury [°C] | -13 | -12 | -7 | -2 | 1 | 5 | 8 | 7 | 3 | -1 | -5 | -10 | -2 |
---|
Opady
[mm] | 33 | 30.5 | 33 | 35.6 | 48.3 | 58.4 | 71.1 | 58.4 | 40.6 | 38.1 | 38.1 | 38.1 | 523,2 |
---|
Źródło: Weatherbase[16] 18.12.2008 |
Komunikacja i transport
Komunikacja miejska
Komunikacja miejska w Gorzowie Wielkopolskim obsługiwana jest przez
autobusy
kursujące na 39 liniach dziennych i 6 nocnych, oraz
tramwaje
jeżdżące na 5 liniach. Transportem zarządza
Miejski Zakład Komunikacji
. Stan taboru autobusowego MZK należy do najlepszych w kraju - 9/10 autobusów jest niskopodłogowych i składa się głównie z pojazdów Solaris Urbino 12 oraz MAN NL 202. Do 2011 r. planowana jest również wymiana przestarzałych tramwajów, których wiek dochodzi do 40 lat na dużo nowocześniejsze używane tramwaje typu N8C zakupione z Niemiec. Komunikacja miejska operuje na co dzień zarówno na terenie Gorzowa jak i okolicznych gmin, a w lecie dowozi również ludzi na wybrane kąpieliska.
Transport drogowy
Miasto stanowi ważny węzeł drogowy w którym przecinają się dwie drogi krajowe:
27 listopada
2007 otwarto
obwodnicę Gorzowa
, która jest częścią przyszłej
drogi ekspresowej S3
. W mieście rozpoczynają się także 4 drogi wojewódzkie.
Droga wojewódzka nr 132
biegnąca do
Kostrzyna nad Odrą
,
droga wojewódzka nr 151
do
Choszczna
,
droga wojewódzka nr 158
do
Drezdenka
oraz
droga wojewódzka nr 130
do
Dębna
. Oprócz tego z miasta wybiegają drogi powiatowe m.in. do
Borka
,
Ulimia
, Chwalęcic,
Santoka
.
W Gorzowie działa spółka PKS Gorzów Wielkopolski będąca największym przewoźnikiem autobusowym w regionie.
Transport kolejowy
Gorzów uzyskał pierwsze połączenie kolejowe dzięki uruchomieniu
12 października
1857
102,4 km 1-torowej linii
Krzyż Wielkopolski
-Gorzów-
Kostrzyn nad Odrą
[17]. Kolejnym połączeniem wybudowanym w latach
1885
-
1896
była 67,6 km 1-torowa linia
Dąbrówka Wielkopolska
-Gorzów.
Obecnie przez miasto przebiegają
linia kolejowa nr 203
(
Berlin
-Kostrzyn nad Odrą-Gorzów-
Piła
-
Tczew
), która dzięki węzłowi kolejowemu w Krzyżu Wielkopolskim łączy miasto ze
Szczecinem
i
Poznaniem
. Z miasta wychodzi także
linia kolejowa nr 367
biegnąca w kierunku
Zbąszynka
, oraz
linia kolejowa nr 415
do
Myśliborza
.
W mieście działa 5 stacji kolejowych, z czego najważniejsza to
Gorzów Wielkopolski
. Pozostałe to
Gorzów Wlkp. Wieprzyce
, Gorzów Wlkp. Zamoście, Gorzów Wlkp. Karnin i Gorzów Wlkp. Zieleniec.
Ponadto w Gorzowie znajduje się dawny przystanek Gorzów Wlkp. Chróścik na niedziałającej linii do
Myśliborza
.
Gorzów jest siedzibą spółek produkcyjnych i usługowych związanych z transportem kolejowym, m.in. Gorzów Wagony, zajmująca się naprawą i renowacją wagonów. Miasto jest także siedzibą Zakładu Linii Kolejowych spółki
PKP Polskie Linie Kolejowe
.
Transport lotniczy
Gorzów nie posiada własnego lotniska. Przy Szpitalu Wojewódzkim zlokalizowane jest oświetlone lądowisko dla śmigłowców. Obecnie planowana jest budowa bazy lotnictwa sanitarnego oraz lotniska aeroklubu w podgorzowskich
Wojcieszycach
[]. W okolicach Gorzowa znajduje się leśna baza lotnicza
Lasów Państwowych
w
Lipkach Wielkich
, a także prywatne lotnisko w
Trzebiczu Nowym
k.
Drezdenka
.
Najbliższe porty lotnicze:
Transport wodny śródlądowy
W Gorzowie znajduje się niewielki port rzeczny na Warcie, jednakże znaczenie transportu wodnego obecnie jest bardzo małe. W mieście działa stocznia rzeczna oraz Stowarzyszenie Wodniaków Gorzowskich "Kuna", które opiekuje się zabytkowym lodołamaczem o tej samej nazwie.
Mosty gorzowskie
W Gorzowie znajdują się 4 mosty nad
Wartą
. Są to
Most Staromiejski
,
Most Lubuski
, Most żelazny (kolejowy) oraz
Most w Wieprzycach
w przebiegu Trasy Zgody na
Obwodnicy S3
.
Nad
Kanałem Ulgi
miasto posiada 2 mosty: Most Stary oraz most w przebiegu
Trasy Nadwarciańskiej
. Gorzów posiada 10 mostów nad
Kłodawką
[18] oraz kładki dla pieszych[19].
Edukacja
Miasto jest rozwijającym się ośrodkiem szkolnictwa wyższego w zachodniej Polsce. Pierwszą szkołą wyższą w powojennym Gorzowie było utworzone w
1947
Wyższe Seminarium Duchowne
, które następnie przeniesiono w
1952
do
Paradyża
. Obecnie najważniejsze placówki szkolnictwa wyższego to:
Ponadto w Gorzowie funkcjonuje szereg filii i ośrodków zamiejscowych uczelni z najbliższych miast akademickich. Obecnie realizowana jest koncepcja połączenia dwóch publicznych szkół wyższych: PWSZ oraz ZWKF, co w perspektywie zaowocować ma utworzeniem w Gorzowie uczelni akademickiej – Akademii Gorzowskiej. Miasto posiada również rozwiniętą sieć placówek oświaty. Działa m.in. 8 publicznych liceów ogólnokształcących oraz szereg zespołów szkół szkolnictwa zawodowego. Działają dwie publiczne szkoły muzyczne (I i II stopnia oraz I stopnia), jak również liceum plastyczne. Gorzów posiada także dużą liczbę szkół niepublicznych wszystkich szczebli. Ponadto w mieście funkcjonują dwie instytucje publiczne nadzorujące i wspomagające oświatę na obszarze województwa: Lubuskie Kuratorium Oświaty oraz Wojewódzki Ośrodek Metodyczny. W Gorzowie Wielkopolskim znajduje się Szkoła tańca "Mandaryna Dance Studio" należąca do Marty Wiśniewskiej.
Kultura i sztuka
Muzeum Lubuskie im. Jana Dekerta
W mieście działa
Muzeum Lubuskie im. Jana Dekerta
, będące najstarszym muzeum w województwie. Składa się z czterech oddziałów: Muzeum Sztuk Dawnych, Muzeum Grodu Santok, Muzeum Warty oraz Muzeum Kultury i Techniki Wiejskiej.
Według danych z 2006 r. w mieście działało 15 placówek bibliotecznych, z których w 2006 roku korzystało 33 644 czytelników[10]. Największą biblioteką jest Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna im. Zbigniewa Herberta, które prócz wypożyczalni głównej posiada 3 oddziały oraz filie. Biblioteka ta posiada w swoich zbiorach 389 373 książek[20]. W styczniu 2008 r. otwarta została jej nowa siedziba. W nowoczesnym gmachu mieszczą się obecnie wszystkie działy, wcześniej rozrzucone w wielu lokalizacjach w mieście, a ponadto przeniesiony z ul. Pomorskiej Ośrodek Alliance Francaise, jak również galeria oraz kawiarnia. Zabytkowy budynek obok WiMBP tzw. Willa Jahnego w ciągu kilku lat ma zostać zaadaptowany na siedzibę Miejskiego Ośrodka Sztuki a oba budynki mają być połączone mostkiem.
W Gorzowie działają 2
kina
, które w 2006 roku odwiedziło 86 665 widzów[10].
Centrum Filmowe Helios
jest
multipleksem
z 5 salami znajdującym się w
Galerii Askana
. Kino "60 krzeseł" mieści się w Miejskim Ośrodku Sztuki przy ul. Pomorskiej 73 i jest kinem studyjnym z widownią na 60 osób, gdzie wyświetlane są produkcje filmowe spoza głównego nurtu komercyjnego. Kino to powstało we wrześniu 2002. Projekcje odbywają się od września do czerwca. W siedzibie kina działa również Dyskusyjny Klub Filmowy "Megaron". Wcześniej w mieście działało 5 innych kin, obecnie są one nieczynne. Kino "Kopernik" przy ul. Warszawskiej, zostało oddane do użytku w 1975 i posiadało widownię na 570 osób, Kino "Słońce" mieszczące się w centrum miasta przy ul. Chrobrego było najstarszym kinem w Gorzowie. Oba zostały zamknięte w 2007 r. w zwiazku z otwarciem kompleksu kinowego Helios. Ponadto istniały jeszcze kina "Muza", kino Kolejarz oraz kino "Kapitol".
Obecnie trwa budowa Filharmonii Gorzowskiej i Centrum Edukacji Artystycznej. Jest to największa inwestycja kulturalna w dziejach Gorzowa i pochłonie łącznie ponad 130 mln zł[21].Planowany oddanie do użytku to III kwartał 2010.
W świecie muzyki najbardziej znany jest
Jazz Club "Pod Filarami"
. Klub co roku gości wielu artystów jazzowych zarówno z Polski jak i zagranicy[22].
Teatry
- Teatr im. Juliusza Osterwy w Gorzowie Wlkp. (scena główna oraz scena letnia),
-
Teatr Kreatury
- Cygański Teatr Muzyczny Terno
- Amfiteatr Gorzowski
- Teatr Na Murku
Imprezy cykliczne
Lista imprez cyklicznych odbywających się w Gorzowie Wielkopolskim:
- Konfrontacje Fotograficzne – maj, od 1974[23]
- Dni Gorzowa nad Wartą – czerwiec[24]
- Międzynarodowe Spotkania Zespołów Cygańskich "Romane Dyvesa" – lipiec[25]
-
Reggae nad Wartą
- Międzynarodowy Konkurs Pianistyczny im. Jana Sebastiana Bacha – październik, od 1986[26]
-
Gorzów Jazz Celebrations
(do 2004 – Pomorska Jesień Jazzowa)
- Gorzowskie Spotkania Teatralne – listopad, od 1983[27]
- Międzynarodowy Festiwal Muzyczny Serenada nad Wartą – od 2005 r.
Lista nieodbywających się już imprez cyklicznych w Gorzowie Wielkopolskim:
- Biennale Sztuki Sakralnej Sacrum – do 2004, odbyło się 11 razy[28]
Gorzowscy twórcy i wykonawcy
-
Adam Bałdych
– muzyk;
-
Piotr Bukartyk
wykonawca
poezji śpiewanej
;
-
Edward Dębicki
założyciel Cygańskiego Teatru Muzycznego "Terno", dyrektor i kierownik artystyczny Międzynarodowych Spotkań Cygańskich w Gorzowie "Romane Dyvesa";
-
Irena Dowgielewicz
– poetka, pisarka;
-
Hermann Ende
– architekt;
-
Marian Klaus
– muzyk, kompozytor, nauczyciel, stroiciel fortepianów i akordeonów
-
Victor Klemperer
– literat
-
Ryszard Krynicki
– poeta oraz wydawca;
-
Michał Kwiatkowski
– piosenkarz, wokalista, muzyk, występował w
Szansie na sukces
, znany również we Francji z programu Star Academy (odpowiednik polskiego Idola);
-
Zdzisław Morawski
– poeta;
-
Krystyna Prońko
– piosenkarka;
-
Krzysztof Pulkowski
reżyser, scenarzysta, aktor, niezależny twórca;
-
Bronisława Wajs
zwana też Papuszą – poetka, pisarka romskiego pochodzenia;
-
Christa Wolf
– pisarka
- Jan Korcz - był pierwszym artystą malarzem, który osiedlił się w Gorzowie po wojnie Urodził się 1 stycznia 1905 r. w Samborze na Ukrainie, zmarł 16 marca 1984 r. w Gorzowie.
Media
W Gorzowie Wielkopolskim istnieje 8 stacji radiowych, 4 telewizyjne, wydawane są gazety i czasopisma.
Prasa
Radio
Telewizja
Lokalne stacje telewizyjne nadające sygnał z Gorzowa:
Sport
Gorzów Wlkp. od dawna jest obecny na sportowej mapie Polski. Historia sportu w mieście to założenie Kolejowego Klubu Piłkarskiego (później Warta Gorzów), jednak od wielu lat Gorzów w Polsce i na świecie kojarzony jest przede wszystkim ze sportem żużlowym. Klub
Stal Gorzów Wielkopolski
założony został w 1947 r. i od 1962 r. aż do 2002 r. nieprzerwanie występował w najwyższej klasie rozgrywkowej, zdobywając 21 medali Mistrzostw Polski (w tym 7 złotych). Obecnie gorzowscy piłkarze
GKP Gorzów Wielkopolski
, po latach zmagań finansowych, rozwiązaniu klubu i ponownym starcie w rozgrywkach obecnie grają w
Unibet Pierwsza Liga
, działacze klubu próbują wrócić do nazwy Stilon. Kolejną dyscypliną, która istnieje w Gorzowie już od wielu lat jest siatkówka. KS
Stilon Gorzów
(obecnie GTPS) w 1997 r. zdobyli Puchar Polski, w 1999 r. zdobyli brązowy medal Mistrzostw Polski a rok później zostali wicemistrzami Polski. Zasłużoną drużyną jest sekcja piłkarska Stilonu Gorzów, która w latach swojej świetności walczyła o awans do Ekstraklasy. W latach 80. i 90. furorę w Polsce i zagranicą robili kolarze z klubu Orlęta Gorzów.
W XXI w., mimo niesłabnącej popularności wspominanych, gorzowski sport sukcesy na arenie międzynarodowej ogólnopolskiej zaczął odnosić za sprawą wioślarzy oraz kajakarzy z
AZS AWF Gorzów Wielkopolski
oraz MKKS Gorzów. Od kilku lat najmocniejszym punktem w grach zespołowych są koszykarki AZS PWSZ Gorzów, które w sezonach 2008/2009 i 2009/2010 zdobyły wicemistrzostwo Polski.
Kluby sportowe
- Aeroklub Gorzowski
- Automobilklub Gorzowski
-
AZS AWF Gorzów Wielkopolski
– aikido, akrobatyka sportowa, judo, kajakarstwo, kulturystyka, lekkoatletyka, piłka ręczna, wioślarstwo, zapasy
-
KSSSE AZS PWSZ Gorzów Wielkopolski
– koszykówka kobiet
-
NGR Technologie AWF Gorzów Wielkopolski
– koszykówka mężczyzn
-
Caelum Stal Gorzów
–
Żużlowy
Klub Sportowy
-
GKP Gorzów Wielkopolski
– piłka nożna
- GMKS "Kadet" – strzelectwo sportowe
-
GTPS Gorzów Wielkopolski
–
siatkówka
- Miejski Klub Pływacki "Słowianka"
- Międzyszkolny Ośrodek Sportowy
- MKKS Gorzów – kajakarstwo
- KS Admira – kajakarstwo
- Ośrodek Sportu i Rekreacji – łucznictwo
- ZTKKF Gorzów – piłka nożna kobiet, piłka ręczna mężczyzn
- Gorzovia Altvater Gorzów Wlkp. – tenis stołowy
- Gorzowskie Centrum Tenisa Stołowego UKS Jedynka – tenis stołowy
- Gorzowski Serwis Sportowy
- Gorzowski Klub Piłki Wodnej 59 – piłka wodna
- Iskra Gorzów Wlkp. – piłka nożna
- Kłos Małyszyn – piłka nożna
-
Warta Gorzów
- piłka nożna
- KS "Pretorian" – klub sportów walki: Mixed Martial Arts (
MMA
) i Brazylijskie Jiu Jitsu (
BJJ
)
- LKS Orlęta Enter Gorzów – kolarstwo
- BKS Gorzów – boks
- Gorzowski klub sportowy karate kyokushin
Pomnik Edwarda Jancarza na rogu ul. Strzeleckiej i Chrobrego
Gorzowscy sportowcy
-
Artur Andruszczak
– piłkarz
- Tomasz Blatkiewicz – lekkoatletyka, złoty medalista z Igrzysk Paraolimpijskich w Atenach, srebrny medalista z Igrzysk Paraolimpijskich w Pekinie
-
Zenon Burzawa
– piłkarz, król strzelców w ekstraklasie, obecnie trener
Dąb Dębno
- Alicja Bukańska – łucznictwo
-
Krzysztof Cegielski
- żużlowiec
- Leszek Ćmikiewicz – lekkoatletyka
- Dawid Dłoniak – piłkarz
-
Paweł Hlib
– żużlowiec
-
Piotr Hojka
– wioślarz
-
Edward Jancarz
– żużlowiec
-
Zenon Jaskuła
– kolarz
-
Michał Jeliński
– wioślarz, złoty medalista z
igrzysk olimpijskich w Pekinie w 2008 r.
-
Tomasz Kucharski
– wioślarz, złoty medalista z
igrzysk olimpijskich w Sydney w 2000 r.
i z
igrzysk olimpijskich w Atenach w 2004 r.
-
Wojciech Kurpiewski
– kajakarz, srebrny medalista z
igrzysk olimpijskich w Barcelonie w 1992 r.
-
Maciej Mattik
– wioślarz
-
Piotr Paluch
– żużlowiec
-
Aneta Pastuszka
– kajakarka, brązowa medalistka z
igrzysk olimpijskich w Sydney w 2000 r.
i z
igrzysk olimpijskich w Atenach w 2004 r.
-
Lech Piasecki
– kolarz
- Katarzyna Piekart – lekkoatletyka
-
Zenon Plech
– żużlowiec
-
Mirosław Pych
– lekkoatletyka, brązowy medalista Igrzyska Paraolimpijskie w Pekinie
-
Jakub Rega
– lekkoatletyka
-
Ryszard Rogala
– podnoszenie ciężarów, brązowy medalista z Igrzysk Paraolimpijskich w Pekinie
-
Roman Rynkiewicz
– kajakarz
-
Beata Sokołowska-Kulesza
– kajakarka, brązowa medalistka z
igrzysk olimpijskich w Sydney w 2000 r.
i z
igrzysk olimpijskich w Atenach w 2004 r.
-
Tomasz Suwary
– piłkarz
-
Sebastian Świderski
– siatkarz
-
Piotr Świst
– żużlowiec
- Daniel Woźniak – lekkoatletyka
-
Waldemar Wspaniały
– trener siatkarzy, były trener
Stilonu Gorzów Wielkopolski
oraz reprezentacji Polski
-
Paweł Maciejewicz
– siatkarz, zawodnik Mistrza Polski
Skry Bełchatów
Administracja
Wojewódzki Sąd Administracyjny ul. Dąbrowskiego
Gorzów Wielkopolski ma status
gminy miejskiej
na prawach powiatu
. Mieszkańcy Gorzowa wybierają do swojej
rady miasta
25
radnych
. Organem wykonawczym władz jest
prezydent miasta
. Siedzibą władz miasta jest urząd miasta przy ul. Sikorskiego. Gorzów Wlkp. jest członkiem
Związku Miast Polskich
.
We wrześniu 1999 Gorzów został uhonorowany Dyplomem Rady Europy, a w 2002 zdobył kolejne wyróżnienie – Sztandar Rady Europy.
Miasto jest jedną ze stolic
województwa lubuskiego
. Mieści się się tutaj Lubuski Urząd Wojewódzki. W Gorzowie mieści się także
Starostwo Powiatu Gorzowskiego
. Miasto jest także siedzibą
wojewódzkiego ośrodka ruchu drogowego
, a także
wojewódzkiego inspektoratu transportu drogowego
.
Mieszkańcy Gorzowa wybierają parlamentarzystów z
okręgu wyborczego Zielona Góra
, obejmującego obszar całego województwa, a posłów do
Parlamentu Europejskiego
z
okręgu wyborczego Gorzów Wielkopolski
.
Podział terytorialny miasta
- Dzielnice
-
Baczyna
,
Chróścik
,
Chwalęcice
,
Górczyn
,
Janice
,
Karnin
,
Małyszyn
,
Nowy Dwór
,
Piaski
,
Siedlice
,
Śródmieście
,
Wieprzyce
,
Zakanale
,
Zawarcie
,
Zieleniec
.
- Osiedla
-
Chemik
, Dolinki, Europejskie, Parkowe, Piaski, Przylesie, Sady, Słoneczne,
Staszica
, Tartaczne, Ułańskie, Ustronie, Zacisze, Zielona Dolina.
Współpraca zagraniczna
W 1999 został otwarty Ośrodek Kultury Francuskiej Alliance Francaise.
Gorzów Wlkp. jest największym ośrodkiem
Euroregionu Pro Europa Viadrina.
Kościoły i związki wyznaniowe
parafia pw. Podwyższenia Krzyża
Wieża kościoła pw. Chrystusa Króla
W Gorzowie znajduje się katedra
rzymskokatolickiej diecezji zielonogórsko-gorzowskiej
, która jest głównym gorzowskim kościołem rzymskokatolickim. Miasto posiada 14
parafii
, które są podzielone pomiędzy 3
dekanaty
:
Gorzów Wielkopolski – Katedra
,
Chrystusa Króla
i
Świętej Trójcy
. W kościele NMP Królowej Polski mieści się sanktuarium św. Weroniki Giuliani. Jednym z ważniejszych wydarzeń w życiu religijnym miasta była wizyta
papieża
Jana Pawła II
, który odwiedził Gorzów 2 czerwca
1997
.
Na cmentarzu znajduje się kaplica wiernych
obrządku greckokatolickiego
. W Gorzowie mieści się także
prawosławna
Cerkiew Narodzenia NMP,
polskokatolicki
kościół św. Józefa Oblubieńca Najświętszej Maryi Panny oraz
kościół luterański Świętej Trójcy
. Swoje zbory w Gorzowie posiadają
baptyści
,
zielonoświątkowcy
,
adwentyści
, wierni
Kościoła Bożego w Chrystusie
oraz
Kościoła Chrześcijan Wiary Ewangelicznej
. Mieści się tu także Centrum Chrześcijańskie "Obfite Życie"
Kościoła Wiary
. W Gorzowie Wielkopolskim istnieją
zbory
Świadków Jehowy
(z
Salami Królestwa
), a także niewielka wspólnota
Reformowanego Kościoła Katolickiego
.
Poza kościołami chrześcijańskimi, w mieście istnieją także miejsca spotkań modlitewnych
muzułmanów
.
W Gorzowie znajduje się także ośrodek filialny Jiyu-Kutsu
Wspólnoty Drogi Rinzai Mumon-Kai
oraz centrum
buddystów Diamentowej Drogi
.
Do 1939 roku miasto posiadało
synagogę
.
Zobacz też
Przypisy
- ↑ 1,0 1,1 1,2 Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w
2008
. (
GUS
),
[1]
- ↑
Ludność Gorzowa Wielkopolskiego, stan 31.12.2009
- ↑ Bogdan Kucharski, Gorzów Wielkopolski i okolice, Wyd. Poznańskie 1981
- ↑
Kresowianie z Gorzowa chcą mieć swoje muzeum
, gazeta.pl/gorzow/, [dostęp 07.06.2009]
- ↑ 5,0 5,1 5,2 Dariusz Rymar (w imieniu Zarządu Towarzystwa Przyjaciół Archiwum i Pamiątek Przeszłości), List do Prezydenta Miasta Gorzowa (Henryka Woźniaka), Gorzów 13.11.1995 r., opublikowany w Gorzowskie Wiadomości Samorządowe nr 11 (27) Listopad 2000 r.
- ↑ S. Kozierowski, 1934. Atlas nazw geograficznych Słowiańszczyzny Zachodniej. Poznań: Nauka i Praca.
mapa
- ↑ Zarządzenie Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 7 maja 1946 r. (
M.P. z 1946 r. Nr 44, poz. 85
)
- ↑ 4. Położenie miasta. W:
Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Gorzowa Wlkp.
. Gorzów Wielkopolski: UM Gorzowa Wielkopolskiego, 2006, s. 4. [dostęp 2009-03-04].
- ↑ 2. Wartości kulturowe. W:
Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Gorzowa Wlkp.
. Gorzów Wielkopolski: UM Gorzowa Wielkopolskiego, 2006, s. 54. [dostęp 2009-03-04].
- ↑ 10,0 10,1 10,2 10,3
Bank Danych Regionalnych – Strona główna
(
pol.
).
GUS
. [dostęp 2010-09-14].
- ↑ 6.1. Rekreacja i zieleń. W:
Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Gorzowa Wlkp.
. Gorzów Wielkopolski: UM Gorzowa Wielkopolskiego, 2006, s. 59. [dostęp 2009-03-04].
- ↑
Bezrobotni oraz stopa bezrobocia wg województw, podregionów i powiatów (stan w końcu grudnia 2009 r.)
(
pol.
). Główny Urząd Statystyczny, 2010-02-01. [dostęp 2010-02-13].
- ↑
Spis laureatów nagrody Gminy Fair Play
.
- ↑
Nowe C.H. w Gorzowie
(
pol.
). gorzow24.pl.
- ↑ GUS Bank Danych Regionalnych, faktyczne miejsce zamieszkania, stan na 31 XII 1999
- ↑
= 123000&refer = Weatherbase: Historical Weather for Gorzow Wielkopolski, Poland
(
ang.
). [dostęp 18.12.2008].
- ↑
Ogólnopolska Baza Kolejowa
(
pol.
). [dostęp 26 stycznia 2009].
- ↑ mosty przy ul. Owocowej, ul. Chodkiewicza, al. Odrodzenia, ul. Mickiewicza, ul. Borowskiego, ul. Dąbrowskiego, ul. Chrobrego, ul. Wybickiego, ul. Sikorskiego, ul. Składowej
- ↑ kładka łącząca ul. Żwirki i Wigury z ul. Wyszyńskiego, kładka w Parku Wiosny Ludów
- ↑ WiMBP w Gorzowie Wlkp.:
Zbiory WiMBP w Gorzowie Wlkp.
(
pol.
). [dostęp 12 sierpnia 2008].
- ↑
Artykuł z "Gazety Lubuskiej ze stycznia 2009 o budowie Centrum Edukacji Artystycznej
.
- ↑
</ Wywiad z Bogusławem Dziekańskim, dyrektorem Jazz Clubu "Pod Filarami" z "Gazety Wyborczej"
.
- ↑ Adam Sobota:
XXXIV Konfrontacje Fotograficzne 2008
(
pol.
). Gorzowskie Towarzystwo Fotograficzne, 2008. [dostęp 2009-03-09].
- ↑
Program Dni Gorzowa nad Wartą 2008
(
pol.
). Dni Gorzowa nad Wartą, 2008. [dostęp 2009-03-09].
- ↑ PAP:
Międzynarodowe Spotkania Zespołów Cygańskich Romane Dyvesa 2008
(
pol.
). ziemialubuska.pl. [dostęp 2009-03-07].
- ↑ Dariusz Barański:
W Gorzowie trwa konkurs młodych pianistów
(
pol.
). Gazeta Wyborcza Gorzów/Agora SA, 2008-10-14. [dostęp 2009-03-06].
- ↑ Marcin Słowiński:
XXV Gorzowskie Spotkania Teatralne tuż, tuż. Co zobaczymy?
(
pol.
). gorzow24.pl, 2008-11-12. [dostęp 2009-03-09].
- ↑ Jarosław Libelt:
XI Biennale Sztuki Sakralnej – Ostatnie sacrum?
(
pol.
). Tygodnik Niedziela edycja zielonogórsko-gorzowska 16/2004. [dostęp 2009-03-07].
- ↑
Gorzów Wielkopolski - Gorzów w Europie - Miasta partnerskie
(
pol.
). [dostęp 2010-07-19].
Linki zewnętrzne