Mapa Pienin z cieniowaną rzeźbą terenu
Pieniny – widok od wschodniej strony
Widok na przełom Dunajca z Sokolicy
Pieniny, widok z Beskidu Sądeckiego
Pieniny (
514.12
) –
pasmo górskie
w południowej
Polsce
i północnej
Słowacji
, stanowiące najwyższą część długiego, porozdzielanego pasa
skałek
wapiennych
(
Pieniński Pas Skałkowy
).
Topografia
Od południa Pieniny graniczą z pasmem
Magury Spiskiej
, od północy z
Gorcami
i
Beskidem Sądeckim
, na zachodzie zaś – z
Kotliną Orawsko-Nowotarską
oraz
Pogórzem Spisko-Gubałowskim
. Rozciągają się na długości ok. 30 km na wschód od
przełomu
Białki
. Dwa
przełomy Dunajca
dzielą Pieniny na 3 części:
Geologia i geneza Pienin
Geneza Pienin to najtrudniejszy problem w całej geologii Karpat. Melchior Numayr pisał: „Skałki karpackie należą do najosobliwszych i najbardziej fascynujących zjawisk geologicznych całej Ziemi”, a Maurice Lugon w
1903
uważał, że poznanie geologii Pienin "stanowi szczyty naszej nauki". Według aktualnych poglądów skały budujące Pieniny powstały na dnie mórz w kilku epokach geologicznych. W górnej
kredzie
zostały sfałdowane i wydźwignięte. Na początku
trzeciorzędu
nastąpiła druga fala ruchów tektonicznych powodująca kolejne przesunięcia
płaszczowin
. Trzecia fala ruchów górotwórczych w okresie
paleogenu
i
neogenu
spowodowała powstanie bardzo skomplikowanej struktury tektonicznej pasa skałkowego. Równocześnie zachodząca erozja spowodowała zdarcie zewnętrznego płaszcza skał i wymodelowanie skomplikowanej rzeźby terenu. Szczyty i turnie zbudowane są z odpornych na
wietrzenie
skał jurajskich, głównie wapieni rogowcowych, bulastych i krynoidowych. Doliny i przełęcze powstały w miękkich i podatnych na wietrzenie skałach z okresu kredy i paleogenu. Zjawiska
krasowe
rozwinięte są dość słabo, jaskinie i
wywierzyska
są nieliczne i nieduże. Natomiast rzeki i potoki są często głęboko wcięte w skały i tworzą ok. 15 wąwozów i
przełomów
. Najbardziej znane pienińskie wąwozy to
Wąwóz Szopczański
i
Wąwóz Homole
. Wulkanicznego pochodzenia są
andezytowe
wzgórza wzdłuż północnej granicy Pienin:
Wdżar
nad
przełęczą Snozka
,
Bryjarka
nad Szczawnicą,
Jarmuta
nad
Szlachtową
.
Klimat
W porównaniu z sąsiednimi regionami, Pieniny mają korzystny klimat. Zachmurzenie jest umiarkowane, stoki południowe są silnie nasłonecznione, doliny potoków są znacznie zimniejsze i chłodniejsze. Zimą i późną jesienią w kotlinach często zalegają mgły. Przeważają wiatry zachodnie (27,4%) i północno-zachodnie (19,4%), najsilniejsze są one w dolinach o charakterze przełomowym i w głębokich przełęczach.
Halny
wieje tutaj dość słabo. Średnia roczna temperatura wynosi 6,3 °C w dolinach i 4 °C na szczytach. Skrajne temperatury zanotowano w położonym nad Dunajcem
Czerwonym Klasztorze
: +35 °C i −35,8 °C. Opady są dość małe, gdyż całe Pieniny położone są w tzw.
cieniu opadowym
sąsiednich, wyższych pasm górskich, m.in. Tatr oraz Beskidów. W
Krościenku
średnioroczny opad wynosi 755 mm (dla porównania w
Zakopanem
1100 mm). 40% tych opadów przypada na lato: maksimum w lipcu (Krościenko 129 mm), minimum w styczniu (Krościenko 21 mm). Wiosna jest sucha. Śnieżna pokrywa zalega przeważnie od połowy listopada do początków kwietnia, wyżej w górach do końca kwietnia.
Sieć wodna
Główną rzeką Pienin jest Dunajec i cały obszar Pienin znajduje się w jego
zlewni
(z południowo-wschodniego końca wody wpływają do Dunajca za pośrednictwem
Popradu
). Na odcinku od
Dębna
do
Krościenka
jego spadek wynosi 112 m. Średni przepływ wody na tym odcinku wynosi 23 m³/s. Największy przepływ ma miejsce przy wiosennych roztopach lodów, najmniejszy w zimie. Zapory w Niedzicy i Sromowcach Wyżnych znacznie zmniejszyły szybkość przepływu rzeki, ścinając ten spadek o 50 m. Sieć wodna oprócz Dunajca liczy liczy 5 rzek (
Grajcarek
,
Krośnica
,
Lipnik
, Łapszanka,
Niedziczanka
) i ponad 30 większych potoków, najdłuższy z nich jest
Leśnicki Potok
. Potoki są krótkie, ale charakteryzują się dość dużym spadkiem (średnio 130 m/km). Większość potoków wypływa ze
źródeł
, których w polskich Pieninach występuje około 600. Ich wydajność jest na ogół niewielka i średnia; 0,1-10 l/s. Największa liczba tych źródeł występuje w przedziale wysokości 500-700 m n.p.m., a w Małych Pieninach 600-800 m. Najbardziej znane jest Stuletnie Źródło przy
Drodze Pienińskiej
. Istnieje kilka źródeł z wodą mineralną (szczawy wodorowęglanowo-chlorkowo-sodowo-jodkowe). Ich występowanie związane jest z procesami wulkanicznymi, które zachodziły na granicy Pienin i
Beskidów
oraz
intruzjami
andezytów, obecność których powoduje zgazowanie tych wód dwutlenkiem węgla. Istnieje też kilka źródeł siarkowych, dawniej 2 były wykorzystywane w słowackiej Śmierdzonce. Brak większych naturalnych zbiorników wody, natomiast po wybudowaniu 2 zapór w Niedzicy i w Sromowcach powstały 2 duże, sztuczne zbiorniki wodne.
Flora
Oprócz atrakcyjności krajobrazowej, Pieniny cechuje zróżnicowana
szata roślinna
. Wpływają na to, między innymi, następujące czynniki:
W Pieninach występuje 1100 gatunków
roślin naczyniowych
. Najbogatsza i najciekawsza jest
flora
Pienin Centralnych, w Pieninach Spiskich i Małych jest nieco bardziej uboga i silniej zmieniona w wyniku działalności człowieka. Charakterystyczne jest bogactwo siedlisk – lasów, z których część jest dobrze naświetlona, a do części, w głębokich wąwozach słońce prawie nie zagląda; łąk kośnych; skałek, z których też część jest nasłoneczniona, a część bardzo wilgotna i ciemna. Również podłoże poza wapieniami budują
łupki
,
mułowce
,
iłowce
, lokalnie
piaskowce
, a w niektórych miejscach
skały wulkaniczne
wylewne
–
andezyty
i
bazalty
. Zdecydowało to o przetrwaniu
reliktów
flory przed
holoceńskiej
(
chryzantema Zawadzkiego
,
jałowiec sabiński
,
dębik ośmiopłatkowy
), obecności gatunków i
odmian endemicznych
(
mniszek pieniński
,
pszonak pieniński
), roślin wysokogórskich i
kserotermicznych
oraz swoistych zespołów muraw naskalnych na południowych zboczach.
Według danych z 1992 leśne zbiorowiska zajmują 68,5% ogólnej powierzchni. Przeważa
jodła
(58%), licznie występuje
buk
(20%). Sztucznie dawniej wprowadzony
świerk
występuje rzadziej (18%) i jest w odwrocie. Na urwiskach pienińskiego przełomu Dunajca zachowały się
cisy
, zaś na niedostępnych miejscach na stromych skałach (m.in. na
Sokolicy
) przetrwały sprzed okresu
zlodowaceń
sosny
, stąd też nazywa się je sosnami reliktowymi. Zachowały się zbiorowiska naturalnych jaworzyn, z ciekawostek warto wymienić występowanie
lipy szerokolistnej
, która dochodzi niemal pod szczyt Trzech Koron. Występuje też
modrzew polski
. Duże znaczenie dla zachowania różnorodności gatunkowej odgrywają powstałe wskutek działalności ludzi polany pienińskie; aby nie dopuścić do ich zarośnięcia lasem wiele z nich jest systematycznie koszone.
Fauna
Z różnorodnością siedlisk związana jest bogata
fauna
. Uważa się, że w Pieninach występuje połowa znanych w Polsce gatunków zwierząt (13–15 tys. gatunków). Większość stanowią
bezkręgowce
, wśród nich gatunki
owadów
nie występujące nigdzie indziej w Polsce (np.
niepylak apollo
). Na terenie Pienin żyje 10 gatunków
płazów
, w tym:
traszki
,
żaby
,
ropuchy
,
kumaki
,
salamandra plamista
oraz
gady
:
jaszczurki
:
zwinka
i
żyworodna
,
padalec zwyczajny
,
węże
:
żmija zygzakowata
,
gniewosz plamisty
,
zaskroniec zwyczajny
. Różnorodność siedlisk i obecność
zbiorników wodnych
decydują również o dużej liczbie gatunków
ptaków
drapieżnych, wodnych, leśnych, polnych,
sów
itp.
Wśród 61 gatunków
ssaków
przeważają drobne
gryzonie
i
nietoperze
. Duże ssaki, ze względu na niewielki rozmiar pasma oraz zabudowę utrudniającą migrację z innych pasm górskich, występują stosunkowo rzadko. Żyją tutaj
dziki
,
sarny
i
jelenie
, w dolinie Dunajca
wydry
, natomiast populację
rysia
ocenia się na kilka sztuk.
Żbik
prawdopodobniej już nie występuje, natomiast obserwowane ślady
wilka
i
niedźwiedzia
pochodzą od zwierząt zachodzących tutaj z innych obszarów, np. Magury Spiskiej.
Ochrona przyrody
Ogromne walory przyrodnicze Pienin doceniano od dawna. Już w
1751
badała je ekipa naukowców z Wiednia, a liczba późniejszych wybitnych badaczy Pienin przekracza 100 nazwisk. W
1932
, mimo trudnej sytuacji
Skarbu Państwa
, dokończono wykupu terenów od prywatnych właścicieli (po wygórowanych stawkach) i na obszarze najciekawszej i najcenniejszej pod względem przyrodniczym środkowej części Pienin utworzono
Pieniński Park Narodowy
(wówczas było to tylko 423 ha). Niemal równocześnie po stronie słowackiej utworzono
PIENAP
. Jeszcze przed wojną rząd polski kontynuował dalszy wykup terenów pod park, a po wojnie w obszar parku włączone zostały znaczne obszary, które nadal pozostają własnością prywatną, ale gospodarka na nich odbywa się pod kontrolą parku. Są stopniowo wykupywane przez park. W Małych Pieninach istnieje kilka
rezerwatów przyrody
. Negatywne skutki na wrażliwy
ekosystem
Pienin może wywrzeć wybudowana w
Niedzicy
zapora wodna
.
-
Rezerwaty przyrody:
Turystyka
Pieniny, zwłaszcza ich środkowa część, są jednym z najatrakcyjniejszych regionów turystycznych w Polsce. Pod względem liczby turystów zajmują w Polsce drugie po
Tatrach
miejsce.
Władysław Anczyc
w
1864
stwierdził: "Kto nie był w Tatrach i Pieninach, ten nie był nigdzie i nic nie widział". O dużej popularności turystycznej Pienin decydują walory przyrodnicze i pozaprzyrodnicze tych gór, dobra
dostępność komunikacyjna
oraz dobrze zorganizowana
baza noclegowa
i
infrastruktura turystyczna
. Dodatkowo na ich atrakcyjność wpływa występowanie kwaśnych, nasyconych
dwutlenkiem węgla
wód mineralnych
zwanych
szczawami
,
Atrakcją turystyczną na skalę europejską jest spływ tratwami
Przełomem Dunajca
. Równolegle (po słowackiej stronie rzeki) biegnie też szlak pieszo-rowerowy zwany
Drogą Pienińską
. Interesujące są również ruiny
zamku w Czorsztynie
i gotycko-renesansowy
zamek w Niedzicy
, a także (na terenach sąsiadujących z Pieninami) drewniane kościółki w
Grywałdzie
,
Dębnie Podhalańskim
, kościoły w
Krempachach
i
Frydmanie
. Po Zbiorniku Czorsztyńskim kursuje dla turystów prom.
-
Schroniska turystyczne:
Bibliografia
- Jerzy Kondracki: Geografia regionalna Polski. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 1998. .
-
Józef Nyka
: Pieniny. Przewodnik. Wyd. IX. Latchorzew: Wyd. Trawers, 2006. .
- Pieniński Park Narodowy. Pieniny polskie i słowackie. Mapa 1:25 000. Kraków: Wyd. Kartograficzne Polkart Anna Siwicka, 2006/07. .
- Władysław Strojny: Pieniny. Warszawa: 1987.
Linki zewnętrzne