Poliploidalność - występuje, gdy dany organizm ma więcej niż dwa kompletne zestawy
chromosomów
. Organizm taki nazywa się poliploidalnym,
poliploidem
lub polieuploidem. Takie zwiększenie ilości zestawów chromosomów dzieje się w trakcie tworzenia gamet, gdy po podziale chromosomów nie nastąpi podział komórki.
Wprowadzenie
Heksaploid Triticum aestivum, pszenica wykorzystywana do produkcji chleba
Gatunki z potrójnym zestawem chromosomów nazywa się triploidami, z poczwórnym tetraploidami itd. Aby uniknąć pomyłek ustalono, że podstawową
haploidalną
liczbę chromosomów oznacza się jako x, natomiast aktualną haploidalną liczbę jako n. Na przykład heksaploidalna pszenica zwyczajna (Triticium aestivum) zachowuje się jak diploid (jest funkcjonalnym diploidem) i ma liczbę diploidalną 2n = 6x, haploidalną n = 3x.
Należy zaznaczyć, iż tylko parzyste poliploidy są płodne (na drodze
mejotycznego podziału
nieparzysta liczba chromosomów nie rozdzieli się po równo). Dlatego komórki poliploidalne muszą zachowywać się jak komórki diploidalne, aby ich chromosomy były w stanie wytwarzać homologiczne pary.
Dla zwierząt poliploidyzacja ma zwykle skutki
letalne
(śmiertelne) lub jest powodem występowania poważnych zaburzeń. Istniejące nieliczne gatunki poliploidalne są
hermafrodytami
(np. niektóre
dżdżownice
i
płazińce
) lub są
partenogenetyczne
(niektóre
chrząszcze
,
ćmy
,
skorupiaki
,
ryby
i
salamandry
). Zwierzęta partenogenetyczne zwykle podwajają swoją liczbę chromosomów poprzez endomitozę (
replikacja
bez podziału tuż przez
mejozą
).
Rośliny
są bardziej tolerancyjne jeśli chodzi o liczbę chromosomów i jest ona bardzo powszechna wśród nich. Wg różnych szacunków od 35%[1] do 47%[2] wszystkich
roślin kwiatowych
ma liczbę chromosomów będącą wielokrotnością najniższej liczby występującej w danym rodzaju. Ok. 75%
roślin naczyniowych
odziedziczyło najprawdopodobniej zwielkrotnione zestawy chromosomów od dawnego, poliploidalnego przodka[1]. We florze środkowej Europy mniej więcej połowa roślin jest naturalnymi lub wytworzonymi przez człowieka poliploidami (można tego dokonać np. poprzez zastosowanie
kolchicyny
, która niszczy
wrzeciono kariokinetyczne
uniemożliwiając podział komórki). Jako przykłady można podać
pszenżyto
, ziemniaki, wiele roślin ozdobnych i traw, drzewa owocowe. Odznaczają się one większymi rozmiarami, większą żywotnością i odpornością (dają więc także większe plony).
Jednak w przypadku roślin możliwość krzyżowania jest bardziej skomplikowana. Nowy poliploid może dawać płodne potomstwo tylko wtedy, gdy jego gamety połączą się z gametami o tym samym stopniu ploidalności. Dlatego też poliploidyzacja jest u roślin ważnym mechanizmem
specjacji
. Na przykład, jeśli tetraploid wytworzy gamety o liczbie chromosomów 2x i połączą się one z gametami haploidalnymi x, potomstwo będzie triploidem (3x, a więc będzie bezpłodne). W takim wypadku płodność może odzyskać jedynie gdy powstaną w nim komórki heksaploidalne (na skutek nieprawidłowej
mitozy
), które to komórki będą w stanie tworzyć żywotne gamety. Wiele roślin jest zdolnych do
rozmnażania wegetatywnego
, które pozwala im "przeczekać" do czasu przywrócenia płodności. Rośliny mają także przewagę ze względu na brak komórek szlaku płciowego (z każdej komórki zdolnej do podziału może powstać klon, u którego w
gametoficie
może dojść do podwojenia ilości chromosomów i odzyskania płodności).
Istnieją przesłanki, jakoby poliploidyzacja miała miejsce w linii rozwojowej
strunowców
.
UWAGA! Nie należy mylić poliploidalności z
aneuploidalnością
, która charakteryzuje się niewłaściwą liczbą pojedynczych chromosomów.
Charakterystyka poliploidów i zastosowanie poliploidalności
Poliploidy bardzo często powiększają komórki (zwłaszcza u roślin, co prowadzi do
gigantyzmu
, u zwierząt zwykle się go nie obserwuje, co jest prawdopodobnie zasługą sprawniejszych mechanizmów regulacji rozwoju - większe komórki są rekompensowane ich mniejszą liczbą). Poliploidy dojrzewają wolniej w porównaniu z osobnikami diploidalnymi. Poliploidalność często jest wykorzystywana dla zwiększania atrakcyjności produktów (np. większe komórki poprawiają strukturę owoców i warzyw takich jak truskawki, jabłka czy ziemniaki). Sterylność triploidów jest przydatna przy produkcji owoców beznasiennych (np. beznasienne ogórki są mniej gorzkie). Poliploidyzacja prowadzi do stabilizacji genomów (może eliminować skrajne genotypy).
Kompleksy poliploidalne
Kompleksem poliploidalnym nazywamy grupę spokrewnionych organizmów o różnym stopniu ploidalności. Gatunki należące do grupy krzyżują się między sobą, a ponieważ każdy mieszaniec podwaja swoją liczbę chromosomów aby odzyskać płodność, poziom ploidalności w grupie stopniowo wzrasta. Początkowo kompleks składa się z wielu gatunków diploidalnych i kilku poliploidalnych, które się rozpowszechniają. Kompleks dojrzewa po ok. 500 tysiącach do 10 milionach lat, wtedy gatunki diploidalne stają się rzadsze, żyją w izolowanych środowiskach. Pierwotne diploidy zaczynają zanikać. W końcu pozostaje już tylko kilka gatunków o wysokiej ploidalności.
Introgresja
Introgresją nazywa się przepływ genów z jednego gatunku do innego. Zazwyczaj dotyczy mieszańców między gatunkami z różnym stopniem ploidalności i prowadzi do jej wzrostu. Ponieważ gatunki podwajają liczbę chromosomów w celu odzyskania płodności, następuje
introgresja
, czyli przejście genów z gatunku o niższej do wyższej ploidalności. Proces ten nie może zachodzić w odwrotnym kierunku.
Autopoliploidy, allopoliploidy i allotetraploidy
Autopoliploidy mają zwiększoną liczbę chromosomów pochodzącą z tego samego gatunku (lub nawet tego samego osobnika). Jest to rezultat błędów w
podziale mitotycznym
lub produkcji gamet o niezredukowanej liczbie chromosomów (po błędach w drugim podziale mejotycznym). Ponieważ posiadanie trzech lub więcej
chromosomów homologicznych
uniemożliwia powstanie prawidłowych
biwalentów
w mejozie, tworzą się wtedy multiwalenty - trzy lub więcej połączone chromosomy. Powstałe później gamety są niekompletne, a więc organizm jest bezpłodny.
W przeciwieństwie do autopoliploidów, allopoliploidy są wynikiem tworzenia mieszańców (po łączeniu gamet spokrewnionych gatunków). Diploidalny mieszaniec może mieć na tyle różne dwa zestawy chromosomów, że w mejozie nie dochodzi między nimi do tworzenia biwalentów. Rezultatem są nieprawidłowe lub nieżywotne gamety.
Nieprawidłowy rozdział jąder potomnych w mitozie może podwoić liczbę chromosomów w komórce, co prowadzi do powstania allotetraploida. Każdy chromosom łączy się wtedy ze swoją własną kopią, tworząc parę. Powstałe gamety będą miały podwojoną liczbę chromosomów n = 2x.
Zobacz też
Przypisy
- ↑ 1,0 1,1 Douglas J. Futuyma: Ewolucja. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2008. .
- ↑ G.L. Stebbins, F.J. Ayala. The evolution of Darwinism. „Scientific American”, ss. 54—64 (1985).
Bibliografia
- Winter P.C., Hickey G.I., Fletcher H.L., Genetyka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2005,
- Krzanowska K., Łomnicki A., Zarys mechanizmów ewolucji, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2002,